Алматыдағы ескерткіштер жайлы сіз білмейтін деректер

Жыл сайын 18 сәуірде атап өтілетін Халықаралық ескерткіштер мен тарихи орындар күнінде Алматыда не көруге болады. Дүниежүзілік мұра күні деп те аталатын ескерткіштер мен тарихи орындар күнін 1982 жылы ЮНЕСКО-да құрылған Халықаралық ескерткіштер мен көрікті жерлерді қорғау кеңесінің (ICOMOS) Ассамблеясы құрды. Қала, Қазақстан және бүкіл адамзат тарихы үшін маңызды адамдар туралы ескерткіштердің таңдауын ұсынамыз.

Олардың әрқайсысы ерекше тұлға болды: Әл-Фараби 70-тен астам тілді білді, ал Шоқан Уәлиханов өміріне қауіп төндіріп, ол туралы ақпарат жинау үшін еуропалықтар үшін жабық қалаға жол тартты.

Ғылым Академиясының негізін қалаушы және президенті. 

Академик Қаныш Сәтбаевтың ескерткіші (биіктігі 3,8 м) Сәтбаев пен Байтұрсынов көшелерінің қиылысында орналасқан. Ол 1999 жылы (Сәтбаевтың 100 жылдығына орай) ғалымның есімімен аталатын Қазақ ұлттық техникалық университеті ғимаратының алдына тұрғызылды. Биыл Қазақстанда Қаныш Сәтбаевтың туғанына 125 жыл толады.

Тұңғыш Қазақ-КСРО Ғылым академиясының академигі Сәтбаев кеңестік Қазақстанда Ұлттық Ғылым академиясын құруға бар күшін салды. Ғылыми мекеменің ашылуы 1946 жылы болды, оның Тұңғыш Президенті Қаныш Сәтбаев болды.

Сәтбаевқа "бірінші" сөзімен көптеген атақтар қолданылады. Ол алгебраның қазақ тіліндегі алғашқы оқулығын құрастырды, Қазақстандағы металлогения мектебінің негізін қалаушы болды, келешегі жоқ деп саналатын Жезқазған кен орнынан мыстың ірі қорларын тапты. Қазіргі уақытта ол әлемдегі ең ірі кен орындарының үштігіне кіреді.

Қазақстандық ғалым Орталық Қазақстандағы су тапшылығы мәселесін шешкен Ертіс — Қарағанды каналының жобасын жүзеге асыруға көмектесті.

Екінші ұстазға арналған ескерткіш

Әбу Насыр Әл-Фараби ескерткіші 2011 жылы КазГУграда университеттік қалашығының аумағында салтанатты түрде ашылды. Қазақстанның ең көне және ірі жоғары оқу орындарының бірі-Қазақ ұлттық университеті, сондай-ақ университет кітапханасы да ұлы ойшылдың есімімен аталады.

Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Тархан ибн Узлаг әл-Фараби ат-түріктер (Әл – Фараби) - Шығыстың белгілі ортағасырлық философы. Ол екінші мұғалім деген лақап атқа ие болды (Шығыста бірінші болып Аристотельді құрметтеді). Ол Қазақстанның қазіргі Түркістан облысының аумағында дүниеге келген және түркілердің артықшылықты топтарынан шыққан деп есептеледі.

Әл-Фараби энциклопедиялық ғалым болды, оның ғылыми қызығушылықтары философия, филология, Музыка теориясы, математика, астрономия, физика, химия болды. Ол 70-тен астам тілді білді (оның ішінде түркі, араб, грек, парсы), ұрпақтарына 200-ге жуық ғылыми еңбектер қалдырды. Әл-Фарабидің дүниетанымын қазіргі зерттеушілер ежелгі және ортағасырлық ислам әлемі арасындағы байланыс деп таниды.

Бұл жағдайда бәрі ойшылдың өмірінде біркелкі дамымаған, оны бір қарағанда болжауға болады. Оның өмірінде әл-Фараби күндіз тамақ табу үшін бақша күзетшісі болып жұмыс істеген, ал түнде ғылыммен айналысқан кезең болды.

2020 жылы әл-Фарабидің 1150 жылдығы ЮНЕСКО қамқорлығымен халықаралық деңгейде атап өтілді.

Ғалым, механик және ректорға

КазГуград аумағында университет тарихына тікелей қатысы бар тағы бір ескерткіш бар. Ол 2011 жылдың 1 наурызында университет ректоры Өмірбек Жолдасбековтің 80 жылдығын мерекелеу күні 1970-1986 жылдары пайда болды. Биіктігі екі метр гранит монументі Студенттер сарайының жанында орналасқан, ол да Жолдасбековтің есімімен аталады.

Қазақстандағы механиктер ғылыми мектебінің құрушысы Жолдасбеков 30-дан астам оқулықтар мен оқу құралдарын жазды, 120-дан астам авторлық куәліктер мен шетелдік патенттер алды. Оның әзірлемелерінің қатарында өнеркәсіптік роботтар, жүк көтергіш жебе, жер үсті көлігін жеделдету механизмі бар.

Оның күш-жігерінің арқасында Қазақ ұлттық университетінің өз кампусы пайда болды, ал профессорлар құрамы ректорлық жылдары 30-дан 130 адамға дейін өсті.

"Манас" пен Қашқарияны ашқан ғалымға

Алматының Алтын алаңында Уәлиханов пен Шевченко көшелерінің қиылысында Қазақстан Ғылым Академиясы ғимаратының алдында Шоқан Уәлихановқа ескерткіш орналасқан. Бір қызығы, қола ескерткішке арналған тұғырдың авторы ғалымның ұрпағы-белгілі сәулетші Шота Уәлиханов болды.

Ол Омбыдағы Сібір кадет корпусын бітіріп, кейін Ресей армиясына әскери қызметке кірді. Шоқан Уәлиханов – XIX ғасырдағы түркі халықтарының мәдениетін ашушы.

Ол өзінің қысқа өмірін (29 жасында қайтыс болды) армия мен этнографиялық экспедицияларға арнады. Оған еуропалықтарға онша танымал емес түркі халықтарының (ұйғыр, қырғыз, Сібір түріктері) мәдениеттері туралы еңбектер әлемге әйгілі болды. Ол 1856 жылы Ыстықкөл жағасында болған қырғыз батырлық "Манас" эпосының ғылыми жазбасын бірінші болып жасады. Ғалым мен саяхатшы эпостың бір эпизодын жазып, тіпті оны ішінара орыс тіліне аудара алды.

Әскери барлаушы ретінде ол 1858 жылы Қашқарға барды. Қазіргі уақытта бұл қала Қытайдың Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданында (СУАР) орналасқан. XIX ғасырдың ортасында Қашқария Ресей империясы мен Ұлыбританияның мүдделерінің шеңберіне кірді, бірақ оған еуропалықтар кіре алмады. Көпестің атын жамылып, өміріне қауіп төнген Уәлиханов Қашқарға кіріп, бірнеше айдан кейін армия мен ғылым үшін құнды мәліметтер әкелді.

Қазақстан археология мектебінің негізін қалаушы

Қазақстан Ғылым Академиясы ғимаратының батыс жағындағы скверде (Қонаев пен Шевченко көшелерінің қиылысына жақын) тағы бір көрнекті ескерткіш – 2010 жылы ашылған Әлкей Марғұлан орналасқан. Марғұланның арқасында Қазақстанда археология пайда болды. Ол Орталық Қазақстандағы өркениеттің ең ірі ошағы – кеш қола дәуіріндегі Беғазы-Дәндібай мәдениетін ашушы болды. Қазақстанның ежелгі тарихы бойынша іргелі еңбектерінде археолог республика аумағындағы қалалардың бар екендігін ғылыми негіздеп, көшпелі халықтың мәдениет ошақтары болуы мүмкін емес деген пікірді жоққа шығарды.

Ғалымның арқасында Сығанақ, Жанкент, Жетиасардың ежелгі қалашықтарын егжей-тегжейлі зерттей бастады. Алькей Марғұлан 10 жерасты қалаларының ашылу құрметіне ие. Бір қызығы, болашақ археолог пен тарихшы бес жасында оқып, жазуды үйренді. Ал Қаныш Сәтбаев оған археологиямен шұғылдануға кеңес берді. Сонымен қатар, ғалым әр жылдары елден әкетілген 240 тарихи және археологиялық құндылықтардың тізімін жасады.