Жаһандық қауіпсіздік: Қазақстан және орта державалар — әділ тепе-теңдіктің кепілі

Euronews телеарнасында Қасым-Жомарт Тоқаевтың "Middle powers have the power to save multilateralism" (орта державалар: мультилатерализм қағидаттарын ілгерілету) атты мақаласы жарық көрді. Мақаланың басты ойы: Қазақстан сияқты елдер жауапты әлемдік ойыншыларға айналуы тиіс.

Бұл материалдың проблематикасы туралы қазақстандық қоғамдық даму институтының (КИОР) қоғамдық процестерді зерттеу орталығының басшысы Риззат Тасым ой қозғайды.

- Неліктен бұл мақала енді ғана жарияланды?

- Әлем тез өзгеріп жатыр. Жаһандық және аймақтық державалар арасындағы сенімсіздік пен күдіктің артуы әскери шығындардың басымдылығына және таратпау тетіктерінің жойылуына әкелді. Біз АҚШ, ҚХР және Ресей арасындағы терең қайшылықтарды көріп отырмыз. Бұл қазіргі әлемдік тәртіптің тұрақсыздығын күшейтіп, оқиғаларды аз болжауға мүмкіндік береді.

Осыған қарамастан, бұл жаңа полицентрлік жүйе көпвекторлы дипломатия контекстінде Қазақстан Республикасы үшін қолайлы тренд болып табылады.

Қазақстанның ұстанымдары прагматикалық сыртқы саясаттың арқасында нығайып келеді. Бірақ белсенді дипломатиясыз Батыс пен шығыс арасындағы шиеленістің артуы аясында сәтті тепе-теңдікті сақтау мүмкін емес.

Бұл тұрғыда Қазақстанның орта держава ретінде танылуы мен нығаюы оның әлемдік аренада субъективтілігінің артқанын айғақтайды, өйткені Қазақстан халықаралық қоғамдастықтың жауапты акторы мәртебесін өзіне бекітті.

Бұл жерде Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың Euronews телеарнасында жариялануы да қызығушылық оятатыны анық.

Бұл материал орта державалардың рөлі мен мәртебесі туралы өзекті пікірталасты одан сайын күшейте түседі. ҚР сыртқы саясатының 2020-2030 жылдарға арналған қолданыстағы тұжырымдамасында Қазақстанның мәртебесі "орта өңірлік мемлекет" ретінде айқындалғанын атап өту қажет.

Бұл ретте, өткен жылы еліміздің әлеуметтік-экономикалық даму мәселелері жөніндегі кеңейтілген кеңесте Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстанның сыртқы саясатының тұжырымдамасын жаңартуды ұсынды. Көбісі жаңа құжатта ел өзін толық орта держава ретінде көрсетеді деп күтті. Алайда, уәкілетті орган бұл мәселе бойынша көпшілік алдында пікірталас өткізбеді және жаңартылған Тұжырымдаманың мәртебесі қоғам үшін осы күнге дейін белгісіз болып қала береді. Осыған байланысты сарапшылар мен академияларда бұл мәселе бойынша қызу пікірталастар жалғасуда.

- "Орта держава" терминінің өзі нені білдіреді?

- Орта держава ұғымы әрқашан ұлы державалардың жаһандық үстемдігі мен шағын елдердің шектеулі мүмкіндіктері арасындағы нәзік тепе-теңдікті білдірді. Аралық позицияда олар көбінесе халықаралық қатынастарда медиаторлардың рөлін атқарады және халықаралық тәртіпті сақтауға тырысады.

Орта деңгейдегі державаларды салыстырмалы талдау оларды анықтаудың әртүрлі тәсілдерін көрсетеді. Бұл олардың халықаралық жүйедегі рөліне әсер ететін күрделі және алуан түрлі факторларды ескереді. ХХІ ғасырда орта деңгейдегі державалар тақырыбында көптеген зерттеулер пайда болды, оларды бірнеше бағытқа бөлуге болады.

• Біріншісі орта деңгейдегі "өзін-өзі жариялаған" державаларды, атап айтқанда Австралия мен Канаданы талдауға арналған жұмыстарды қамтиды.
• Зерттеушілер Бразилия, Вьетнам, Германия, Үндістан, Индонезия, Иран, Малайзия, Мексика, Таиланд, Түркия, Жапония, Оңтүстік Корея, Оңтүстік Африка және Қазақстан болып табылатын жекелеген орта деңгейдегі державаларды зерттеуді жалғастырды.
• Үшінші бағыт халықаралық қатынастардағы орта державалардың рөлін қарастырады.

Алайда, "орта деңгейдегі держава" ұғымының жалпы қабылданған анықтамасы әлі де жоқ екенін атап өткен жөн, өйткені әр түрлі кезеңдерде әр түрлі авторлар осы державаларды сипаттау кезінде әр түрлі критерийлерді қолданған. Осыған байланысты жекелеген тарихи кезеңдерде орта деңгейдегі державалар туралы идеяның қалай өзгергенін және қазіргі кезде академиялық қоғамдастықта қандай теориялық тәсілдер кең таралғанын қадағалау қажет сияқты.

Бейбітшілік және дипломатия Институтының (The Institute for Peace & Diplomacy, IPD) "Көпполярлы Әлемдегі Орта Державалар" кітабында төрт вектор бойынша орта державалардың жаңа және өзіндік анықтамасы ұсынылған.

Орташа державалар арқылы жақсы анықталады:

• Тұрақты аймақтық қатысу және географиялық тамырлар.
• Көршілермен салыстырғанда айтарлықтай экономикалық және әскери күш.
• Өркениет мемлекеті ретіндегі тарихи және мәдени мұра.
• Олардың амбицияларының аймақтық бағдарланған, шектеулі сипаты-олар әлемдік үстемдікке ұмтылмайды, бірақ олардың тарихи радиусы мен ауқымына сәйкес келетін жақын шетелде ықпал ету аймағын іздейді.

Соңғысы ұлы державалармен негізгі қарама-қайшылықты ұсынады:

Орта державалардың шектеулі, нақты мақсаттары, сондай-ақ өмірлік мүдделерге, аумақтық егемендікке және Realpolitik қажеттіліктен империялық дизайнды алып тастайды және көбінесе идеологиялық шешім қабылдауды жеңілдетеді.

Осыған сүйене отырып, бірқатар зерттеушілер орта державалардың өзін-өзі қабылдауы мен сыртқы саяси мінез-құлқы туралы жалпы түсінік дәл орта державалардың ішіндегі саясаткерлер мен ғалымдар арасындағы диалог арқылы қалыптасқанын айтады. Яғни, орта деңгейдегі держава-бұл әлеуметтік тұрғыдан құрылған сәйкестік.

- Әлемдік процестерге ықпал ету үшін орта державалар халықаралық институттардағы, мысалы, БҰҰ-дағы маңыздылығын күшейтуі керек пе?

- БҰҰ - ның қолданыстағы эрозиясы, атап айтқанда, Қауіпсіздік Кеңесін тежеу тетіктері қалаған әділ тепе-теңдікті қамтамасыз етпейді. БҰҰ Қауіпсіздік кеңесін реформалау мәселесі өзекті болды(оның ішінде тұрақты мүшелер құрамын көбейтуден бас тартуға дейінгі мәселелер) вето қою құқығы).

Мұндай жағдайларда өз мүдделерін қорғауға және "әділ тепе-теңдікті"қамтамасыз ете отырып, жаһандық дамуға үлес қосуға жеткілікті ықпалы мен күші бар орта державалардың маңыздылығы артады.

Бірақ алдымен теорияны түсінуіміз керек. "Орта деңгейдегі держава" ұғымын анықтаумен және белгілі бір мемлекетті осы санатқа жатқызумен байланысты мәселелердің көпшілігі зерттеушілер кейде осы тұжырымдаманы тұжырымдау үшін қарама-қарсы тұжырымдар мен модельдерді қолданатындығымен байланысты. Алайда, орта деңгейдегі державалар тұжырымдамасының өзі, кемшіліктері мен кемшіліктеріне қарамастан, уақыт өте келе дамып, жетілдірілетін пайдалы тұжырымдамалық құрал бола алады.

Біз "халықаралық қатынастың барлық субъектілерінің мүдделері арасындағы ақылға қонымды тепе-теңдікті" қамтамасыз ететін жаңа "жаһандық қауіпсіздік архитектурасын"құрғымыз келеді. Осылайша, жаһандық ынтымақтастық Тарихи қақтығыстар мен ядролық қарудың болуына қарамастан, бірлесіп жұмыс істеу үшін жалпы ми шабуылы мен саяси ерік-жігерді қажет етеді.