قىتايدان قازاققا تونەر ءقاۋىپ قانداي؟

/uploads/thumbnail/20170803121036163_small.jpg

قازاقستان-قىتاي ەجەلدەن دوس كورشى ەلدەر ەسەپتەلەدى. اسىرەسە 1992 جىلعى 3 قاڭتاردا ديپلوماتيالىق قاتىناستار ورناعاننان بەرى ەكى ەلدىڭ بايلانىسى كۇن سايىن كۇشەيمەسە، السىرەمەدى. ەكى ەل اراسىندا تاتۋ كورشىلىك، دوستىق جانە ءار ءتۇرلى قىزمەتتەستىك، ساۋدا-ساتتىق ماسەلەلەرى تۋرالى كەلىسىمشارتتار دا از ەمەس. 
كەلىسىمشارتتاردىڭ قازاقستان ءۇشىن ءمانى – بىر-بىرىنە شابۋىل جاساماۋ جانە شەكارا ماسەلەسىنىڭ شەشىلۋى، شاڭحاي ىنتىماقتاستىعى ۇيىمى اۋقىمىندا سەنىم شارالارىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋى، ەكى ەلدىڭ قىزمەتتەستىگىنىڭ ستراتەگيالىق باعىتتارى بويىنشا ءپرينسيپتى ۋاعدالاستىقتار كەشەنىنە قول جەتكىزۋ سىندى تۇيىندەردى قامتيدى. ەندى نە جەتپەيدى؟
دەسە دە كوزىندەگى كۇلكىگە ەمەس، كومەسكىدە كومىلىپ جاتقان جۇمباعىنا ۇڭىلگەن كوپ ادام ولارعا سەكەممەن قارايدى. وسى ورايدا قىتايدان بىزگە قاۋىپ-قاتەر بار ما دەيتىن سۇراقتىڭ تۋۋى دا ابدەن مۇمكىن. ەندەشە قالاي جاۋاپ بەرەمىز؟
وزدەرىن شىعىستىڭ «الىپ اجداھاسىنا» بالايتىن قىتايدىڭ الەم ەلدەرىمەن ساناسا باستاعانىنا دا ءبىراز جىل بولدى. جۇڭگو سىندى الىپ كۇشتىڭ ويانا باستاۋىنان الەمدەگى ءىرى يمپەريالاردىڭ ءوزى الاڭداپ، كورشىلەرىنىڭ جالتاقتاپ وتىراتىنى دا وتىرىك ەمەس. اسىرەسە بۇگىنگى دامۋ ۇستىندەگى جۇڭگو ەكونوميكاسى كورشى ەلدەردىڭ ءوندىرىسى مەن ەكونوميكاسىن تىعىرىققا تىرەپ، ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق باسىمدىلىعىن كورسەتۋدى كوزدەيدى. جەر شارىنىڭ ارعى بەتىندەگى امەريكا قۇرلىعىنىڭ ءوزى ولارعا بىردە وڭ قاراسا دا، بىردە سۇزىسەتىن بۇقا كوزدەنە قالادى. تارپا باس سالۋدان جانە تايسايدى.
قىتايدىڭ كورشiلەرiن اسكەري كۇشپەن جاۋلاپ العان تاريحى اسا كوپ كەزدەسپەيدى. بiراق بۇل حالىق كەمەڭگەرلەرi كۇڭ زىنىڭ (كونفۋسيي) «جىلىنا بiر سانتيمەتر جىلجىپ تا جەتiستiككە جەتۋگە بولاتىنىن» ايتىپ كەتكەنiن ەسكەرسەك، كورشiلەرiمiزدiڭ قازiر الەمنiڭ ءار تۇكپىرىندە جۇڭگو قالاشىقتارىن («china town») قۇرىپ الىپ، دۇنيەجۇزi مەملەكەتتەرi iشiندەگi «ءوز مەملەكەتتەرiن» بiرتiندەپ كوبەيتۋگە استىرتىن ارەكەتتەنىپ وتىرعانىنا كوز جۇمىپ قاراۋعا بولمايدى.
وسىنداي جاعدايلاردى ساراپقا سالعان جۇڭگو عالىمدارى مەن ساياساتكەرلەرى دە وزدەرىنىڭ قازاقستاندى زەرتتەۋ وبەكتiسi ەتىپ وتىرعانىن دا جاسىرمايدى. قازاقستان العاش تاۋەلسىزدىك جاريالاعان كۇننىڭ وزىندە-اق قىتايدىڭ «قازاقستاننىڭ جالپى جاعدايى» اتتى كىتاپ شىعارىپ، ونى ونداعى قانداستارىمىزدان بۇرىن زەرتتەپ-زەردەلەپ ۇلگەرۋى سونىڭ قاراپايىم مىسالى.
قىتايدىڭ وزگە كورشiلەس مەملەكەتتەرگە قاۋiپ ءتوندiرەتiندەي تەورياسىن بار مەن جوقتىڭ اراسىنان قاراستىرۋشى تۇلعالار كوپ. ءبىر عانا مىسال ايتار بولساق كۇنى بۇگىنگە دەيىن وقۋلىقتارىندا قازاقستاننىڭ ءبىراز اۋماعىن ەجەلگى وزدەرىنىڭ جەرى رەتىندە كارتالاپ، ۇرپاقتار ساناسىنا ءسىڭىرىپ كەلە جاتقانىنىڭ استارىندا نە جاتقانىن ءبىلۋ قيىن. تەك قازاقستان عانا ەمەس، قىتايعا كورشىلەس وزگە ەلدەردiڭ ءبارiندە دە سول قاۋiپ بار. اسىرەسە جان سانى كۇن ساناپ ارتىپ بارا جاتقان قىتايلىقتاردىڭ ءبىر ميلليارد حالىقتى عانا تاماعى توق، كويلەگى كوك دارەجەسىندە اسىراي الاتىنىن نەگىزگە الساق، ال ەندىگى جەردە ولاردىڭ ىرگە كەڭەيتۋ نەمەسە ءوز ۇرپاقتارىن جەر بەتىنە بەيبىت جولمەن تارىداي شاشۋدان باسقا امالى جوق ەكەنى دە انىق. عىلىم-تەحنيكالىق ءۇردىستىڭ شاپشاڭ دامۋى، جۇمىسسىزدار سانىنىڭ ەسەلەپ كوبەيۋى، ءوندىرۋ مەن تۇتىنىم اراسىنداعى تەپە-تەڭسىزدىك، كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ سەنىمسىزدىگى، ت.ب. ءقازىردىڭ وزىندە-اق ونداعى قوردالانعان ماسەلەلەرگە اينالعان. جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ رەسمي ەمەس دەرەگى بويىنشا ونداعى جۇمىسسىزدار سانى 200 ميلليون ادامعا جەتكەن. مۇنىڭ ءوزى رەسەيدەي الىپ ەلدىڭ بارلىق حالقىنان الدە قايدا كوپ دەگەن ءسوز. مۇنشاما وراسان زور ەڭبەك كۇشىن قىتايدا ورنالاستىرۋعا تىپتەن مۇمكىندىك تە جوق.
بۇرىنعى وتارلىق تۋرالى ءسوز بولعاندا «ءوزى سارى، كوزى كوك» ورىستاردىڭ وتارلاۋىن باستى ءقاۋىپ ساناساق، ەندى وعان قارا قىتايلاردىڭ قاتەرى قوسىلدى. قىتايدىڭ قازاقستانعا بايلانىستى ساياساتى قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن قارقىن الا باستادى. ويتكەنى الەمنىڭ الىپ كۇشتەرى ءۇشىن «بوس كەڭىستىك» نەمەسە «ءبىر كەسەك مايلى ەتتەن» ءوز ۇلەسىن الىپ قالۋ اركىمنىڭ وزىنە ءتيىمدى ۇستانىم بولدى.
جۇڭگو مەملەكەتى قازاقستان جانە ونىمەن كورشىلەس جاتقان تمد ەلدەرىنە قاراتقان «ىشكى شاپقىنشىلىعىنىڭ» العاشقى ازىرلىگى نەمەسە قىتايلاردىڭ ءناپاقاسىن سىرتتان ىزدەۋدىڭ سىناعى رەتىندە شىنجاڭدى «قاۋىرت يگەرە» باستادى. «جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى ءوزىنىڭ «باتىس بولىكتى قاۋىرت يگەرۋ» ستراتەگيالىق جوسپارىن 2000 جىلدان جۇزەگە اسىرا باستاعان. قىتايدىڭ باتىس ايماقتى (شىڭجاندى) قاۋىرت يگەرۋدە ەڭ اۋەلى باسى قىتايدان باستاۋ الاتىن قارا ەرتىس پەن ىلە وزەندەرىنەن جاڭا كانالدار الىپ، ءىرى سۋ قويمالارىن جاسادى. قارا ەرتىس سۋىنىڭ جارىمىنا جۋىعى جوڭعار دالاسى – قاراماي مۇنايلىعىنا ءىرى كانالمەن بۇيدالاندى. بىزگە كىرەتىن وزەن سۋىنىڭ ازايۋى مەن لاستانۋى سىندى دامۋ بارىسىندا داۋ تۋدىرۋى مۇمكىن جاعىمسىز فاكتورلار قالىپتاستى. شىنجاڭدى يگەرۋ ساياساتى – ەجەلگى تۇركى دالاسىن ءتول يەسىنە ماڭگىلىك جوق قىلۋمەن شەكتەلىپ قانا قالماي، وزىنە كەلەتىن قاۋىپ-قاتەردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن شەكارالىق ايماقتارىن بەكەمدەۋدى دە قامتيدى. ال وندا وتىرعان شاعىن ۇلتتاردىڭ مۇددەسى ولار ءۇشىن «شىبىن شاققانداي» اسەر ەتپەيدى.
مەيلى «باتىس ءوڭىر» بولسىن، مەيلى تمد ەلدەرىنە قاراتقان ساياساتىندا بولسىن ولاردىڭ اينالاسىنا اران اشۋىنىڭ دا ىشكى سەبەپتەرى كوپ: ەڭ باستىسى، ماماندار بولجامى بويىنشا جۇڭگو تەرريتورياسى 1،5 ميلليارد ادامنىڭ عانا ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتە الادى ەكەن. ال قازىرگى مەجەدە جۇڭگو حالقىنىڭ سانى 2 ميللياردقا جەتكەندىگى بولجانىپ وتىر. بۇل «تاماعى توق، كويلەگى كوك» زامانعا زار بولارلىق الاڭداتۋشىلىق تۋدىرۋدا. وسى بارىستاعى ەكونوميكانىڭ قارقىندى دامۋى شيكىزات پەن وتىن-ەنەرگەتيكاعا دەگەن سۇرانىسىن كۇرت ارتتىرىپ، كوپتەگەن شەشۋسىز تۇيتكىلدەرگە مۇرىندىق بولۋدا.
قىتايدان كەلەتىن ءقاۋىپتىڭ ىشىنەن، اسىرەسە، قىتايداعى ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ اراسىنداعى تابيعاتتىڭ ءوزى رەتتەپ وتىراتىن ساندىق تەپە-تەڭدىكتىڭ بۇزىلۋىنا دا ءسال قاراۋعا بولمايدى.
اۋلەتتىڭ مۇراگەرلەرىن ەرلەر جاعىنان قۋالايتىن داستۇرگە بەرىك قىتايلار «جوسپارلى تۋۋ» ساياساتى بويىنشا ءبىر نەمەسە ەكى عانا بالالى بولعاندا بالانىڭ ۇل بالا بولۋىنا ايرىقشا مۇددەلىك تانىتۋدا. ناتيجەسىندە، ۇل بالا كوبەيىپ، قىز بالا ازايدى. نارەستە بويعا بىتكەن كەزدىڭ وزىندە-اق ونىڭ ۇل-قىزىن ايىرىپ، كوبىنىڭ ىشتەگى بالا قىز بولسا ونى «تۇسىك» ەتىپ، كوپشىلىگىنىڭ ۇل بالالى عانا بولىپ جاتقانى دا جاسىرىن ەمەس.
جۇڭگو بۇل ساياساتىن جۇرگىزە باستاعانىنا دا وتىز جىلعا تارتا ۋاقىت بولدى. دەمەك ءبىر ءۇيدىڭ ەركە-شولجاڭى بولعان، قىتايشىل مەن-مەنشىل بەزبۇيرەك ۇرپاق («ءقاۋىپتى بۋدان») اتقا ءمىنىپ، ەل ىسىنە ارالاسا باستادى. ولاردىڭ ۇيلەنۋ ماسەلەسىندە دە تەپە-تەڭدىك بۇزىلىپ، ەركەگى كوپ، ايەلى از زامانعا ءدۇپ كەلدى. ەرلەرىنەن ايەلدەرى از بولعان سوڭ «جەر جۇزىندەگى ايەلدەردى ادىلەتتىلىكپەن قايتا ءبولىسۋ» تالابىن قوياتىن «قىتايشىل جاڭا دەموكراتيا»-نىڭ دا شەكەسى قىلتيدى.
اۋەلى، قىتايداعى قانداستارىمىزدىڭ قارا كوز قىزدارى وسى تراگەديانىڭ العاشقى قۇرباندارى بولعانىن دا كوز كورىپ، قۇلاق ەستىدى. تولىق ەمەس دەرەك بويىنشا قىتايداعى قازاقتاردان قازىرگە دەيىن 10 مىڭنان استام قارىنداسىمىز قىتايلارعا كۇيەۋگە شىققان ەكەن. ول ول ما، قازاقستاندىق قارا كوزدەردىڭ قىتايلارعا كۇيەۋگە شىعۋى دا ءجيى ءجۇز بەرۋدە.
جۇڭگو ۇكىمەتى حالقىنىڭ سانىن تەجەۋ ءۇشىن قانشا جەردەن تىرىسسا دا، ەندى وعان ەشقانداي توسقاۋىل قويا المايتىنىن جاقسى بىلەدى. ويتكەنى 30 جىلدان بەرى جۇرگىزىپ كەلە جاتقان حالىق سانىن تەجەۋ ساياساتى وڭ ناتيجە بەرمەدى. بۇعان سوڭعى ۋاقىتتاعى جۇڭگو مەديسيناسىنىڭ دامىعاندىعىنىڭ ناتيجەسىندە ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنىڭ وسكەندىگىن قوسىڭىز.
بۇگىندە قازاقستانداعى زاڭدى ءارى زاڭسىز ميگرانتتاردىڭ، كەلىمسەكتەردىڭ سانى اسا انىق ەمەس. بىرنەشە جىلدىڭ الدىندا رەسەي ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى قازاقستانداعى قىتايلاردىڭ سانى 300 مىڭدى قۇرايتىندىعىن حابارلاپ ەدى. 
رەسەيلىك ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى كەزدىڭ وزىندە رەسەيدىڭ ءسىبىر جانە قيىر شىعىس ايماقتارىندا قىتايلاردىڭ سانى 1 ميلليونعا جەتكەن. سوندىقتان رەسەي ۇكىمەتى ءسىبىر ولكەسىنە شەت مەملەكەتتەردەگى قانداستارىن كوشىرىپ اكەلۋ ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋدا.
سوڭعى جىلدارى شىڭجاڭدا قازاق مەكتەپتەرى جابىلىپ، وندا تۇرىپ جاتقان قازاقتاردىڭ دا اسسيميلياسياسى تەزدەي باستادى. ال ءبىز وسىعان وراي قانداي ناقتى شارالاردى قاراستىردىق؟ ول جاقتاعى قازاقتاردىڭ ءوز ءتىلىن، ءدىنىن، مادەنيەتىن، ءداستۇرىن ساقتاپ قالۋى جولىندا نەندەي جۇمىستاردى قولعا الدىق؟ قىتايلاردىڭ كىرۋىن، قونىستانۋىن، قازاق قىزدارىمەن نەكەلەنۋىن تەجەۋدىڭ قانداي جولدارىن قاراستىرىپ جاتىرمىز؟ بۇعان ەشكىم ءداپ باسىپ جاۋاپ بەرە المايدى. يندونەزيا استاناسىندا تۇرىپ جاتقان قىتايلار سانى 6 ميلليوننان اسىپ كەتىپ، يندونەزيا مەن مالايزيادا قىتايلاردىڭ كەلۋiنە زاڭ ءجۇزiندە قاتاڭ تىيىم سالعان ەدى.
ەگەر قىتايدىڭ وسىنداي دەموگرافيالىق تاسقىنىنا قارسى ناقتىلى شارا قولدانباساق، الپاۋىت دەلىنەتىن امەريكا مەن انگليانى دا جاۋلاۋعا نيەتتەنگەن قالىڭ قارا جۇڭگو جەرىمىزگە ەش قيىندىقسىز ءسىڭىپ، ەرتەڭگى بولاشاعىمىزدىڭ ءتۇپ تامىرىنا بالتا شابادى. بۇگىن ءوزى عانا كەلىپ قازاقستان ازاماتتىعىن الىپ، قاراكوزدەرمەن نەكەلەسىپ، جاعدايىن جاساپ العان «جۇڭگو كۇيەۋ بالا» ەرتەڭ ەسىن جيعان كەزدە انا جاقتا قالعان بايبىشەسىمەن قوسا، ماڭقا ۇلدارىن شۇرقىراتا الىپ كەلسە وعان كىم توسقاۋىل قويا الادى. قىتايداعى بالا تۋۋدى شەكتەۋ ساياساتى مەملەكەتتىڭ يەسى بولىپ وتىرعان حان ۇلتىنا دا جاقپايدى. جاھاندانۋ زامانىندا ساياسي ساۋاتى اشىلا باستاعان حالىقتىڭ زورلاپ ابورت جاساتۋعا دەگەن ىزا-كەگى دە جوق ەمەس. كوپشىلىگى ۇرپاق كوبەيتىپ، بازارلى ءۇي بولۋدى قالايدى. ءوز ەلىندە تۋدىرماسا وزگە ەلگە بارىپ تۋعىسى كەلەدى.
دەرەك كوزدەرىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، سوڭعى ۋاقىتتارى جۇڭگو عالىمدارى دا بارلىق ەنەرگەتيكالىق قۇشتەرىنە ءبىر تىقىردىڭ تاياپ كەلە جاتقانىن جوققا شىعارمايدى. سۋ كوزدەرى تارتىلىپ، ورمان سيرەپ، جايىلىمدار ازايىپ، ەگىستىك القاپتار ۋلانىپ، ەكولوگيالىق اپات تونە باستاعانىن وزدەرى دە دابىلداتىپ جاتىر. ءقازىر جۇڭگو ەلى – ءوز ىشىنە سىيماي بۇرقىلداپ قايناپ جاتقان قاقپاعى جابىق قارا قازان تارىزدەس. تۇبىندە ول ءبارىبىر تاسيدى. سوندا، ول قالاي قاراي قۇيىلادى؟ قازاقستان مەن بىرگە الەمدى دە مازاسىزداندىرىپ وتىرعان وسى ماسەلە.
سوڭعى جىلدارى جۇڭگو ۇكىمەتى قازاقستانمەن شەكارالاس ايماقتارىنا حالىق تاسقىنىن اعىتىپ جىبەرىپ، قىتايلىقتاردىڭ كوبەيىپ، جەرگىلىكتى قانداستارىمىزدىڭ اسسيميلياسياعا ۇشىراۋىنا وراي جاراتتى. شىن مانىندە ءبىز اسكەرىمىزبەن، قارۋدىڭ كۇشىمەن ولاردىڭ اعىنىنا قارسى تۇرا الماۋىمىز مۇمكىن. الايدا «تاۋ قانشا بيىك بولعانمەن اسپاننىڭ استىندا، دانىشپان قانشا بيىك بولعانمەن زاڭنىڭ استىندا» دەمەكشى، كەلىمسەكتەر اعىنىن تەك زاڭدى جولدارمەن عانا رەتتەپ توقتاتا الامىز. قىتايلاردىڭ «سوعىسپاي جاۋلاۋ» ساياساتىنا «سوعىسپاي عانا» قارسى تۇرا الامىز. جانە دە ءار قازاق ءوز جەرىنىڭ شىنايى پاتريوتى بولعاندا عانا بۇل تاسقىندى توسۋعا بولادى. كۇركىرى كۇشتى كۇننىڭ جاۋىنى از بولاتىنى سياقتى قىتايلار يدەيالىق شابۋىلدى نايزا، قالقان ەتكەنمەن تۋما ەرلىگى كەم حالىق بولعاندىقتان ءوز ساياساتىن وزىنە قارسى قولدانعان اقىلدى ەرجۇرەكتەردەن ولەردەي قورقادى.
جاپوندار ۇلتتىق مەنتاليتەتتەرىن ساقتاي وتىرىپ، رۋحاني الەمىنە شەتەلدىكتەردى بويلاتپاي، ءوز اۋماعىنا قونىس تەپكىزبەدى، ىرگەسىن اۋلاق ۇستادى. جۇڭگو ازاماتتارىنىڭ جاپونيادا تۇراقتاپ قالۋىنا ەش مۇمكىندىك جوق. جاپون ازاماتىنا ۇيلەنە قالعان كۇننىڭ وزىندە ازاماتىمەن قوسا ەلدەن شىعارىپ جىبەرەدى. 
قىتايدىڭ ساياساتىنا قارسى ءبىز وسىدان 40-50 جىل بۇرىنعى وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرىنىڭ قىتايعا قارسى ارەكەتىن ساباق ەتۋىمىز كەرەك. قىتايدان ەشقانداي ءقاۋىپ سەزىنبەگەن وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرى كوپ ۋاقىت وتپەي-اق جۇڭگو ىقپالىندا قالاي قالعانىن سەزبەي دە قالدى. ءقازىر بىزدە قىتايدان كەلەتىن ءقاۋىپتى ايتارلىقتاي سەزىنە المايتىندار نەمەسە سەزىنگىسى كەلمەيتىندەر وتە كوپ. جۇڭگو 5 مىڭجىلدىق تاريحىندا ەشقاشان كورشى ەلدەرىن كۇشپەن باسىپ العان ەمەس. الدىمەن تاۋارلارىن كىرگىزىپ، ارتىنان ساۋدا-ساتتىقپەن بارعان قىتايلار تۇراقتاپ قالىپ، جۇڭگو تاۋارىنا تاۋەلدى ەتىپ، سوڭىندا ساياسي جاعىنان دا تاۋەلدى ەتىپ وتىرعان. سوناۋ سارى وزەن بويىنان باستالعان جاۋلاپ الۋ ساياساتى ارقىلى ءقازىر 9،6 ملن. شارشى شاقىرىمدى مىسىقتابانداپ باعىندىرعان ەدى. ناتيجەسىندە قانشاما حالىقتاردى سوعىسسىز-اق جەر بەتىنەن جويىپ، قانشاماسىن وتارىنا اينالدىردى. 
قازىرگى كەزدە جۇڭگو ساۋدا-ساتتىعى كەز كەلگەن قالالاردا داۋرەندەپ تۇر. جۇڭگو ساۋداگەرلەرىنىڭ بۇگىندەرى قازاقتى ەسىگىندە ۇستاپ، ۇلدارىمىزدى قۇل، قىزدارىمىزدى كۇڭ ەتە باستاعانى ەرسى كورىنبەيتىن بولدى. كوز ۇيرەنىپ، سولاردىڭ قۇلدىعىنا كوندىگىپ بارا جاتقان ءتۇرىمىز بار. 
ءتىپتى سوڭعى كەزدەرى جۇڭگو جاستارىنىڭ ديماشتىڭ ءان ونەرىن كوككە كوتەرۋى، چىڭ لۇڭ (دجەكي چاننىڭ) استاناداعى ساپارى، ت.ب. وقيعالار قىتايدى «مەيىرىمدى، باۋىرمال» كورسەتۋگە تاپتىرماس سەبەپ بولعان سىڭايلى. ەكى جاققا جالتاقتاپ جۇرەتىن ەلىكتەگىش قازاق جاستارىنىڭ اراسىندا «قىتايلىق ماحاببات» ويانا باستاعانداي. قارۋلى كۇشپەن نەمەسە زاتتىق باسىمدىلىقپەن جاۋلاۋعا قاراعاندا جۇرەكتى جاۋلاۋ اناعۇرلىم قاتەرلى. 
قىتايلىقتاردىڭ ەندىگى ءبىر جاۋلاۋ ساياساتى ءوندىرىس سالالارىنا اۋىز سالۋدان كورىنەدى. مۇنداي شارالاردى ولار مەملەكەتتىك جانە سەرىكتەستىكتەر  ءوزارا كەلىسىم شارت جۇيەسىمەن ىسكە اسىرۋدا. قازاق جەرىن جاپپاي يگەرۋ ناۋقانىنىڭ قىزۋ قارقىنمەن جۇرىلۋىنە بايلانىستى، ءبىزدىڭ ەل مەن جۇڭگو اراسىندا قارا التىنعا بايلانىستى قوماقتى كەلىسىمدەر جاسالعانى بەلگىلى.
ارينە قىتايلىقتار مۇنداي مۇمكىندىكتەردى قالت جىبەرمەيدى.
اقپارات كوزدەرىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، بۇگىنگى قازاقستاندا 3 مىڭعا جۋىق قازاق-قىتاي بىرلەسكەن كاسىپورىندارى جۇمىس ىستەيدى ەكەن. جاقىندا عانا قىتايدىڭ 51 ءىرى كاسىپورىنىنىڭ بىزبەن كەلىسىمشارتقا وتىرعانىن دا ەسكە الىڭىز.
قىتايلىقتار قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ ىشىندە مۇناي-گاز سالاسىندا ىقپالدى كۇشكە اينالىپ، جىلىكتىڭ مايلى باسىن يەلەپ بولعان. جەر استىندا 121 ميلليون تونناعا جۋىق مۇناي قورى بار كەڭقياق پەن جاڭاجول كەنiشتەرiن يگەرۋ، مۇناي قورى 45 پەن 65 ميلليون توننا ءسولتۇستiك بوزاشى كەنiشiن يگەرۋدە قوماقتى پايىزعا قول جەتكىزگەن ولار بۇگىندەرى ەلiمiزدەگi «شيەۆروننان» كەيiنگi مۇناي ءوندiرۋشi الپاۋىتقا اينالعان. 
بۇل عانا ەمەس جۇڭگو مەملەكەتتىك ينۆەستيسيالىق كومپانياسى - قازاقستانداعى ەڭ ۇلكەن مۇناي-گاز كومپانيالارىنىڭ ءبىرى — «ماڭعىستاۋ مۇنايگاز» كومپانياسىنىڭ اكسياسىنىڭ دا باسىم پايىزىن ساتىپ العان.
قىتايدىڭ ينۆەستور-مۇنايشىلارىنىڭ قىزىلوردا وبلىستىق بيۋدجەتتىڭ 90 پايىزىن، اقتوبە وبلىسىنداعى مۇنايدىڭ 85 پايىزىن يەمدەنىپ، ويىنا نە كەلسە سونى ىستەگەن جۇڭگو كومپانيالارىنىڭ كۇن سايىن قارا كوبەيتىپ جاتقانى دا ۇرەي تۋدىرۋدا. مۇنداي «وپەراسيالاردى» ورىنداۋدا جۇڭگو جاعى ءوندiرiسكە ءوز ماماندارى مەن جۇمىس كۇشiن شەكتەۋسiز مولشەردە الىپ، جەرگىلىكتى جۇمىسكەرلەردى سىلتاۋىن تاۋىپ سىرىپ تاستاپ وتىرعان. تiپتi ولاردىڭ يەلiگiندەگi «سنپس-اقتوبە مۇنايگاز» كومپانياسىندا قازاقستاننىڭ كونستيتۋسياسىنىڭ باپتارى ورەسكەل بۇزىلعاندىعى تۋرالى دا ءبىراز شۋ بولىپ ەدى.
تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان باستاپ ءبىز قىتايدىڭ شىڭجاڭ اۋماعىنا ۇزدىكسىز شيكىزات شىعارىپ، ەسەسىنە ولاردىڭ ارزانقول تۇرمىس زاتتارى مەن ساپاسى تومەن تاۋارلارىن تالاسىپ-تارماسا ساتىپ الىپ جاتىرمىز.
قازاق جەرىن قىتايلارعا جالعا بەرۋدىڭ دە ءبىز ويلاماعان قاۋىپ-قاتەرى كوپ. دالا جايىلىمىن جايپاعان شەكىرتكە اپاتى سياقتى تابيعاتتى ايالاۋدى بىلمەيتىن بۇل حالىق كوزىنە كورىنگەن تىرشىلىك يەسىن تەك قانا قىلعىپ جۇتا بەرۋدى، قۇرتۋدى ويلايدى. 
قاشان دا iشكi ەسەبiنە مىعىم قىتايلار وزدەرiنە بەرiلەتiن مۇمكiندiكتi ۋىستان شىعارمايدى. قازاقتىڭ قارا التىنىن بىلاي قويعاندا، ەلiمiزدەگi ويىنحانالاردى سالۋعا دا قول سالدى. ق ر ۇكiمەتi ويىنحانالاردى قالا سىرتىنا كوشiرۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرگەندە-اق اسپان استى ەلi قازاقستانداعى ويىنحانا، ساۋىقحانا قۇرىلىستارىن سالۋعا 23 ميلليارد دوللار بولۋگە ءازiرلiكتەرiن ءمالiمدەگەنى ەسىمىزدە.
ولاردىڭ «Shun Tak Holdings Limited» كومپانياسى قاپشاعايدان جالپى قۇنى 10 ميلليارد دوللارعا باعالانعان ويىن بيزنەسiنە ارنالعان جاڭا قالا قۇرىلىسىنىڭ جوباسىن جاساپ شىقتى. وسىنداي كەلىمسەكتەردىڭ كاسىپورىندارىنىڭ ەسىگىنە ەمىنىپ، ەنشى تىلەگەن تالاي-تالاي قارا كوزدەرىمىزدىڭ كۇندىز بارىن سالدىرىپ، تۇندە ارىن الدىرىپ، اقشانىڭ ارباۋىندا، ادامنىڭ الداۋىنا جۇرگەنىنە جانىڭ تۇرشىگەدى.
قانداي جولمەن بولماسىن جۇڭگو مەملەكەتىنىڭ مۇددەسىنە ءتيىمدى قاندايدا ءبىر شاراعا قىتايدىڭ مەملەكەتتىك ورىندارى ارنايى جەتەكشىلىك ەتىپ، قىتايلىقتارعا شەتەلدەن جۇمىس تاۋىپ بەرۋشىلەرگە قىتايلىق ۇيىمدار قارجىلاي كومەكتەسىپ وتىرادى ەكەن.
قازاقستانعا اللا تاعالا مەيلىنشە مول تابيعي بايلىق قورىن سىيلاعان. بۇعان كورشى وتىرعان جۇڭگو مەن رەسەي تۇگىلى، مۇحيتتىڭ ارعى بەتىندەگى اقش-تىڭ ءوزى قىزىعۋشىلقپەن قارايدى، جاقسى قارىم-قاتىناس ۇستاۋعا تىرىسادى. ەندەشە ءبىز وسى مۇمكىندىكتەردى پايدالانا وتىرىپ، ساياسات الەمىندە ءوزىمىزدى بۇلداپ، مۇددەلى بولعان ىستەردە وزگەلەرگە ءسوزىمىزدى وتكىزۋدىڭ جولدارىن قاراستىرۋعا ءتيىسپىز.
وسىلايشا «ەكونوميكالىق سەرiكتەستiك»، «ەكiجاقتى ىنتىماقتاستىق»، «ىقپالداستىق» پەن «كورشiمەن ءتاتۋ-تاتتi بولۋ» سياقتى باسقا دا «اسا ماڭىزدى» ماسەلەلەردi جەلەۋ ەتكەن «قىتايلىق وتارلاۋ ساياساتى» قازاقتىڭ ەلى مەن جەرىنە ەپتەپ تۇمسىعىن تىعۋدا.
ءبىز تاناۋىمزدى ەۋروپا مەن دامىعان امەريكاعا قاراي كوتەرىپ، «جالعان مادەنيەتكە» ماس بولىپ جۇرگەنىمىزدە، ىرگەمىزدەن كىرگەن «يت» قازان-اياعىمىزدى «جالاپ-جۇقتاپ»، ءتورىمىزدى بىلعاعىسى كەلەدى. قازاق قوناقتى تورىنە شىعارسا دا توبەسىنە شىعارماعان حالىق.
ىرگەمىزدى قىمتايتىن ەندىگى ءبىر جول – شەتتەگى بەس ميلليون قانداسىمىزدى وتانعا ورالتۋ. ەگەردە ءبىز قىتايداعى 2 ميلليونعا جۋىقتاعان قانداسىمىزدى اكەلىپ ۇلگەرە الماساق بولاشاعىمىزعا قاتىستى، قىتايعا قاتىستى ءبىر كوزىرىمىزدى جوعالتقان بولامىز. ويتكەنى سوڭعى جىلدارى جۇڭگو ۇكىمەتى قانداستارىمىز ورنالاسقان شىڭجان ايماعىن جاپپاي قىتايلاندىرا باستادى. بولجامدارعا قاراعاندا 5-10 جىل ىشىندە اتالعان جەر قىتايلانىپ بىتەدى دەگەن جوسپارلارى دا بار. وسىلايشا قازاقتاردىڭ باسىن بىرىكتىرمەي كەزەڭ-كەزەڭىمەن قىتايلاندىرىپ، الدىمەن ونداعى قانداستارىمىزدى قىتايلاندىرىپ بىتكەن سوڭ، ەرتەڭ سولار ارقىلى قازاقستان تاراپقا ءوز ماقساتىن ورىنداۋعا وڭاي جول اشۋ – ولاردىڭ باستى ۇستانىمى.
ونسىز دا اقپارات قۇرالدارى ءقازىردىڭ وزىندە ونداعى قانداستار مۇددەسىنە جات، ولاردىڭ رۋحىن ءسوندىرىپ، ءۇنىن وشىرەتىن وكتەمدىكتىڭ ءجۇرىپ جاتقانىن كۇندە ايتۋدا. دىنىنەن، تىلىنەن ايىرىلعان ۇرپاق ەرتەڭگى كۇنى ءبىزدى تانىمايتىن جاتقا – بەزبۇيرەككە اينالىپ كەتۋى بەك مۇمكىن.
مۇنداي قيىن جاعدايدا شەتتەگى قازاقتاردى وتانىنا ورالتۋدىڭ اۋاداي قاجەتتىلىگى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ولاردى ءتۇپ قوتارا كوشىرىپ الماساق تا قۇرىپ-جوعالماۋىنا تىكەلەي ىقپال ەتىپ، قاناتىمىزدىڭ استىنا الىپ، قايىرىم جاساۋ – قازاق قاندى بارلىق ازاماتتىڭ پارىزى ەكەنىن ەش ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. 
جالپى العاندا «ساقتانساڭ ساقتايمىن»، «كورشىڭدى ۇرى دەمە، وزىڭە ءوزىڭ ساق بول» دەگەن اتالار ءسوزىن ەسكە الساق، كورشىمىزبەن تەڭ-قاتار قاتىناستار ساقتاي وتىرىپ، ونىڭ قاۋىپ-قاتەرىنە اسا ساقتىقپەن قاراۋ قاجەت. جانە دە وزدەرىن كۇش جاعىنان تىلسىم، قاتەرلى؛ جان دۇنيەسى جاعىنان مەيىرىمدى كورسەتۋگە تىرىسىپ وتىراتىن بۇل حالىقتىڭ اسا قورقىنىشتى ەمەس ەكەنىندە انىق بىلگەنىمىز ءجون. سوناۋ ھۇندار زامانىندا اتا-بابارىمىزدان قورقىپ «ۇلى قورعاندى» تۇرعىزعان، تۇرىك قاعاناتى زامانىندا بىزدەن ولەردەي تاياق جەگەن، كەشەگى وسپان باتىردىڭ ءوزى 40-50 مىڭ ادامىن قىرىپ سالعان بۇل حالىقتىڭ وسال تۇستارى دا كوپ. قازىرگى داۋىردە ولارعا سىرتقى جاۋدان كورى ىشكى جاۋلارى دا كوبەيىپ، وزگە ۇلتتان ەمەس، ءوز ۇلتىنىڭ زيالىلارى تاراپىنان دا نارازىلىق شارالارى كوبەيۋدە. ءبىراق ۇندەمەي قاباتىن ءيتتىڭ قاتەرلى بولاتىنى سياقتى قۋلىعىنا قۇرىق بويلامايتىن قىتىكەڭدەردىڭ ىشەك-قارنىنىڭ ىشكى قاتپارىندا تالاي سۇمدىقتىڭ جاسىرىنىپ جاتاتىنىندا جوققا شىعارا المايمىز.
جاقىنداعى جۇڭگو ءتوراعاسىنىڭ مالىمدەمەسىنە سەنسەك، ول: «ءبىز ءوز جەرىمىزدى ەشكىمگە بەرمەيمىز، ەشكىمنىڭ جەرىنە دە كوز الارتپايمىز» دەگەندى ايتتى. 
بۇگىنگى ەكى ەلدىڭ ساياساتتىق ۇستانىمى جاعىنان قاراعاندا تاماشا تاتۋلىق كەزەڭىندەمىز دەپ ايتۋعا بولادى. كورشىنىڭ تاتۋ بولعانىنا نە جەتسىن. ويدا ورىس، قىردا جۇڭگو امان بولسىن. كاپىر توق بولسا، مۇسىلمان تىنىش. اللا تاعالا كورشىلەرىمىزدىڭ كوڭىلىنە كۇپىرشلىك، جاماندىق بەرمەسىن. ەل مەن جەرىمىز امان، ۇرپاعىمىز باقىتتى بولسىن!

ءجادي شاكەن ۇلى، 
جازۋشى

پىكىر قالدىرۋ

قاتىستى ماقالالار