"Бейбіт жиындарды ұйымдастыру және өткізу тәртібі туралы" заң жобасының қандай ерекшелігі бар?

Карантин мен оқшаулану режиміне қарамастан Парламент өзінің заң шығарушылық қызметін тоқтатпайды. 14 сәуірде Сенатқа «Қазақстан Республикасында бейбіт жиындарды ұйымдастыру және өткізу тәртібі туралы» заң жобасы ұсынылды. Заң жобасының қандай ерекшелігі бар?

Біріншіден, көпшілік заң жобасын талқылауға және әзірлеуге өте белсенді қатысты. Құжат тұжырымдамасын дайындау кезеңінде бірнеше қалаларда, соның ішінде ақпарат және қоғамдық даму министрі Дәурен Абаевтың қатысуымен бірнеше қоғамдық тыңдау өтті. Әсіресе, министрдің Алматы мен Қарағандыдағы азаматтық қоғам өкілдерімен кездесулері өте қызықты өтті. Заң жобасы сонымен қатар HAQ және Talda.kz интернет-алаңдарында, сондай-ақ халықаралық ұйымдардың (ЕҚЫҰ, USAID, БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі Жоғарғы Комиссарының Кеңсесі) және Германия, Ұлыбритания, Нидерланды және АҚШ елшіліктері өкілдерінің қатысуымен талқыланды.

«Митингілер туралы» заң жобасына қоғамның қызығушылығы түсінікті – бұл Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі алаңында бастау алған және Президент Қ.К. Тоқаев тарапынан қолдау тапқан саяси реформалар топтамасындағы маңызды сәттердің бірі. Құжат «еститін мемлекет» тұжырымдамасын жүзеге асыруға бағытталған.

Сондай-ақ заң жобасын әзірлеу жөніндегі жұмыс тобына қоғам қайраткерлері, Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің мүшелері – Ерлан Саиров, Марат Башимов, Мұрат Әбенов, Асылбек Қожахметов, Мұхтар Тайжан және басқалар кіргенін атап өткен жөн.

Азаматтық қоғамның заң жобасын жасау бойынша жұмыстарға осындай кең көлемде қатысуы барынша либералды және прогрессивті құжат дайындауға мүмкіндік берді.

Екіншіден, заң жобасы бойынша жұмыс карантин және оқшауланудың ерекше жағдайларда жүргізілді. Сонымен бірге, жұмыс тобының құрамына кірген қоғамдық белсенділер мен сарапшылардың пікірлері бойынша, онлайн-талқылаулар заң шығарушылық жұмыстарына терең енуді қамтамасыз етуге мүмкіндік берді. Қазақстан тарихында алғаш рет цифрлық технологиялардың заңнамалық жұмыста кеңінен қолданылуы орын алған шығар. Болашақта бұл тәжірибені заң шығарушылық үрдісте қолданған жөн.

Заң жобасының маңызы мен өзектігі оны талқылау мен қабылдаудың карантиннен кейінгі кезеңге ауыстырылмағандығымен түсіндіреді, бұл жағдайда құжат не күзде, не 2021 жылы ғана қабылданатын еді. Бұл жағдайда азаматтық қоғам күзгі саяси маусымға 1995 жылғы, барынша ескірген митинг туралы заңмен келетін еді. Бірақ осы жылдың күзінде саяси күштер парламенттік сайлау науқанына дайындықты төмен деңгейде бастайды. «Митингілер туралы» заң саяси қоғамдық кеңістікті реттейтін құжаттардың ең маңыздысы ретінде жаңа жағдайға сәйкес келуі керек екендігі де анық.

Үшіншіден, митингтер туралы қазақстандық заң посткеңестік кеңістіктегі ең либералды болып шықты. Ең айқын айырмашылық – митингтер мен бейбіт жиындарды ұйымдастыру (ескерту немесе рұқсат беру) қағидаттары және өтінімді беру мен қараудың соңғы мерзімі.

Сенатқа енгізілген «Қазақстан Республикасындағы бейбіт жиналыстарды ұйымдастыру және өткізу тәртібі туралы» заң жобасында митингілерді ұйымдастырудың ескерту қағидаты белгіленді және хабарлама іс-шараны өткізуден 5 жұмыс күні бұрын ұсынылуы керек.

Ресейде де ескерту қағидаты бар, алайда митингке қатысу туралы өтініш «көпшілікке арналған іс-шара өтетін күнге дейін 15 к8ннен ерте емес және 10 күннен кешіктірілмей берілуі керек».

Қырғызстанда – ескерту қағидаты, өтініш беру мерзімі «күнтізбелік 12 күннен кешіктірілмейді».

Өзбекстанда «Азаматтардың митингілері, жиындары және демонстрациялары туралы» заңы алғаш рет әзірленіп, өткен жазда талқылауға шығарылды, оның нормалары митингілерді ұйымдастырудың рұқсат етілген қағидатын қарастырады, ал өтініш іс-шарадан 30 күн бұрын берілуі керек.

Сонымен қатар, жоғарыда аталған елдердің ешқайсысының митингілер туралы заңнамасында Қазақстан заңының 3-бабында бекітілген (бейбіт жиындарды ұйымдастыру және өткізу принциптері бөлімінде) «бейбіт жиындарды өткізу пайдасына презумпция» деген ұғым жоқ.

Бейбіт жиындарды өткізу пайдасына презумпция – 2007 жылы ЕҚЫҰ  ДИАҚБ-ның Сарапшылар кеңесі дайындаған «Бейбіт жиналыстар бостандығы туралы нұсқаулық» құжатта көрсетілген алты (олардың қатарындағы біріншісі) қағидаттарының бірі. 

Бұл қағидатты бекіту бейбіт жиналыстар өткізу бостандығы құқығы адамның негізгі құқықтарының бірі болғандықтан, оны іске асыру мүмкіндігінше реттелместен қамтамасыз етілуі керек. «Заңда тікелей тыйым салынбаған кез келген нәрсені рұқсат етілген деп санаған жөн, ал жиынға қатысқысы келетіндер оны өткізуге рұқсат алуы керек емес. Заңда жиындар бостандығы пайдасына презумпцияны анық және біржақты белгілену керек» делінген ЕҚЫҰ / ДИАҚБ құжатында.

Бұл қағидаттың митингілер туралы қазақстандық заңнамада бекітілгені оның прогрессивті сипаты туралы айтуға мүмкіндік береді. Қазіргі уақытта елдің заң шығарушы органының жұмыс топтарында «Саяси партиялар туралы» және «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» заңдарына түзетулер (партияны тіркеудің сандық шегін азайту және партиядағы әйелдер мен жастарға квоталар белгілеу бөлігінде), сондай-ақ «Парламенттік оппозиция туралы» заң жобалары талқыланып жатыр. Бұл заңнамалық құжаттар «Митингтер туралы» заңмен бірге Қазақстандағы қоғамдық-саяси кеңістікті қайта құруға, партиялар арасындағы бәсекелестікті арттыруға, сондай-ақ сайланған органдарға жан-жақты, теңгерімді сипат беруге мүмкіндік береді.

Жанар Тулиндинова, саясаттанушы