Жанболат Мамай: Тоқаев та, Назарбаев та популизммен айналысып отыр

Жыл басынан бері Қазақстанда көптеген саяси оқиғалар орын алды. Билік транзиті, қазіргі билікке деген наразылық акциялары, елдегі оппозициялық ұйымдардың өз ішіндегі алауыздығы, билікті сынаған белсенділердің қудалауға ұшырауы және т.б.  Әсіресе, елде парламент сайлауы жақындағанда оппозициялық жалғыз партия "Ақиқат" ЖСДП-ның ішінен "жік шыққаны" қоғамда түрлі пікір тудырды. Осыған байланысты Qamshy.kz ақпарат агенттігінің тілшісі тәуелсіз журналист, қоғам белсендісі Жанболат Мамайдан алған сұхбатын назарларыңызға ұсынады. 

"ЖСДП-дағы жағдайға биліктің тікелей қатысы бар"

–  Жақында Қазақстандағы жалғыз оппозициялық партия деп аталып жүрген «Ақиқат» ЖСДП өзінің төрғасы Ермұрат Бапиді орнынан алып, оны партия құрамынан шығарып тастады. Қоғамда ЖСДП-да орын алған бұл жағдай «Ақорданың қолымен істелінді» деген пікір айтылып жатыр. Сіз де фейсбукте осы жайтқа байланысты «Билік ЖСДП-ны саяси өлікке айналдырды» дедіңіз. Осы жағдайға өзіңіз айтқандай тікелей биліктің қатысы болса, нақты кімдер деп ойлайсыз?

– Бұл оқиғаға қатысты нақты есімдерді атаудың маңыздылығы жоқ. Өйткені ол жерде орындаушылар болады және орындаушылар аз емес. Биліктің қатысы бар деуімнің бірінші себебі, бұл – жаңадан төраға болып сайланған Асхат Рахымжанов және оның айналасындағылардың қолымен жасалынған нәрсе.  Олар сол партияның ішінде болғандықтан ғана солардың қолымен жасалынып отыр. Ал жалпы, бұл – биліктің  ұйымдастыруымен, қолдауымен жасалған дүние. Өйткені ол азаматтар осы күнге дейін партияда болып жатқан оқиғаға қатысты наразылығын білдірмеген. Олардың қолынан өз еркімен партия басшысын ысырып, съезде дау-дамай шығарады дегенге сену қиын. Сондықтан олардың артында әрине билік тұр. Ал биліктің қатысы бар деп айтуымның екінші себебі, мұндай сценарий бұрын да болған.  Мәселен, "Ақ жол" партиясын кезінде Әлихан Байменов бастаған топ бөліп, басқа тең төрағаларды "лақтырып" тастады. Сондай-ақ, Серікболсын Әбділдин басқарған Қазақстан Коммунистік партиясын да кезінде екіге бөлді. Косаревтер өз алдына бөлініп, Коммунистік Халық партиясын құрды. Кейіннен коммунистік партияны жауып тастап, Косаревтер құрған Коммунистік Халық партиясын парламентке өткізді. ЖСДП-дағы жағдай да сондай "қолтаңбадан" шыққаны көрініп тұр. Сондықтан да бұның артында нақты билік тұр деп айта аламын. Ал енді оның ішінде нақты қай орган тұрғаны – ол бір үлкен жұмбақ емес. Бұл  – биліктегі барлық органдардың тарапынан келісіліп жасалынатын нәрсе. ЖСДП ресми түрде тіркелген, алда келе жатқан парламент сайлауына қатысатын партия болғандықтан, бұл мәселені биліктің ең жоғарғы шенділері шешкені анық. Енді, әрине, ол партия толық жерленді деуге болады. Олар ашықтан ашық биліктің сойылын соғады. Оған сенімдімін.

–  Жуырда Азаттық радиосына сұхбат берген Қазақстанның экс-премьері Әкежан Қажыгелдин «ЖСДП-да орын алған жағдайға Тоқаевтың қатысы жоқ. Бұл – Нұрсұлтан Назарбаев пен оның қызы Дариғаның ісі» деді. Бұған не дейсіз?

–  Енді ол Әкежан Мағжанұлының жеке пікірі. Мүмкін солай да болар. Бәлкім, ол кісінің өзінің дереккөздері бар болар. Нақты ақпарат түскен соң, біліп те айтып жатқан шығар. Бірақ қазіргі президент Тоқаев және оның әкімшілігі мұны білмеді  дегенге мен сенбеймін. Өйткені бұған қазіргі биліктің саяси тараптары, оның ішінде президент әкімшілігі, күштік құрылымдар, барлығының тікелей қатысы бар. Елдегі саяси жағдайды екінші президенттің әкімшілігі білмеуі тіпті мүмкін емес. Ал бірінші президент, әлбетте, бұл оқиғадан хабардар болса керек. Себебі, бізде оның нұсқауынсыз күрделі қоғамдық-саяси мәселе шешілмейді. Меніңше, партияда болған жағдайдан екі президенттің екеуі де хабардар, тіпті олардың да қатысы бар деген пікірді мен жоққа шығармас едім.  

–  Ал сіз Әкежан Қажыгелдинді жақсы танисыз ба? Өмірде кездесіп пе едіңіздер?

–  Әкежан Қажыгелдин – саяси сахнадан 25 жылдан бері жүрген азамат. Ол туралы жақсы білемін. Ширек ғасыр бойы саясат сахнасында жүрген тұлғаны білмеу мүмкін бе? Бірақ, Әкежан Мағжанұлымен жеке танысып, кездескен емеспін.

–  Қажыгелдин Азаттыққа берген сұхбатында сізге үлкен үміт артатынын білдіргендей...

–  Ол кісі елдегі саяси өмірді көріп отыр, бақылап отыр. Кімнің таза, кімнің билікке сатылғанын, кімнің биліктің сойылын соғатын біліп отыр. Сондықтан өз пікірін білдіріп, мен туралы жағымды ойын айтқан шығар. Мен Қажыгелдиннің ол пікірін тыңдадым. Қазақстанның премьер-министрі болған, көп жылдан бері оппозицияда келе жатқан танымал тұлғаның ондай пікір білдіруі мен үшін, әрине, жағымды дүние.

–  Жалпы, елдегі өзгеріске ұмтылып, қазіргі жүйеге қарсы шығып жүрген халықтың Қажыгелдин сияқты шетелде тұрып жатқан оппозициялық көзқарастағы азаматтарға сенім артуы қажет пе? Олар Қазақстанда билікке наразы халық айтып жүрген "әділдік пен шынайы демократияның" орнауына септігін тигізе ала ма?

–  Оларды "Сендер Қазақстаннан түрлі себептермен кеттіңдер, елге енді пайдаларыңды тигізе алмайсыңдар!" деп, кеудесінен итеруге болмайды деп ойлаймын. Шетелге кеткендердің ішінде де әртүрлі азаматтар бар. Біздің қазір білетіндеріміз – тек саяси сахнада жүргендері ғана. Кәсібін жүргізе алмай, Қазақстанда қысым көріп кеткен кәсіпкерлер қаншама?! Ғалымдар қаншама? Жастар қаншама? Өзіңіз де статистиканы біліп отырсыз. Қазақстаннан кеткісі келетін жастардың саны қазір өте көп. Қазір кімге болсын "шетелде өмір сүруіңе жол ашып, мүмкіндік беремін" десе, "Қазақстанда қаламын" дейтін жастардың саны басым бола ма, жоқ па, үлкен мәселе. Себебі, жастарға саяси, кәсіпкерлік, ғылыми мүмкіндіктер аз. Әділетті, таза бәсеке жоқ біздің елімізде. Барлық жерде – әділетсіздік. Әр салада көзбояушылық. Нағыз дарынды, мықты азаматтардың жарқырап шығуына жағдай жоқ. Егер әділетті, таза бәсеке болса, қаншама мықты саясаткерлер, экономистер, ғалымдар мен мәдениет қайраткерлері шығар еді! Қазақ халқы – дарынды ұлт. Бірақ, сол дарынның ашылуына жағдай жасалмаған, қоғамдық-саяси формация жол бермей отыр. Сондықтан "шетелде жүрген қазақтардан Қазақстанға пайда жоқ, олардың айтып жүргені дұрыс емес" деген пікірлер қате деп ойлаймын. Өйткені олар  батысты, батыстың стандарттарын, мәдениетін, саяси өмірін көрді. Егер елімізде ашық саяси қоғам орнайтын болса, ол азаматтар елге келіп, Қазақстанның дамуына өз үлестерін қосады деген ойдамын. Қайта бізге Батыс білімін алған, әлемді көрген адамдардың келіп, жаңа, демократиялық, әділ қоғам орнатуына көмектескені керек.

–  Қажыгелдин Азаттық радиосына берген сұхбатында «Мен Мұхтар Әблязов сияқты халықты алаңға шығуға шақырмаймын. Өйткені өзім алаңда олармен бірге бола алмаймын ғой» деді. Ал сіздің ойыңызша, өзі шетелде жатып, халықты алаңға шығуға шақырып жүрген Әблязовтікі дұрыс па?

–  Мен қазіргі билікке қарсы шығып, билікті сынға алған, шындықты айтқысы келген, демократиялық құндылықтарды қолдайтын ешбір азаматты сынамаймын. Егер Қазақстанда қауіпсіз өмір сүріп, саясатпен айналысуға жағдай жасалынатын болса, Әблязов Францияда, Қажыгелдин Лондонда емес, Қазақстанда отырып саясатпен айналысатын еді. Басқа азаматтар да солай. Олар осы елде өздеріне қауіп төнгендіктен, олардың пікіріне мына билік құлақ асқысы келмей, оларды қудалағандықтан кетті. Қазақстанды жақсы жағына өзгерткісі келетін қайбір азаматтың болсын өзінің пікірін айтуға, саяси ұстанымдарын ашық білдіруге толық құқығы бар. Әблязовтың да, Қажыгелдиннің де, сіздің де, менің де, бәріміздің құқығымыз бар. Егер айтқаны жалған, мазмұнсыз болса, оны билік жоққа шығарсын. Саяси бәсекеге жол ашсын. Елде көптеген саяси партиялар ашылсын. Саяси реформалар жасалсын. Әділ сайлау болсын. Сонда көрейік, халық кімнің жағында екенін. Бұл-бір. Екіншіден, митингіге, алаңға шақыру қылмыс деп санамаймын. Батыс елдерінде митингі күн сайын жүріп жатады. Ол елдер құлап, мемлекеттерінің іргесі шайқалып па? Көрші Ресейге қараңыз. Рұқсат етілген тамыздағы митингіге Мәскеуде 60 мың адам жиналды! Одан бөлек ондаған митингілер өтті жергілікті сайлауға байланысты. Неге Қазақстан митингілерден қорқуы керек? Қайта бейбіт жиындарға, митингілерге жол ашылсын! Халық шықсын. Өз ойын, пікірін айтсын. Оның несі айып?

–  ЖСДП-ға қайта оралсақ, "Билік Бапиді ойламаған жерден кетіріп, оны "қаһарман" қылып қайта алып келуі мүмкін. Бұл қойылымға Бапидің қатысы бар болуы ықтимал" дейді кейбіреулер. Бұған не дейсіз?

–  Менің көзім жетіп отырғаны, бұл – биліктің ұйымдастыруымен жасалынған арандату болды. Одан басқа сценарий жоқ. Бапиге оны қайтарып беруі екіталай. Себебі, бұл партия толық биліктің бақылауына өткеніне күмәнім жоқ. Тағы да қайталап айтамын: енді ЖСДП басшылары не десе де, алданбаңыздар! Бұл –  биліктің жобасы.

–  Биліктің бұл әрекетіне Ермұрат Бапидің қатысы болуы мүмкін бе?

–  Қалай оның қатысы болуы мүмкін?! Мысалы, сіз төраға болып отырасыз да, билікке барып, "Мені төрағалықтан лақтыр!" деп айтпайсыз ғой. Логикаға сыймайды. Бұл жерде нақты мәселе – билікте. Осы жерде негізгі мәселені қою керек. Неге осындай жағдай болды деген. Оның жауабы анық: билік мені ресми тіркелген партияның төрағалығына жібергісі келген жоқ. Егер бұл партияға басшылыққа келгенімде, билікке наразы барлық азаматтардың басын қосып, "Нұр Отанның" күл-талқанын шығарар едік. Және менің билікке бағынбайтынымды, тәуелсіз, ашық саясат жүргізетінімді олар біледі. Маған съезд өткен соң көптеген адамдар хабарласып жатыр. Оның ішінде ЖСДП-ға жоламаймыз деген адамдар да бар. "Егер сен басшы болғанда, қосылар едік" деген сөздер айтып жатыр. Оның ішінде билікке наразылығын ашық білдіріп жүрген тұлғалар да бар. Осы себепті, билік ЖСДП-ны саяси жерлеуге барса да, менің кандидатурамды төрағалыққа өткізбеуге барын салды. 

– Ал Ермұрат Бапиді өзінің партияластары "сатып кетті" делік. Сонда біраз жылдан бері саясатта жүрген тәжірибелі азамат өзінің қол астындағы адамдардың "сатқын" екенін білмеген бе, сезбеген бе?

– Бұл сұрақты негізі Бапидің өзіне қою керек. Өйткені мен ол партияда күнделікті отырып жұмыс істеген жоқпын. Бапи ол жерде төрт-ақ ай төраға болды. Неліктен орынбасарларына соншама сеніп, съезд өткізу жұмысын соларға тапсырғаны – маған белгісіз. Сырттан келген делегаттардың кіріп кеткенін, съезд өтетін жерге күзет қойғанын алдын ала тексеру керек еді. Ол жағын Бапидің өзінен сұрау керек деп ойлаймын.

"Қосановтың командасы" билікке қызмет етіп жүр"

–  "Саяси сатқындық" туралы тағы бір сұрақ. Өзіңіз "сатқын" деп жүрген Әміржан Қосановтың "сатқын" екенін сайлау кезінде ғана байқадыңыз ба? Әміржан Қосановты бұрыннан танитын едіңіз ғой...

–  Әрине, бұрыннан танимын. Мен оны бұрыннан білгендіктен, президент сайлауы басталған кезде оған қолдау білдірген жоқпын. Ол кісіні "Политон" клубына "Сайлаудың қорытындысын ертең мойындайсыз ба, мойындамайсыз ба? Сайлаушылардың сізге берген даусын қорғай аласыз ба?" деген сұрақтарға ашық жауап беруге шақырдым. Қосанов бұл сұрақтан қашып кетті. Жауап бере алмады. Мен сайлау басталғанда-ақ оған бойкот жариялап, бірде-бір үміткерді қолдамайтынымды ашық айттым.

– Ал көп адамдар айтып жүрген "Қосановтың командасы" туралы ойыңыз қандай? Дос Көшім, Айдос Сарым, Расул Жұмалы...

–  Мен жеке адамдарға қатысты пікір айтқым келмейді. Әркімнің өз жолы бар. Айдостың да, Расулдың да, Дос Көшімнің де өз жолдары бар. Мен олармен ешқашан жақын болған емеспін. Жақын араласпағанмын. Тек жиындарда көрісіп тұратынбыз, мақалаларымызды оқып тұратынбыз. Бар болғаны сол. Сыртынан біреуді ғайбаттағанды ұнатпаймын. Айтсам, бетіне ашық айтамын. Оларға қоғам өз бағасын берді, беріп жатыр деп ойлаймын. Ал менің білетінім – олар осы билікпен етене жұмыс істеп жүр және саяси жүйеге қызмет етіп жүрген адамдар.

"Мемлекетшіл азаматтардың өзара жиналып, ұлттық мәселелерді көтергені – өте дұрыс"

–  Рысбек Сәрсенбай, Балташ Тұрсымбаевтардың ұйымдастыруымен өткен Халық құрылтайы туралы не айтасыз?

– Ол халықтың  өзінің ықыласынан туындаған өте дұрыс бастама деп ойлаймын. Мемлекетшіл азаматтардың өзара жиналып, ұлттық мәселелерді көтергені – өте дұрыс. Және ол жерде қойылған екі мәселе бар. Біріншісі – Қытай экспанциясына қарсылық, екіншісі – саяси реформалар. Менің ойымша, қазіргі уақытта ең өзекті мәселелер осы.

–  Халық құрылтайында ұйымдастырушылар Ұлттық қоғамдық сенім кеңесіне қарсы "Ақылдастар" алқасын құрамыз деді. Құрамында сіз де бар екенсіз. Хабардарсыз ба?

–  Ұйымдастырушылар шет жағасын айтты негізі. Мен қарсылығымды білдірген жоқпын. Оның форматы қандай болады, қалай жұмыс істейді, қандай шешімдер қабылдайды ол жағы маған әлі белгісіз. Сондықтан ол туралы кеңес құрамына кірген адамдармен ақылдасуымыз керек.

–  Ал осы Халық құрылтайында құрылған "Ақылдастар" алқасының құрамымен келіспейтін адамдар көп екен. Құрылтайға барған жастардың арасында  "Ақылдастар" алқасына сенімсіздік білдіргендері болды. Бұл қалай сонда? "Ұлттық сенім кеңесіне қарсымыз" деген кеңестің құрамында да сенімсіз адамдар болғаны ма?

–  Меніңше, "Ақылдастар" алқасына биліктің бастамасымен құрылған Ұлттық қоғамдық сенім кеңесіне қарсы кеңес деп құру дұрыс емес деп ойлаймын. Ертең Ұлттық сенім кеңесі өз жұмысын тоқтатса, "Ақылдастар" алқасы да өз жұмысын тоқтатпайды ғой. Сондықтан екеуін бір-біріне қарсы қойып қажет емес. Ақылдастар алқасы елдің дамуына, экономикасына, саясатына оң ықпалын тигізе алатын ұйым болса, өте дұрыс болар еді. Ал оның құрамындағы азаматтардың барлығын мен біле бермеймін. Құрылтайдың өзі ол кеңестің құрамына кімді кіргізетінін ақылдаса отырып шешкен болар. Сондықтан оның құрамына "Неге анау кірмеді, неге мынау кірмеді" деген сұрақтарды ұйымдастырушыларға қойған жөн.

"Биліктің өзі популизммен айналысып отыр"

–  Жақында президенттің кеңесшісі Ерлан Қарин сұхбат беріп, "Билікті сынап жүргендердің көбісі популистер, олар сын айтады, бірақ шешу жолын ұсынбайды" деді. Қарин мырза айтқандай, расымен билікті сынап жүргендердің арасында популистер көп пе?

–  Кім нақты популистік бастамалар айтып жүргенін білмеймін. Бірақ биліктің өзі популизммен айналысып отыр. Тоқаев та, Назарбаев та. Популизм туралы айтқанда, солардан бастау керек. Өйткені отыз жыл елді басқарып келе жатқан солар.  Елді қазір тығырыққа тіреді. Қазақстанда қазір "Нұр Отанды", билікті қолдайтын адамдарды табу қиын. Шын мәнісінде қолдайтындар жоқтың қасы. Тек тәуелді адамдар ғана қолдап отыр. Сондықтан 30 жыл бойы билікте отырып, түк жасай алмаған шенеуніктердің популизм туралы айтқаны – өте күлкілі нәрсе. Ал "Қазақстанда өзгеріс болсын" деп жүрген азаматтардың айтып жүргені популизм емес, патриотизм.

–  Ал Ерлан Қариннің "Билікті сынап жүрген оппозияцияның өзі қазір қартайған" дегеніне не дейсіз? Оппозицияда жастар жоқ па?

–  Қазір оппозицияға келіп жатқан жастар өте көп. Әсіресе, президент сайлауынан кейін олардың саны арта түсті. Мысалы "Oyan, Qazaqstan", "Республика" қозғалыстары, бақылаушылар және тағы да басқа жекелеген азаматтар келіп жатыр. Тіпті қазір "Ескі оппозиция керегі жоқ, оларға сенбейміз" деп жатқан жастар бар. Митингілерге шығып, өз ойларын ашық айтып жатқандардың арасында да жастар көп. Сондықтан "оппозиция қартайды" деген пікірмен келісу өте қиын.

–  Митинг деп қалдыңыз. Жыл басынан бері Қазақстанның әр аймағында көптеген наразылық акциялары, билікке қарсы шерулер өтті. Солардың көбісінде халықты бастап, ұйымдастырып жүрген лидерлер байқалмады. Мысалы 2016 жылы халық жер үшін алаңға шыққан кезде Макс Боқаев пен Талғат Аян наразыларды бастап, бір ауыздан нақты талап қойды. Дәл сондай ұйымдастырушы жоқ митингтердің болғаны дұрыс па?

– Егер рұқсат етілген митингілер болса, оның нақты ұйымдастырушылары болар еді. Ал рұқсат етілмеген митингілерде халық өзі жиналады. Оларды тіпті ауыздарын ашпай жатып, полиция алып кетеді. Мәселені көтермей жатып, оларға прокурор, әкімдік адамдар келеді. Наразылар не айтады сонда? Талаптары тыңдалмайды да. Сондықтан бейбіт митингілер ұйымдасқан түрде өту үшін Қазақстанда ұйымдасқан саяси партиялар, саяси қоғамдық ұйымдар, саяси күштер болу керек. Сонда ғана ұйымдасқан наразылық акциялары, нақты талаптар қойылатын бейбіт митингілер болады. Дәл қазір елде бұлардың бәрі жоқ. Сол себепті азаматтар стихиялы түрде алаңға шығып, өз ойларын айтып жүр. Ол да дұрыс. Өйткені бейбіт митингіге шығу – ешқандай да қылмыс емес.

–  Жыл басынан бері өткен митингілерде көптеген адамдар қамауға алынып, қудалауға ұшырады. Ал қыркүйектің басында Жаңаөзеннен басталып, басқа қалаларда да жалғасып жатқан Қытай экспанциясына қарсы митингілерде полицейлер алаңға шыққан адамдары ұстап жатқан жоқ. Бұл биліктің наразылардың талабына құлақ асып, өзгеріске ұмтылып жатқанын аңғартады ма?

–  Мен мұны уақытша саясат деп ойлаймын. Әсіресе, мынау Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі құрылып жатқан кезде "Жаңа басшы келді, енді өзгерістер басталады" деп халықты уақытша алдаусырату үшін наразыларды қудалауға уақытша мараторий жариялаған сияқты. Әсіресе, мынау жалғыз адамдық пикеттерде, адам аз жиналған митингілерде ешкімді ұстап жатқан жоқ. Мен ойлаймын, бұл – уақытша нәрсе. Мәселен, осыдан он шақты жыл бұрын жалғыз адамдық пикеттер мен он шақты адам шығатын митингілерде ешкімді ұстамайтын. Қазір де солай істеп жатыр. Сондықтан мен "Бұл жаңалық болды, Қазақстанда саяси жылымық басталды, не болмаса, елде керемет демократия орнап жатыр" деп айта алмаймын.

"Парламент сайлауы заңда көрсетілген мерзімде өтеді дегенге сенбеймін"

– Жақында елдің экс-президенті Нұрсұлтан Назарбаев "Барлық сайлаулар заңда көрсетілген мерзімде өтеді" деді. Назарбаевтың осы айтқаны сенесіз бе?

– Жоқ, Сенбеймін!

–  Неліктен ?

–  Себебі, бұған дейін Қазақстанда бірде-бір рет өз мерзімінде сайлау өткен жоқ. Президент сайлауы да, парламент сайлауы да мерзімінен бұрын өтеді. Назарбаев та, Орталық сайлау комиссиясы да: "сайлау уақытында өтеді" деп жариялайды. Ал 2-3 айдан соң депутаттар мерзімінен бұрын тарап, президент уақытынан бұрын сайлау жариялап жатады. Бұл –  биліктің үйреншікті ойыны. Басқа саяси күштер сайлауға дайындалмасын, қимылдамасын деп алдаусыратпақ. Меніңше, сценарий былай болады: осы жылдың аяғына қарай Сабильянов сияқты депутаттар жиналып, "парламент таратылсын, жаңа президентке жаңа парламент керек" деген бастама көтеріп, депутаттар әдетінше өз-өздерін таратып жібереді. Сосын қақаған қыста, аяздарда сайлау өтеді. Халық нәтижесіне көңілі толмаса да, көшеге шыға алмай қалсын, бір-біріне жете алмай қалсын деген мақсатта. Жазда сайлау өткізудің қауіпті екенін билік түсінді. Ендігі сайлау қыста, не ерте көктемде өтеді. Оның үстіне, келесі жылы Қырғызстанда және Ресейде сайлау болады. Ал бұл елдерде халық толқып, көшеге шығып кетуі мүмкін. Солармен салыстыру болмас үшін, олардың үлгісі Қазақстанға өнеге болмас үшін, билік сайлауды бұл елдердегіден ерте өткізуі мүмкін. Сондықтан, Назарбаевтың "сайлау мерзімінде өтеді" дегеніне мен сенбеймін.

–  Парламент сайлауы Назарбаев айтқандай, заңда көрсетілген мерзімде өтетін күннің өзінде аз-ақ уақыт қалды. "Президентті сайлау" әділетсіз өтті деп жүрген халық осы сайлауға қалай дайындалу керек?

–  Елде жалғыз оппозициялық партия болды. ЖСДП деген. Бізде сол парияны дайындап, азаматтық қоғам өкілдерін топтастырып, нағыз демократ азаматтарды партия құрамына алып, парламент сайлауында жеңіп шығуға толық мүмкіндік болды. Өйткені қоғам сол партияға дауыс беретін еді. Ал қазір біз сеніп жүрген ЖСДП-ның өзі билікке өтіп кеткен соң, парламент сайлауы әділ өтеді дегенге сенбеймін. Қазір әділ сайлау өткізу үшін саяси париялар туралы, митингілер туралы, сайлау туралы, БАҚ туралы заңдарды өзгерту керек. Осы өзгерістерді жасап, елде жаңа саяси партиялар құрылып, жаңа ақпарат құралдары ашылып, митингілерге рұқсат берген жағдайда  ғана парламенттік сайлау өткізуге болады деп санаймын. Және парламент сайлауына  мажоритарлық жүйе енгізу қажет. Жеке тұлғалар өздерін депутаттықа ұсына алатындай жағдай жасалынуы тиіс. Өз басым сонда ғана парламент сайлауына дайындалуға болады, сонда ғана парламенттік сайлау өткізуге болады деп есептеймін.

–  Билік сіз айтып отырған өзгерістерді жасамаған жағдайда, сіздің позицияңыз қандай болмақ? Президент сайлауындағыдай бойкот жариялайсыз ба?

–  Иә, бойкот. Одан басқа ешқандай жол жоқ. Ресейден, Навальныйдың әрекетінен де үлгі алуымыз керек. Ол "Умное голосование" деген жүйені таныстырып, соның арқасында "Единая Россия" партиясы көптеген аймақтарда, оның ішінде Мәскеу Думасына сайлауда жеңілді. Мәскеудегі қалалық Думаның 45 депутатының 20-сы ғана билік партиясынан. Бұл — Наваль стратегиясының жеңісі.

–  Сіз соңғы кездері нақты бір тұлғаға ерудің қажеті жоқ. Идеяның төңірегіне топтасқан дұрыс деп жүрсіз. Ол қандай идея?

–  Демократиялық қоғам, ұлттық мемлекет құру идеясының төңірегінде топтасу керек. Сол идеяның артынан еру керек.

–  Қазір сіз айтқандай идея ұсынып жүрген тұлғалар бар ма?

–  Ондай тұлғалар аз емес. Егер саяси бәсеке болса, бұдан да көп болады деп санаймын. Құрылтайға қатыстан азаматтардың ішінде де адал жүректілері бар. Қазір көптеген жастар шығып жатыр. Менің ойымша, осылар шынайы әрі таза ниеттегі азаматтар.

–  Қазіргі жүйеге наразы жастар біріге алмай жүрген сияқты. Олар "оппозициямыз" деп жүрген азаматтарға да сенбейтіндерін айтып жүр. Соларды біріктіретін кім бар?

–  Керісінше қазір жастар бірігіп жатыр деген ойдамын. Жастар түрлі ұйымдар құрып жатыр. Ал кімге сенерлерін білмей жүрген азаматтарға айтарым – жақсылап жан-жаққа қарау керек. Сенім білдіретін адамдары бүгінгі билікке нақты сын айта ма, айтпайды ма, билік оны қудалайды ма, қудаламайды ма, бұрын қандай сөздер айтты, бүгін қалай сөйлеп жүр дегенді саралап алғаны жөн. Бірақ "бір адамның артынан еріңдер" деп айта алмаймын жастарға. Қазіргі билікті сынып, әділ қоғам құруға ұмтылып жүрген әртүрлі қоғамдық ұйымдар бар. Олардың ішінен де сенім білдіруге болатындарын таппаса, өздері жаңа ұйым, жаңа қозғалыс құрсын.

"Шындықты айтудан мен ешқашан қашқан емеспін, қашпаймын да"

–  Сіз соңғы кездері Алаш Орда туралы, ХХ ғасырда Қазақстанда болған ашаршылық туралы фильмдер түсірдіңіз. Ал соңғы 30-40  жылдың көлемінде орын алған Желтоқсан, Шаңырақ, Жаңаөзен оқиғалары туралы фильм түсіру ойыңызда бар ма?

–  Ойда бар. Қазір қуғын-сүргін жылдары туралы тарихи фильм түсірдік. Ал сіз айтып өткен оқиғаларға қатысты айтар болсам, біз олар туралы да түсіреміз. Жалпы, ХХ ғасырдан бастап қазіргі күнге дейінгі қазақтың тарихын саралап, зерттеулер жүргізбекшіміз.

–  Қазіргі биліктің тұсында орын алған оқиғалар туралы зерттеулеріңіз дәл осы билік басшылықта тұрғанда жасалынады ма?

–  Әрине, жасалады. Шындықты айтудан мен ешқашан қашқан емеспін, қашпаймын да. "Трибуна" газетін 5 жыл бойы шығарып, бүгінгі биліктің былығын жазған жоқпыз ба? Сол үшін сотталдым, қудаландым. Бірақ, өз позициямнан қайтқан жоқпын. 

–  Сұхбатыңызға рахмет!