Қазақ халқының тарихындағы мемлекеттік рәміздердің рөлі

Қазақстанның Мемлекеттік рәміздері Ту, Елтаңба және Әнұран ретінде еліміздің бірегейлігінің маңызды элементтері болып табылады. Алайда олардың қалыптасуы Қазақ хандығынан, кеңестік кезеңнен бастап қазіргі Тәуелсіз Қазақстанға дейінгі бірнеше ғасырларды қамтитын күрделі тарихи процестің нәтижесі болып табылады. Қазақстанның Мемлекеттік рәміздерінің хан дәуірінен бастап, кеңестік кезеңнен бастап қазіргі заманға дейінгі эволюциясы туралы айтып береміз.

Қазақ хандығы

Қазақ хандығының алғашқы туы туралы нақты айта алмаймыз. Болжам бойынша, жалауша Жарты Ай мен қасқырмен жасыл кенеп болған.

Мифтерге сәйкес, түріктер өздерін "көк қасқырдың"ұрпақтары деп атайды. Сондай-ақ, ежелгі уақытта "қасқыр" және "түркі билеушісі" сөздері синонимдер болған деп есептеледі. Сондықтан Қазақ хандығының туындағы Қасқыр түркі өткеніне "құрмет" болған шығар. Ал жарты ай мен жасыл түс мәдени өмірде маңызды рөл атқарған исламмен тығыз байланысты болды

Зерттеуші Ахмет Тоқтабай өз еңбектерінде сол кездегі қазақ туларын сипаттайды. XVI-XVIII ғасырларда Қазақ хандығының тулары киелілік пен тазалықты бейнелейтін ақ түсті болды. Баннерлерде орталық орынды рудың немесе тайпаның символы тамга иеленді. Баннерлер биліктің символы ретінде қызмет ететін ат құйрықтары байланған ақ білік бунчуктарымен безендірілген. Бунчуктар жай ғана безендіру емес еді: олардың саны бірлік пен күшті білдіретін босану санына тікелей байланысты болды.

XIX ғасырдың ортасына қарай, Кенесары ханның тұсында (1837-1847 жж.) қызыл баннерлердің пайда болуы байқалады. Тоқтабайдың пікірінше, тамғасы бар бұл баннерлер мемлекеттік рәміздердің белгілі бір эволюциясын көрсетті. Алайда, зерттеуші атап өткендей, қызыл түс қазақ тарихының алғашқы кезеңіне тән емес еді және оның пайда болуы дәл Кенесары хан бастаған көтеріліс кезеңімен байланысты.

КСРО

Хандық құлағаннан кейін және ХХ ғасырдың басында Қазақстанның саяси аренасында Алаш партиясы пайда болды. 1916-1917 жылдардағы тәуелсіздік үшін күрес кезінде қазақ революционерлері ұлттық және діни тамырларға баса назар аударған көк Жарты Ай мен араб жазулары бар жалауларды қолданды.

Алаш партиясының туы ақ түсті, ортасында киіз үй бейнеленген, бұл қазақтардың дәстүрлі өмір салтын бейнелеген. Кейін Әлихан Бөкейхан бастаған Алаш Орда ұлттық үкіметі жасыл, қызыл және сары жолақтары бар өз Туын бекітті. Тудың бұрышындағы Жарты Ай мен Жұлдыз исламдық тамырларға баса назар аударды, ал жолақтар тәуелсіздік үшін күресте сенім, Бостандық және төгілген қанды бейнеледі.

Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауымен Мемлекеттік рәміздер де өзгерді. Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы (ҚазССР) 1920 жылдан 1991 жылға дейін өмір сүрді, осы уақыт ішінде оның Туы бірнеше рет өзгеріп, кеңестік идеология мен интернационализмді көрсетті.

Кеңес дәуірінің ең танымал символы Орақ пен балғамен Қызыл жалау болды. Орақ пен балға, қызыл жұлдыздар, жұмысшы табын, шаруалар мен социализмді бейнелейтін құлақтар. Бұл ту басқа кеңестік республикалардың символизміне ұқсас болды, бірақ әр республиканың өзіндік ерекше элементтері болды. Мысалы, ҚазКСР Туы (1953-1992) төменнен Қазақстанның өзендері мен көлдерін бейнелейтін көк жолақтың болуымен ерекшеленді. Кейінірек ұқсас түс Тәуелсіз Қазақстан туының негізі болады.

Тәуелсіз Қазақстан

Көптеген посткеңестік елдер тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында Коммунистік өткенмен алшақтықты көрсету үшін кеңестік елтаңбалардан түбегейлі ерекшеленетін жаңа елтаңбалар мен жалауларды қабылдады. Литва, Латвия және Эстония дәстүрлі түстер мен элементтерді қалпына келтіріп, КСРО-ға қосылғанға дейін қолданылған символизмді қалпына келтірді. Грузия 2004 жылы өзінің туын ежелгі ұлттық символға — бес қызыл крестпен ақ туға ауыстырды.

Кейбір елдер ұлттық призма арқылы түсіндірілгенімен, кеңестік рәміздердің элементтерін сақтап қалды. Беларуссия қызыл-жасыл жалаушаны сақтап қалды, ол Беларусь КСР туына ұқсайды, бірақ Орақ пен балғаны алып тастады.

Тәжікстан сонымен қатар кеңестік түстер схемасының бір бөлігін өз туында (қызыл, АҚ және жасыл) сақтап қалды, бірақ оны ұлттық рәміздермен — тәжбен және жеті жұлдызмен толтырды. Ресей Кеңестік символизмді ішінара сақтап қалды. Ресейдің қазіргі Елтаңбасы — Ресей империясынан бастау алатын екі басты бүркіт, бірақ Қызыл Жұлдыз, түстер палитрасы, ордендер мен медальдар кеңес заманының жаңғырығы болып қала береді.

Мемлекеттік рәміздер халық пен ұлттың өзін-өзі анықтауында шешуші рөл атқарады. Сонымен қатар, Рәміздер ұлттық өзін-өзі танудың негізін құрайды, бұл адамдарға өз тамырларын білуге және ортақ дәстүрлермен сәйкестендіруге мүмкіндік береді. Бұл тұрғыда мемлекеттік рәміздер халықаралық аренада ұлтты бейнелеп қана қоймай, маңызды мәдени және тарихи құндылықтарды бір ұрпақтан екінші ұрпаққа беру арқылы ұрпақтар арасындағы ішкі байланысты нығайтады.