Әлем тарихындағы ең iрi басшы, әрі әмiршiлердiң бiрi – Шыңғысхан тұлғасы тұралы, оның өмірі, жеңiстерi мен заңдары осы уақытқа дейін  ғалымдармен зерттеліп, талай еңбектер әлі жазылып жатыр.

Тарихи оқиғалардың өзгерiстерiне орай, Шыңғысханды біреуі жақсы, екіншісі оны қатаң, өзіңнің қамын ойлатын тұлға ретінде сипаттаса да, оның есiмi, заңдары бүкіл әлем тарихында үлкен із қалдырғаны айқын.

Шыңғысхан өзіңнің шамамен 40 жыл iшiнде әлемнiң үштен екi бөлiгiн бағындырып, атақты даңққа ие болған адам. Ол өзің Тәңiрiнiң жер бетiндегi көлеңкесi ретінде санап, бүкіл адамзаттың әмiршiсi ретінде санайтын. Шыңғысхан басқару заманында түрк басшылары өзіңнің әдептерінде зұлымдық жасау емес, бүкіл дүние жүзінде түрк әдiлеттiлiгiн орнықтыру мақсатын қойған. Түркі тілдес халқының ғұмырын зерттеген ғылыми деректерді қарағанда да, Шыңғысханның негізгі ойы – Тәңiрi берген мемлекет пен күш-қуат арқылы әлемде тәртiп орнату еді. Осы мақсатына әкелетің барлық әскери болсың, құқықтықтық жағынан болсын түпкілікті ойларың, бұйрықтар мен жарлықтарды хан Көк кітабына жазатын.

Шыңғысхан империясының әскери-құқықтық заңдар жинағы - Ұлы Яса деп аталады.  Яса деген сөзі – қаулы немесе заң дегенді білдіреді. Жувейнидің айтуы бойынша, Шыңғысханның зандары мен қаулылары орамаларға ("тұмар") жазылып, Ясаны терең білетін неғұрлым беделді ханзадаларда ғана сақталған.

Ұлы Ясы негізгі бес топтарға кіретін нормативтік-құқықтық актілерден тұратын.

1. Азаматтық тәртіпке қатысты ережелерді қамтитын Жарлық және ішкі басқару;
2. Әскери сипаттағы нормаларды қамтитын Жарлықтары;
3. Қылмыстық заң бар Жарлық;
4. Жеке құқық ережелерін қамтитын Жарлық;
5. Отандық сипаттағы ерекше ережелерді, дала салт-бар Жарлығы.

Шыңғысхан басқару кезеніңде осы құқықтық актілердің орындалуын  қамтамасыз ететін және тіркелген құқықтарды бұзған адамдарды жауаптылыққа тартатын бірінғай аппаратты құру негізі пайда болды. Осыған орай,  XII-XIII ғасырларында сот төрелігің құру кезеңі басталды. 1206 жылы Шынғысхан бүкіл бас Әділет «Shihihutuga» құрылуы туралы жарлық шығарған.

Шынғысхан кезіңде соттардың ұйымдастырылуы - оған сәйкес жеке тұлғалар сандық жүйесін қойды, орта және жоғарғы әскери лауазымдары сот функцияларын жүзеге асыратын. Байланыс әскери, әкімшілік және сот функциялары негізінде бір типтік болды. Мысалы, кіші судьялардың мәртебесі мың адамды құрады «Centurion», жоғары сот- «оңмыңдық» және соттардың үшінші сілтемесі.

Шыңғысханның өзі – Хан жарлығымен тағайындалған бас Әділет мәртебесін атқарды. Оның көмекшісі ретінде – Бас судья болатын. Қылмыс жасаған адам айрықша Өлім жазасына - Хан өлім жазасына тартылған. Шыңғысханның Жарлығына сәйкес, судьялар өлім жазасын қолдану үшін арнайы есеп жазу керек еді. Өлім жазасы қолданылған  жағдайларда тек ханның ресми қаулысынан кейін орындалуға  құқылы болды. Сондай-ақ, хан қаулысымен өлім жазасына кешірім жасап, өлім жазасы жұмсақ жазасына да ауыстырылатын.

Ал, жергілікті-аумақтық сот функцияларың - жергілікті басшылары және әкімшілік-аумақтық бірлік басшылары жүзеге асыратын. Мәселен, қалада қылмыс жасалынған болса немесе қаланың мүдделеріне қарсы қылмыс болса, бұндай іс қалалық сотымен қарастырылды. Бірақ, қала судьялары Бас судьясына қарамауында болған. Қала судьясы алдын ала тергеу үшін жауапты болды және іс бойынша үкім шығаратын. Күрделі істер бойынша ауылдық судьялары қала судьяларына жауапты болды және қала судьялары ауылдық істердің барлық іс жүргізуіне тексеріс жүргізуге құқылы болды.

Сол жүйесі қалыптасқан кезден бастап ақ, судьяларға белгілі талаптар қойылатын.   Шыңғыс хан кезеніңдегі судья ретінде тану үшін негізгі мынадай өлшемдері болды:

 - адалдық, даналық;

 - білім, заңдар сақтау;

 - логикалық ойлауды дамыту.

Шынғысханның сот кандидатурасына қойған маңызды қасиеттің бірі ол – соттың адамгершілік қасиеттінің болуы. Судья болып, айқын соттайтын, терең діни және дана адам тағайындалды.

Шынғысханның замаңында судья тағайындалған күні келесідей ант берді: «осы күннен бастап Мен бүгінгі адал емес барлық міндеттемелерді орындайтың, заң жалтарған және соған қатысты барлық мәселелер бойынша оны кесіп, сот талқылауын, дауларды реттеу, Тараптар шайқасатын салыстырып тексеру міндетін атқарамын. Оның ант бұзған жағдайда, мен кез келген жаза мойнына дайынмын, сенімдімін».

Судья тек қана заңға бағыну керек еді.

Шыңғысхан сот жүесіне үлкен маңыз аударған және сот жүйесінің адал және беделді болуын мемлекет саясатын нығайту жолындағы әділет жолы болып саналатындығына сенген. Шыңғысханның «Ұлы Ясасында» жазылған кінәсіздік қағидасы «дәлелденген емес - кінәлі емес» бүгінгі күнде де сот атқару жүйесінің басты қағидаларының бірі болып келеді.

Адель Ешмағамбетова,

Астана қаласы Есіл ауданының №2 аудандық сотының судьясы.