Қазақстанның темекіге қарсы стратегиясы: прогресс

Қазақстанда, халықаралық зерттеулер бойынша, жыл сайын темекі шегумен байланысты аурулардан шамамен 23 мың адам қайтыс болады. Ал әлем бойынша бұл көрсеткіш шамамен 8 миллион адамға жетеді екен. Дүние жүзінде темекіге акциз салығын, сондай-ақ, олардың құнын көтеру арқылы темекіге қарсы күресті жүргізуге тырысады.

Темекіге қарсы күрес мемлекеттік деңгейде белсенді түрде жүргізіліп жатқаны белгілі. Былтырғы жылы Қазақстан темекі шегуге қарсы күресті бұрынғыдан да күшейтетіні хабарланған болатын. Темекіге қарсы қозғалыс «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» кодекске түзетулер енгізуде ұсынды, онда дүкендердегі темекі өнімдерінің жарнамасын шектеу керек делінген. Қоғам қайраткерлерінің айтуынша, кейбір қазақстандықтар 12 жастан бастап темекіні тарта бастайды. Сауда орындарының 56 пайызы сатылымды арттыру үшін темекіні кәмпиттер мен ойыншықтардың қасына орналастырады екен. Мамандардың пікірінше, темекі өнімдерін жалпы көрсетуге тыйым салудың өзі жағдайды өзгертеді.

Белсенділер идеясын Мәжілістегі «Нұр Отан» фракциясының депутаттары мен Денсаулық сақтау министрлігі қолдады.

«Есептеулерге тыйым салу жаңа адамдарға, жасөспірімдер мен жастарға темекі шегуге жол бермеуге бағытталған. Ал темекі шегетіндер бәрібір өз өнімдерін алуға келеді. Бұл жарнама олар үшін маңызды емес, бағасы олар үшін маңызды. Біз ол тауардың бағасына, не қолжетімділігіне тиіспейміз, біз жай ғана жарнаманы жауып тастаймыз. Біздің іс-әрекетіміз темекі шегушілерге қарсы емес, өйткені олар тәуелді науқастар. ICD-10, яғни халықаралық ауруларды классификациялауға сәйкес, никотинге тәуелділік емделуге тиісті ауру деп танылған» деді «Темекі түтінінен азат Қазақстан үшін» ұлттық коалициясының жетекшісі Жамиля Садықова.

Биыл Қазақстанның Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДСҰ) 2003 жылы қабылданған темекіге қарсы күрес туралы негіздемелік конвенциясына қосылғанына 17 жыл. Кейін, 2006 жылдың күзінде оны ратификациялау туралы Қазақстан Республикасының заңын парламент мақұлдап, мемлекет басшысы қол қойды.

Бұл конвенция темекі індетінің жаһандануы салдарынан туындаған қатерлерге жауап болды. Ол бұл адамдардың денсаулығына теріс әсер ететін темекі шегумен күресу бойынша шаралар кешенін ұсынады, сонымен қатар, темекі шегушілердің денсаулығына ғана теріс әсер беріп қоймай, өлім себептерінің арасында жетекші орын алатын аурулардың өрбуіне әкелді.

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы ұсынған және Қазақстан қолдайтын шаралардың ішінде экономикалық шаралар да бар. Олар темекі өнімдеріне халықтың сұранысын төмендетуді және сәйкесінше оларды өндіруді азайтуды ұсынады. Әдетте мұндай шаралар төңірегінде пікірталастар қыза түседі. Біздің елімізде бұл нарықтың көлемі (егер біз тек заңды айналымды алған болсақ) жылына 400-500 миллиард теңгеге бағаланады. Бұл айтарлықтай үлкен көлем. Ал өндіріс қысқарған жағдайда, бюджетке салықтық аударымдардың азаятыны түсінікті, темекі өндірушілері жұмыс орындарының бір бөлігін жабуға мәжбүр болады, ал темекі сатумен айналысатын шағын бизнес иелері кірістерін жоғалтады. Яғни, экономикалық тұрғыдан және халықты жұмыспен қамтамасыз ету тұрғысынан бұл тиімсіз. Бірақ теңгерімнің екінші жағында – Қазақстан халқының денсаулығы. Ал денсаулыққа мемлекетіміз басты назар аударады.

Темекіге деген сұранысты азайту үшін ДДҰ темекінің бағасын кезең-кезеңімен көтеруді ұсынған болатын. Ал 2007 жылы Қазақстан Республикасының Үкіметі «Фильтрлі, фильтрсіз сигареттерге және папиростарға арналған ең төмен бөлшек сауда бағасын белгілеу туралы» қаулы қабылдады. Ол 2018 жылға дейінгі мерзімге есептелген және фильтрі бар темекі қорапшасының (20 дана) ең төменгі бөлшек сауда бағасын 300 теңгеге дейін көтеруге негізделген. Кейіннен бұл шешімді ұзарту жүзеге асырылды. Сонымен, өткен жылдың қарашасында келесі бес жылға ең төменгі бағалар белгіленді және олар әр алты айда көтеріліп отырады. Нәтижесінде, 2022 жылдың ортасына қарай бөлшек саудадағы бір қорапшаның бағасы кемінде 520 теңгеге жетуі керек.

Әлбетте, бұл шаралар өз жемісін беруде. Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитетінің ресми мәліметтеріне сәйкес, егер 2013 жылы Қазақстанда 25,7 миллиард темекі, папирос және басқа да темекі өнімі өндірілген болса (қорапша саны бойынша шамамен 1,3 млрд.), онда 2018 жылы 18,1 миллиард (900 миллион қорапша) болды. Басқаша айтқанда, соңғы бес жыл ішінде өндіріс бір жарым есеге дерлік азайды. Сонымен, темекі шегушілердің саны шамамен бірдей мөлшерде азайды деуге болады.

ДДҰ-ның тағы бір алға тартқан маңызды кеңесі – халықты темекі түтінінің әсерінен қорғау. Ал 2009 жылы қабылданған «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Қазақстан Республикасының Кодексінде темекі шегуге тыйым салынған жерлер алғаш рет нақты және анық жазылып көрсетілді. Яғни олар білім беру орындары және мәдени мекемелер, спорттық ғимараттар, көп қабатты ғимараттардың кіреберістері, әуежайлар мен вокзалдар, қоғамдық демалуға арналған барлық жабық нысандар, соның ішінде, түнгі клубтар және т.б. «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» ҚР Кодексіне осы тыйымның сақталмағаны, яғни қоғамдық орындарда темекі тартқаны үшін айыппұл салу қарастырылған ережелер енгізілді: алғаш рет – үш АЕК мөлшерінде (бүгінде 7953 теңге), бірнеше рет бұзылған жағдайда – алты АЕК мөлшерінде айыппұл.

Бүгін, қоғам арасында пікірталас кезеңінде, «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» ҚР жаңа кодексінің жобасы бар, ол кейіннен парламенттің қарауына жіберіледі. Онда темекі өнімдерін сатуды азайту және тұрғындарды темекі шегушілердің зиянды әсерінен қорғау бойынша қосымша шаралар қарастырылған. Атап айтқанда, темекі, папирос және т.б. осы типтес өнімдерді оқу орындарына 100 метрден жақын орналасқан жерлерде, стационарлық емес және кішігірім (ауданы 10 шаршы метрден кем) сауда үй-жайларында сатуға тыйым салу ұсынылады. Сонымен қатар, Денсаулық сақтау министрлігі заң жобасын жасаушылар темекі өнімдерін витриналар мен сөрелерге қоюға тыйым салудың қажеттілігін алға тартады, өйткені бұл жарнама болып саналады және сатылымға оң әсер етеді. Олардың айтуынша, мұндай тыйымның енгізілуі ДДҰ шеңберіндегі конвенцияның рухы мен хатынан туындайды және осы шараның арқасында темекі өнімдеріне деген сұраныс едәуір қысқарған бірқатар елдерде тиімді әсер еткені белгілі болды, әсіресе жасөспірімдер мен жастар арасында.

Сонымен қатар, жаңа кодекстің жобасында мейрамханаларда (кафелерде, барларда) және әуежайда темекі шегетіндерге арналған арнайы орындарды жабу туралы ереже бар. Мұндай орындар 2009 жылы қолданыстағы кодекс қабылданғаннан кейін пайда болды, енді Денсаулық сақтау министрлігі осы мекемелер мен әуежайларда темекі шегуге толығымен тыйым салуды ұсынады. Айтпақшы, қазіргі уақытта Қазақстанда жолаушылар пойыздарында темекі шегуге толық тыйым салынды. Егер бұған дейін осы мақсаттар үшін тамбурларды қолдануға рұқсат етілген болса, бұдан былай олар жалпы қолданыстағы орындар ретінде, яғни көпшілік орын ретінде қарастырылады, демек, бұл орындарда темекі түтінінен босатылуы керек.

Мұндай бастамалар, былай қарағанда, сатып алушылар мен клиенттерден айырылғысы келмейтін сауда нүктелері, кафелер мен мейрамханалар иелерінің көңілінен шықпайтыны түсінікті. Сондықтан жаңа кодекстің жобасы бойынша қоғамдық тыңдаулар барысында олар мұндай ұсыныстардың іске асуы бизнеске зиян тигізеді, жұмыс орындарының қысқартылуына және басқа да жағымсыз әлеуметтік-экономикалық салдарға әкеледі деген ой туғызады. Бірақ Денсаулық сақтау министрлігінің өкілдері оларды дүрбелең салмауға шақырады. Олар 2009 жылғы кодексті қабылдаған уақытта да осындай күдіктердің айтылғанын еске алады, бірақ уақыт көрсеткендей, оған ешқандай да себеп болмаған. Сонымен қатар, мысалы, кафе сияқты орындарда темекі шегуге шектеулер енгізілуі нәтижесінде, мұндай мекемелерге адамдар отбасыларымен бірге келе бастағанын байқауға болады.

Әрине, Қазақстанда темекіге тәуелділікпен күрес тек тыйым салу және шектеу шараларымен шектелмейді. Темекі шегудің зияны туралы азаматтарды ақпараттандыру дәрежесін көтеру үшін көптеген жұмыстар атқарылуда. Оған барлық облыстар мен республикалық маңызы бар қалаларда жұмыс жасайтын салауатты өмір салтын қалыптастыру орталықтары атсалысуда. Атап айтқанда, жүзден астам темекіге қарсы орталықтар ашылған. Үкіметтік емес ұйымдар да белсенді қатысады. Мемлекет өз кезегінде түрлі жобаларды жүзеге асыратын ғылыми-өндірістік бірлестіктер арасында мемлекеттік тапсырыстарды орналастыру арқылы осы мақсаттарға қажетті қаржы бөліп отыр. Сонымен қатар, жыл сайын мамыр айында бүкіл республика бойынша «Біз темекісіз Қазақстан үшін!» ұлттық акциясы өткізіледі. Жасөспірімдер мен жастарға арналған түрлі іс-шаралар да атқарылып жатыр: спорттық және шығармашылық сайыстар, салауатты өмір салтын ұстану бойынша арнайы тәрбие сағаттары, оқу бағдарламасы аясында да темекінің зияны туралы ақпараттандыру жұмыстары жүргізіліп тұрады.

Мемлекеттік органдардың қалың бұқарамен бірлесіп жүзеге асыратын осындай шаралар кешені еліміздегі темекі шегушілердің санын едәуір азайтуға мүмкіндік береді, бұл жалпы қазақстандықтардың денсаулығына айтарлықтай оң әсер ететіні сөзсіз.