Тәуелсіздікке бастайтын жолды ашып берген маңызды тарихи саяси құжат

Осыдан тура 30 жыл бұрын 1990 жылы 25 қазан күні «Қазақ КСР-ның мемлекеттік егемендігі туралы декларациясын» жариялау конституциялық маңызы бар тарихи оқиға болды.

1990 жылдың соңына қарай КСРО мен РСФСР-дегі саяси жағдай сыртқатепкіш күштердің пайдасына тез қарқынмен дамыды және барлық дерлік одақтас республикалар мемлекеттік егемендік туралы декларацияларды қабылдады. Олардың кейбіреулері өздерін одақтық келісімшарттан тыс және осыған байланысты тәуелсіз деп жариялай алды.

Қазақстанда да президенттік билік орнағаннан және республика президенті сайланғаннан екі айдан кейін жаңа конституциялық актінің – «Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы декларацияның» жобасын дайындау басталды. Ол бес айға жуық уақытқа созылды. Осы уақыт аралығында Жоғарғы Кеңеске заң жобасының төрт нұсқасы келіп түсті, олардың екеуі баспада жарияланды. Олардың ішінде, оны дайындауға депутаттар мен ғалымдардың үлкен тобы, халықтың қоғамдық ұйымдары қатысқан, ұсыныстарды ескере отырып бірнеше рет жаңартылған, шартты түрде айтқанда жобаның негізгі нұсқасы болды. Ол Жоғарғы Кеңестің комитеттерінде және Президенттік Кеңес пен Үкіметтің жұмыс топтарында талқыланды.

Декларация жобаларының екінші тобы жедел құрылған қоғамдық ұйымдар мен депутаттық топтар – «Демократиялық Қазақстан», «Қазақстанның азаматтық қозғалысы», «Бірлік үшін қозғалыс» атынан енгізілді. Ең радикалды бөлік «Демократиялық Қазақстан» парламенттік тобының жетекшілігімен біріктірілді. Ол «балама нұсқа» ретінде өзінің Декларация жобасының нұсқасын ұсынды және оны кеңейтілген түсіндірме жазбасын қоса отырып, талқылау үшін Жоғарғы Кеңеске ұсынды. Декларация жобасының негізгі және балама нұсқалары әртүрлі саяси бағытта болды. Олардың бірі республиканың егемендігін және ұлттық мемлекеттіліктің қажеттілігін жоққа шығарды, ал екіншісі керісінше, құрылып жатқан (КСРО-ның орнына) Егемен мемлекеттер одағының шеңберінде республиканың дербес, тәуелсіз дамуы идеясын қорғады.

Республиканың мемлекеттік егемендігі туралы декларациясының жобасы (негізгі және баламалы жобасы) Жоғарғы Кеңесте 1990 жылы 15-16 қазанда – екі күн бойы талқыланды. Онда 40 шақты депутат сөйледі. Талқылау барынша құштарлыққа толы, қызу және қайшылықты болды. Декларация жобасының екі нұсқасы негізгі идеялары мен бағдары бойынша бір-біріне диаметрлі түрде қарсы болды. Қарама-қайшылықтардың ымырасыздығы соншалықты, кейде республиканың егемендігі ғана емес, оның ұлттық-мемлекеттік құрылым ретінде өмір сүруіне күмән келтірілді. Балама нұсқаны жақтаушыларға «Қазақ КСР республикадан тыс жерде тұратын қазақтардың ұлттық мәдени, рухани және тіл жөніндегі қажетін қанағаттандыруға қамқорлық жасайды» деген тұжырым ұнамады (8-бап, 3-бөлім). Олар «ұлттық мемлекеттілік туралы», «ұлттардың өзін-өзі билеу құқығы туралы», «өзін-өзі билеу субьектісі ретінде байырғы ұлттың ұғымы туралы» тұжырымдарды «негізгі» жобадан алынып тасталуын талап етті.

Олардың айтуынша республикадағы тіл саясатын реттейтін «негізгі» жобаның баптары, атап айтқанда оның келесі ережелері қабылдауға келмейді: «Қазақ КСР-нің мемлекеттік тілі қазақ тілі болып табылады»; «Қазақ КСР-індегі орыс тілі ұлтаралық қатынас тілі болып табылады. Қазақ КСР-і орыс тілінің мемлекеттік тілмен қатар еркін жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Республиканың барлық ұлт өкілдерінің орыс тілін білуі олардың негізгі мүдделеріне жауап береді». «Балама» жобаның өкілдері негізгі жобаның осы баптарының барлығына орыс тілін қазақ тілімен бірге мемлекеттік тіл ретінде қабылдау қажеттілігі туралы идеяны қарсы қойды. Қарсыластарының қазақ және орыс тілдерінің салмағы әр түрлі және қоғамдағы жағдайы әртүрлі екендігі туралы дәлелді дәлелдері: орыс тілі – бұл қызметтің барлық салаларында қарым-қатынас құралы және әлемге белгілі ақпараттық құрал екендігі, ал қазақ тілі күнделікті тұрмыста қолданысқа дейін азайғандығы және олардың бастапқы күйінде теңестірілуі, онысыз да мейлінше тең емес болуы қазақ тілінің сөзсіз жойылуға әкелетіні ешқандай әсер етпеді. Қазақ тіліне мемлекеттілік мәртебесін беру басқа тілдерді, әсіресе, әлем тілдерінің біріне айналған орыс тілін шектеуді көздемеді, тек бір ғана мақсат болды, ол – Кеңес өкіметі жылдарында нақты белгіленген ұлттық тілдің толықтай жойылуына жол бермеу.

Келіспеушілік фактісінің тереңдігін  «баламалы» жобаның жағында сол кезде кейінгі республиканың көрнекті қайраткерлері Оспанов М., Терещенко С., т.б. болғандығы көрсетеді. Екі күндік талқылау барысында екі жобаны қолдаушылар арасында ымыраға қол жеткізілмеді, дегенмен ұстанымдардың принциптік емес мәселелері бойынша белгілі бір жақындасу байқалды. Декларацияның «баламалы» жобасы империялық идеологияны жақтаушылар мен одақтас республикалардың егемендік құқықтарының кеңеюіне қарсы шыққан кейбір депутаттардың пікірлерін білдірді. Олардың түсіндірмесімен ұсынылған Декларацияның жалпымемлекеттік егемендік туралы емес, «Қазақ КСР-нің егемендігі туралы» деп аталуы көп нәрсені білдірді.

1990 жылы 16 қазанда республиканың Жоғарғы Кеңесі «Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы декларация» жобасын халықтық талқылау барысында алынған ұсыныстарды, ескертулерді жинақтау және қорытындылау жөніндегі комиссия құру туралы» қаулы қабылдады. Комиссия саны жағынан ауқымды және өкілетті болды және оның құрамына Парламенттің 25 депутаты кірді. Оның құрамына Жоғарғы Кеңес комитеттерінің 7 төрағасы, сондай-ақ Жоғарғы Кеңес төрағасының орынбасары, Республиканың Ғылым академиясының үш мүшесі, екі генерал - Республиканың Қорғаныс министрі және КСРО КГБ Шығыс шекара округінің қолбасшысы, Президент Кеңесінің үш мүшесі, Қазақстан Компартиясы аудандық, облыстық комитеттерінің хатшылары және аудандық, облыстық кеңестер мен атқарушы комитеттер төрағалары, сонымен қатар партия, қоғамдық топтар мен блоктардың жетекшілері кірді. Комиссияның  төрағасы Қазақ КСР халық депутаты, Қазақ КСР ҒА академигі С.З. Зиманов болды.

1990 жылы 25 қазанда келісім комиссиясының жұмысының нәтижелері туралы Парламенттің жалпы отырысында республиканың мемлекеттік егемендігі туралы декларация жобасын талқылау болды. Бұл 6 сағатқа созылды және оның әрбір бабы (олар барлығы 17 болатын) қызу пікірталас тудырды. Кейде, олар қатал түрде болып, қазақ халқының мемлекеттік өзін-өзі билеу құқығынан бас тарту талабын қоюға дейін жетті. Көбіне Республика Президенті Н.Ә. Назарбаевтың белсенді араласуы жағдайды жұмсартып, өткір келіспеушіліктерді тоқтатты. Ол келісім комиссиясы дайындаған Декларация жобасының ережелерін 11 рет қолдап сөйледі. Сол күні парламентшілердің көпшілік дауысымен Декларация қабылданды. 71 адам қарсы дауыс берді, ол қатысқан депутаттардың 1/5 бөлігін құрады.

Декларацияда аса маңызды мәселе – республиканың өз бюджетін қалыптастыратындығы айқындалды. Қазақстанның мемлекеттік егемендігі туралы декларация – еліміз Конституциясының негізіне айналған республиканың тұңғыш заң актісі. Бұл құжатта Қазақстан «халықаралық қатынастардың дербес субъектісі болуға, сыртқы саясатты өз мүдделеріне сай белгілеуге, халықаралық ұйымдардың қызметіне қатысуға құқығы бар» егемен мемлекет деп жарияланды. Декларация алғаш рет табиғи ресурстардың, экономикалық және ғылыми-техникалық әлеуетінің Қазақстан меншігінде болуының ерекше құқығын баянды етті. Егер егемендік қағидаттарына қайшы келетін болса, Қазақстан аумағында КСРО заңдарын тоқтату құқығын белгіледі.

1990 жылғы 25 қазанда Қазақ КСР-ның мемлекеттік егемендігін жариялау – Қазақстан үшін өз дамуының жолын дербес анықтау мүмкіндігін ашқан тұңғыш акті болды. Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы декларация қабылданған күн – 1990 жылғы 25 қазан кейіннен Республика күні мерекесі, яғни демалыс күн болып жарияланды. Бұл күн мемлекеттік мереке ретінде 2001-ден 2009 жылға дейін тойланып келді. 2009 жылы «Қазақстан Республикасындағы мерекелер туралы» қолданыстағы Заңына өзгерістер енгізіліп, 25-қазан мемлекеттік мерекелер тізімінен алынып тасталды. Десек те, еліміздің қалыптасуына тікелей әсер еткен бұл күн өз маңыздылығын жоғалтпақ емес.  Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы декларацияның қабылдануы қазақ халқының және барлық қазақстандықтардың әртүрлі топтарында рухани өрлеу мен құлшыныстар тудырды. Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы декларация кейінгі Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық заңды және тәуелсіз Қазақстан Республикасының Конституциясын дайындап, қабылдауға негіз болды. Декларацияның баға жетпес символдық мәні бар, ол бізге тәуелсіздікке бастайтын жолды ашып берді.

Сабырхан СМАҒҰЛОВ,

әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

Қазақстан тарихы кафедрасының оқытушысы