Биыл Алаш қозғалысының жеңісті шыңы болып табылатын Алаш-Орда үкіметінің құрылғанына 100 жыл толады. Бүгінде Алаш қозғалысы деп аталуымен мәлім қазақ ұлт-азаттық қозғалысы империядағы бірінші орыс революциясынан қуат алып, жалпымұсылман қозғалысымен астаса өрістеді. Алаш азаматтарының қатысуымен 1917 жылы өткен бірінші жалпымұсылман съезіне де биыл бір ғасыр толып отыр. Осы құбылысқа жіті назар аударып, шығармашылығына арқау еткен жазушы Бейбіт Қойшыбаевтың тарихи-танымды «Алаш жолы» рисәләсінің басын ұсынған едік. Енді жалғасын назарларыңызға ұсынамыз.

Мәскеу, 1–11.5.1917

Жалғасы

Жаңа Ресейдің унитарлық сипатта ұйысуын жақтаушылар Ахмед Цаликовтың сөзін қолдап сөйлеп жатты. Олардың көшін Ғаяз Исхаков бастады. Оның  көзқарасына   Шәкір Мұхамедьяров, тағы басқа сөйлеушілер қосылды. Тіпті Цаликов те өз баяндамасының негізгі қағидаларын қорғап, мінбеге тағы бірнеше мәрте шықты. Исхаков та қайта көтеріліп, оның ұсынысына  тағы басқа дәйектер келтіріп жақтасты.

Ал оларды тығырыққа тіреген, әрине, Мұхаммед-Әмин Расулзаде тұғырнамасының көпшілік көкейіне қона кеткені еді.  Әрі баяндаманы қостап сөйлеушілердің негіздемелері мықты көрінгенін аңғарғандарында,  өздерінің жария етілген және дұрыстығына кәміл сенген көзқарастарына жан-жақтан дәлел тартып, одан сайын ширыққан.

Федерацияшылдар қатарына әзірбайжан Әлимардан Топчибашев, қырымлы Жағыфар Саидахмедовпен бірге  жарқ етіп, қазақ Жаһаншаһ Досмұхамедов қосылды.

– Жадыңда ұста оны, Слава, – деді Өтеміс, – байқаймысың, қалай сілтейді?! Мен тоғыз жүз бесінші жылы онымен алғаш танысқанда – нақты училищені бітіре де қоймаған еді. Содан бері ол ескі жүйе қызмет басқыштарымен тәп-тәуір өсті. Ұлттық  қозғалысқа революциядан кейін келді, юстиция генералы мәртебесін тәрк етіп, халыққа қызмет етіп жүр...

Слава оны қасын таңдана керіп тыңдады да, мінбедегі Жаншадан көзін айырмай, сөзіне жіті құлақ тосты. Пайым-байламдарының кесектігін аңдады. Енді  аз уақытта онымен Питерде ұшырастыратынын, әрине, тап сол сәтте біле қоймады. 

– Мынау құдды Жасай ғой, – деп сыбыр етті Өтеміске.

Өтеміс үнсіз, басын шұлғыды.

– Әттең, Жасайдың денсаулығы қалыпты болғанда ғой...

Слава күрсініп, шамалы үндемей отырды да:

– Олар пікірлес болар еді, халықтарыңды жаңа өмірге бұруда бір-біріне сенімді  үзеңгілес болар еді... – деді.

Сосын Питердегі дімкәс досын іштей мына шешенмен салыстыра ойлаған қалпы, тым-тырыс қатты да қалды. 

Өтеміс Жаншаны Оралдағы қазақ конституцияшыл-демократтар ұйымы жиналысынан кейін көрмеген болатын. Сонау  бір жылдардан бері осы съезге келгенінде бір-ақ кездесті. Сондағы еті тірі сидаң бала жігіт, одан бері бір мүшел уақыт өткенмен, қазіргі жігері кемерінен аса  бұлқынып тұрған, сөзі мірдің оғындай өткір, шалт, дәлелді, кесімді қапсағай азамат бейнесінен  бүгін де танылып тұрған. Оның бар болғаны он шақты жыл ішінде империя жоғары оқу орнына түсіп, анау-мынау емес, заң, құқық мәселелерін оқығаны өз алдына, сол салада патшалықтың билік сатысымен өрлеп, үлкен дәрежеге жеткені ғаламат еді. Ол заң қызметкерлеріне берілетін үлкен атаққа ие болды, оны генерал дейтін. Өтеміс өзі бала кездегі ұғымымен,  тек генерал Жәңгірханов тәрізді әскери киім киіп жүргендерді ғана  солай атауға болатындай көретін. Бірақ мына өзінен аз ғана үлкендігі бар жігітті Бақытжан сұлтан серіктеріне сыпаттап, әділет саласындағы шенін айтып жатқанда, ә дегенде таңырқап қалған.

Жанша сақал-шашы әппақ егде кісіге соншалықты балалық ізетпен еркелегендей түр көрсетіп, өзінің о баста заң оқуына баруына Бақытжан сұлтанның ықпал еткенін мұсылман қозғалысының ардагерлері боп табылатын түркі-азаматтар көзінше ықыластана айтты.

Әкесі ұлының училище бітіруіне орай, Өлеңті жағасына қонған малды ауылына дастархан жайып той жасап, сыйлы азаматтарды шақырған. Сонда Текеден солқылдақ күймемен арнайы келіп, қонақ болған кісілердің ішінде осы қадірменді Бақытжан аға да бар еді. Оның жиылған жұрт алдында Жаншаға бата беру іспетті айтқан сөзі  тек өмірлік жолын таңдау сәтін бастан кешіп тұрған жас жігітке емес, күллі халыққа арналған бағдарлама тәрізді болып шыққан-ды.

– Қазақтардың өкімет озбырлығын көріп жүргені аз ба, – деген ол. – Тек сол неден шығып жатыр дегенге ой жүгіртіп көріңіздерші... Мәселе – біздің қазақтың заң жағынан надандығында жатыр. Мырзалар, біз өзіміз қоластында тұрған мемлекеттің заңдарын жетік білмегендіктен, алуан қиындыққа ұшырап жүрміз. Заң мен құқық мәселелерінен қараңғы болғандықтан да, біз ең алдымен, өз ішімізде, түрлі топқа, атаға, руға бөлінеміз де, қилы алауыздыққа жол береміз. Сондайда, тіпті, үй сыртында біздің осал тұстарымызды аңдып тұрған діні бөлек қожайынның барын ойламаймыз.

Аймақтағы беделі айрықша зор Бақытжан Қаратаев сұлтан сөйлегенде, той дастарханына жиылған жұртшылық әр сөзін қалт жібермей тыңдаған. Іштей  қысылып, айтылған сыни сөзді әрқайсысы әртүрлі дәрежеде қабылдаса да, тым-тырыс, ілтипатпен тыңдаған. Ол пікірін өрбіте келіп:

– Ал біздің ондай сауатсыздығымызды өкімет әбден оңды пайдасына асыруда. Билік адамдарының қазаққа қоқаңдап кететіні содан. Біздің  заңды құқтарымызды ажырата алмайтынымызды, яғни заңнаманы қолданып қорғана алмайтынымызды  олар жақсы білгендіктен де  – түрлі озбыр қылықтарын емін-еркін жүргізе береді, – дегенде, үн-түнсіз бастарын шұлғып мақұлдай берген.

Отар елде отарлаушылар жасаған біржақты заңдардың өзі орнымен қолданылмайды. Сөйтіп, тиісінше, отардағы бодандар тіршілігін қиындата түседі. Ұзақ жыл империяның басқа өңірінде қызмет атқарған заңгер мұны біліп айтады...

Ол сөзінің қорытындысы ретінде, Жаншаның өмірдегі болашақ орнына, алуға тиіс мамандығына бағдар берді.

– Досеке, – деді оның Жаншаның әкесіне бұрыла қарап, – есімін жаһанның билеушісі, шаһы, қаһаны  болса екен деген  үлкен үмітпен Жаһаншаһ деп қойған сіздің мына балаңыз өкіметтің озбырлығын біліммен ауыздықтайтын ұрпақтың алды болсын, сіз оны заң оқуына беріңіз!

Қадірменді зиялының тілегі көптің қолпашына, әкенің құптауына ие болды. Сонда ол қара жусанды сайын дала аспаны астында жас өскінге кең шалқар көңілімен ақ жол тілеп, ақ батасын берді...

Бақытжан ағаның сөзін Жанша жоғары оқуда жүрген кезінде бір сәт те естен шығарған жоқ. Ол тек құқықтың қисындарын, империя заңнамасының қыр-сырларын оқып үйренумен шектелмей, ұлы даланың құрыққа түсу тарихын зерттеп, отарлаушылардың бодандарына көрсетіп жүрген заңсыздықтарын зерделеді. Университеттегі оқушы жастардың демократиялық қозғалысына да араласты.  Түрлі саяси жиындарға барып жүрді, студенттік сходкаларға қатысты. Әлгінде салиқалы баяндама жасаған Ахмед Цаликовпен де сол Мәскеу университеті студенттерінің іс-шараларында, соларға өзі де қатыса жүріп танысқан.

Ахмед өте жақсы баяндама жасады, өз ұсынысын жап-жақсы дәлелдеді де. Бірақ онысы Жаншаның көзқарасымен мүлдем үйлеспейтін еді. Өйткені, екеуі танысқаннан бері өткен он шақты жыл олардың ұстанымдарын өз аймақтарының нақты әлеуметтік-саяси ахуалдарына сай, бір-бірінен өзгешелеу етіп шегендеген-ді.

Ахмед Ресейдің европалық бөлігінде, Кавказда, ал Жанша азиялық бөлігінде, Сібірде еңбек етті. Ахмед үнемі қоғамдық-саяси жұмыстарда, ал Жанша мемлекеттік қызметте болды. Рас,  мемлекеттік қызмет оны бірден алақанына салып аялай қойған жоқ. Оқу бітіріп еліне келгенінде бірден Орал облыстық губернаторының басқармасына қызметке алынған еді, бірақ ресми лауазымға тағайындалмастан, босап қалды.  Оған себеп болған – өкіметтің орталық губерниялардан шаруаларды көшіріп әкеліп қазақ жеріне қоныстандыру шараларына байланысты, Жаншаның баспасөз бетінде жариялаған сыни мақалалары  болатын.

Содан кейін билік оған, дегенмен, мамандығы бойынша қызмет атқаруға пұрсат береді. Ол бірер жыл округтік сотта базбұзарлық істер бөлімі мен ұсақ басбұзарлық және азаматтық істерді қарайтын судьяның хатшысының көмекшісі болды. Мұнда судья лауазымын алуға кандидат ретінде қызмет атқарған-ды, алайда оған судья лауазымы бұл жерде бұйырмады. 1912 жылы сондай лауазымға аға кандидат болып, Сібірге – Омбы сот палатасына ауыстырылды. Барнаул және Змеиногорск үйездерінде ұсақ басбұзарлық және азаматтық істерді қарайтын судья боп істеді. Одан көп ұзамай Барнаул қаласының прокуратурасына шақырылды. Тағы төрт-бес айдан кейін, 1914 жылдың наурызында Том облыстық прокурорының Каинск үйезі бойынша орынбасары лауазымына тағайындалды. Саяси себеппен жер аударылғандарды бақылау саласын басқарды. Әділет генералы шенінде қызмет атқара жүріп, ол патшалық биліктің көзсіз қолшоқпарына айналмай, демократиялық иланымға берік қайраткер ретінде қалыптасты. Сондықтан да монархия тағы құласымен, Сібірдегі революцияшыл ұйымдар басшыларының қатарына көтерілді.

Соңғы үш жылы Үлкен Сібір пошта жолында, Тастысудың Омға құйылысында орын тепкен Каинск қаласында өтті. Қала тарихы терең-ді. Ол орыс мемлекетінің Көшім ханды Сібір тарихы сахнасынан ығыстырған дәуірінен көп кейін, Барбара даласын он сегізінші ғасырдың басында мекендеген көшпенді қазақтар мен қалмақтардың шабуылынан қорғану үшін салынған  бекіністен бастау алатын. Том губерниясының округтік қаласына айналғанына да ғасырдан асып бара жатқан.

Барабалық түркілердің көбі орыстанып кеткен. Дегенмен, мұсылман дінін ұстанып отырғандары да аз емес-ті: жалпы саны сегіз мың қаралы. Оларды  Бараба  татарлары деп атайды. Іштерінде  бірлі-жарым тегі қазақ екенін ұмытпағандар ұшырасады. Ал таза қазақы салтпен тіршілік құрушылар мүлдем жоқ десе де болады, қалай болғанда да Жанша оларды кезіктірген емес. Барабалықтар орыс шаруалары секілді егіншілікпен және мал шаруашылығымен шұғылданады. Сондай-ақ кірпіш құю және күйдіру, тері илеу, май қорыту, сабын қайнату кәсіпорындарында, диірмендерде, тіпті, арақ және сыра зауыттарында жұмыс істейді. Қалада тұрақты базар бар, жыл сайын жәрмеңке де болады. Жақын маңдағы аймақтардан сауда жасау үшін кездейсоқ келген бірлі-жарым қазақтар да кейде солардан көрініп қалады.

Бірақ осылардың бәрінің Каин өлкесінің қоғамдық-саяси тыныс-тіршілігінде ешбір үлесі жоқ-тын. Жаншаның ойынша, мұндағы көне түркі тайпаларының жұрнақтары мүлдем әлсіреген. Түп-тамырымен байланыс нышаны мүлдем сезілмейді. Көбі ислам дінін ұстанады дегенмен, өз мешіттері жоқ себепті, сол мұсылмандарыңның өзінің діні қатты дей алмайсың. Орысша өмір сүру салты олардың тіршілігіне қалыпты жағдай секілді сіңіп келе жатыр. Тіпті, бұл тұрғыда, синагогалары* бар еврейлер де қоршаған ортасынан аса ерекшеленбейді.

*иуда дінін ұстанатындардың ғибадат ететін үйі.

Патшаны тақтан түсірген қаһарлы революцияның зор дүмпуі Сібір қалаларының саяси өмірін де тез жандандырған-ды. Сонда Досмұхамедовтің де аймақтағы беделі айқын танылған. Ол Каин үйезінде болған съезде үйезді басқару жөніндегі азаматтық атқару комитеті төрағасының орынбасары болып сайланған еді. Бірақ айға жетер-жетпес уақытта ондағы саяси қызметін  дөңгелектеуге тура келді. Өйткені елдегі бір ағасынан жүрек толқытар хабар келген болатын...

Ақ патшаның ел билігінен тайдырылуы, барлық жерлердегі тәрізді, Жанша туып-өскен өңірге де үлкен жандану әкелген еді. Орал облысының түрлі қызметте жүрген оқыған қазақтары мен ел ішіндегі бас адамдар Текеде бас қосып жиналыс өткізді. Жиналыста жағдайды талқылай келе,  ресми түрде Жайықтың сыртқы бөлігі  деп аталатын даладағы, өзеннің сол жағалауынан әрі қоныстанған қазақтарды басқаратын азаматтық комитет атты басқару ұйымын құрды.   Азаматтық  комитеттің төрағасы болып байырғы қайраткер, заңгер, Екінші Мемлекеттік Дума мүшесі, қадірменді Бақытжан сұлтан Қаратаев сайланды. Комитеттің атқару алқасының құрамына облыстық басқарма мен үйездік полицияның қазақ қызметкерлері, бірер беделді болыс басқарушысы, бір белгілі дәрігер енді. 

Азаматтық  комитеттің төрағасы Қаратаев бірінші кезекте жаңа Ресей құрылысшыларын құттықтауды жөн көрді. Күзде ғана ол Төртінші Мемдума төрағасы Родзянконың  алдында болып, қазақтар жайында естелік жазба тапсырған. Қазақ  ішіндегі дүрбелеңді басу үшін – тыл жұмыстарына адам алу мерзімін кейінге қалдыруды сұраған болатын. Бүгінде Родзянко Думаның Уақытша комитетін басқарып, жаңарған Ресейді жасаушылардың көшбасы болып отыр. Міне осы демократиялық өкімет серкесіне айналған октябрист Михаил Владимировичке Орал облысы қазақтарының замана талабына сай ұйысқан басқару құрылымы атынан жеделхат жолдап,  жаңа үкімет жұмысына тілектестік білдірді. Сосын азаматтық комитет атқаруға тиіс қызметтер аясын нақтылауға кіріскен.

Алайда аймақтағы азаматтардың сана-сезімдеріне революция айрықша серпін бергендіктен,  олар ел ісін ескі дақпыртпен төре тұқымына басқарта берудің дұрыстығына күмән келтіре берді. Ақыры, араға екі апта салып,  зиялы қауым қайта жиналыс өткізді де, азаматтық комитетті тарқатты. Оны облыс қазақтарының құрылтайын өткізгенше жұмыс істейтін уақытша қазақ комитеті ретінде қайта құрды. Уақытша қазақ комитетінің төрағалығына болыс басқарушысы Ғұбайдолла Әлібеков сайланды. Бұрынғы азаматтық комитеттің мүшелері негізінен жаңа құрылым құрамына кірді, Қаратаев та бір мүшесі болды. Сол тұста ол социал-демократтар ұйыстырған Орал облыстық азаматтық комитеті құрамына Әлібековпен бірге,  қазақ комитеті атынан енгізілді. Онда негізінен Қаратаев белсенді қызмет атқарды, ал Әлібеков қазақ комитеті шаруаларымен шұғылданды.

Міне осы Ғұбайдолла Әлібеков, Жаһаншаның жымпитылық жерлес ағасы, сол аймақтағы Өлеңті болысын басқарушы Ғұбайдолла Әлібеков – сақал-шашы ағарған қартамыш Қаратаевтан он шақты жас кіші, қайраты кемелінде тұрған ел ағасы еді. Кезінде  училище, семинария тауысқан, көзі ашық,  лауазымды. Сондықтан да оған қазақ  комитетінің жұмысын жаңаша үйіріп әкетеді деген сенім артылған.

Ал ол сол сенім үдесінен шықпаққа тырысты. Озық  білімді, мемлекеттік қызметші дәрежесіндегі биік лауазымға жеткен, патшалықтың юстиция саласында ірі шенмен қызмет атқарып жүрген Жаншаны – жас та жігерлі азаматты революция дәуірі талабына сай қызмет қылуы үшін Оралға шақырды.   Оның сан-салалы тарам жол алдында тұрған туған еліне келуін сұрап, алыс та беймәлім Сібірге жеделхат жолдады. Туған елде тосып тұрған революциялық өзгерістерге Жаһаншаһтай жігіт  тікелей қатысуға міндетті, оның білімі мен жинаған жұмыс тәжірибесі қазіргі таңда мұнда өте-мөте қажет. Демалыс алған сайын жылда бір ат ізін салып кететін Жымпиты түлегі Жайық сыртындағы сардаланы мекен еткен халықты бүгінгі алмағайып заманда білек сыбанып тура жолға бастауы керек...

Жанша Досмұхамедов Каин үйезі аткомы төрағасының жолдасы* қызметін қалдыратынын жария етіп, күрестегі үзеңгілестерімен қош айтысты. Сосын бес жылдай мекен еткен Сібір қалаларын, соңғы жылдары мүлдем етене жақын тұтып кеткен Каинск мен Барбара даласын біржолата артқа қалдырып, жан жары Ольганы ертіп алды да, батысқа, Оралға тартып кетті.

*орынбасары.

Оны жерлестері қуана қарсы алды. Ғұбайдолла ағасы оған саяси ахуалды баян етіп, революция толқынымен әр жақтан жиналып жатқан, уақытша қазақ комитеті төңірегіне ұйыса бастаған жігіттерді таныстырды. Жанша олардың біразын бұрыннан білетін, кейбірімен енді білісіп, пікір алмасты. Юстиция саласындағы биік ресми мәртебесі мен көпшілікке баспасөз арқылы мәлім көзқарасы оны ұлттық қозғалыс жетекшісі деңгейіне бірден және дау-дамайсыз көтерді.

Уақытша комитет облыс қазақтары съезін дайындайтын ұйымдастыру бюросын құрды. Саясат  істеріндегі жаңа әріптестері Жаншаны сол бюроның басына сайлады.

Петроград орталық мұсылман бюросынан келген жалпы нұсқаулар мен ұсыныстардың негізінде ол алда атқарылмақ істерді нобайлады. Бюро  мүшелеріне үйездерде жиналыс өткізіп, мәселені талқылау және облыстық съезге делегаттар сайлау науқанын жүргізу хақында міндеттер бөлді. Жалпы басшылық жасауды өз қарауына қалдыра  тұрып, әр атқарылмақ жұмыс жайында түрлі ақыл-кеңесін беріп отырды. Сосын съезге ұсынылатын басты құжатты – облыстың қазақтар өмір сүріп жатқан Жайық сыртындағы бөлігін басқару ережесін жасады. 

Құрылтайға үйездер мен болыстардан келгендер тура мына күлліресейлік жалпымұсылман съезіне шартараптан жиналған делегаттар санындай еді. Оралдағы цирк үйіне сегіз жүзден аса өкіл сыйды. Солардың алдында уақытша қазақ комитетінің төрағасы Ғұбайдолла Әлібеков қысқаша құттықтау сөз сөйлеп, съезді ашты. Сосын  құрылтайдың төрағалығына осы күндері демалысына орай ел ішінде жүрген Том округтік соты прокурорының орынбасары Жаһаншаһ Досмұхамедовты сайлау жөнінде делегаттарға ұсыныс айтты. Жұрт ду етіп, ұсынысты бір ауыздан қолдады...

Сәуірдің  он тоғызы күні талтүсте ашылған Орал қазақтарының құрылтайы төрт күн бойы жұмыс істеді. Делегаттар елдің басқарылу жүйесі жөнінде федеративтік демократиялық республиканы қолдады. Қазақтарға  міндетті түрде кең көлемде ұлттық-аумақтық автономия берілу керек деген қағидаға дауыс берді. Жанша бас болып, заңнамалық сипатпен дәйектеп жасаған Орал облысының Жайық сырты бөлігін басқару ережесін бір ауыздан қабылдады. Барлық күн тәртібіне шығарылған соғыс, сыртқы саясат, жер-су, оқу-ағарту мәселелеріне қатысты ұлттық мүддеге жауап бере алатын бекем шешімдер қабылданды.  Жаһаншаһты бас етіп, атқарушы орган – қазақ комитеті құрылды.

Ол бір топ үзеңгілестерімен бірге осы бүкілресейлік мұсылман съезіне делегаттыққа сайланды. Яғни енді ол бұл жерде – Мәскеу құрылтайында – Орал қазақтарының ой-пікірін арқа тұтып, облыстық сиезде қорытқан көзқарастарын қорғауға тиіс еді. 

5.

Сондықтан да Жанша жарыссөз басталысымен, алғашқылардың бірі болып, мінбеге шықты. Империя заңнамасына жетік заң қызметкері әм ұлт қайраткері білігімен қазақ жерінің отарлану тарихын шолды. Империяның ұлы дала тіршілігіне қатысты заңдарын сыни тұрғыда қарастырды. Қазақтың мемлекеттілік белгілерін түгел жоюға бағытталған пәрмендерді, жер-суды бөлшектеп, түрлі әкімшілік бірліктерге қарату, халықты өзінің атамекенінен қилы жолмен ығыстыру әрекеттерін делегаттар алдына айқара ашып тастады.

– Түркі халықтары ішіндегі ең саны көп қалың көшпенді қазаққа мүлдем адам айтқысыз озбырлық жасап отырған ескі үкімет жойылған тұста, оның орнына келген жаңа мемлекеттік құрылым көне жолмен жүріп кететіндей болмауын ойлау керек, – деп, ол прокурор сабырымен ортаға салмақты ой тастады. – Шынайы демократия орнатады екенбіз, демек, кешегі отарлық  дәуірде езілген халықтардың тарихи құқтары қалпына келтірілуі қажет екеніне дау тудырмаған жөн. Қазақ халқы өз жерінде тұтастанып отыр, ол тек империялық басқару жүйесіне күштінің құқымен зорлап кіргізілгендіктен ғана бөлшектеніп қалған, және тиісінше, дамуы кенжелеген. Жаңа ахуалда оның аумақтық автономия  алуы – тарихи қажеттілік болып отыр. Жерлік, территориялық өзін-өзі басқару құқығын жүзеге асыра отырып, қазақ елі  федеративті, парламенттік, демократиялық  Ресей құрамына кіруге әзір болады... 

Осы тұрғыда Досмұхамедов съезде салиқалы баяндама жасаған Расулзадені қолдайтынын бар дауыспен жария етті. Бұрынғы империяның шартарабында өз тарихи атамекендерінде тіршілік кешіп жатқан жалпы саны отыз миллион мұсылман отарлаушы құрсауы қаусаған, отар қамытынан азаттық алған тұста өз елдік сипаттарын жаңғыруға тиіс. Сол себепті Жаһаншаһ бүткіл халықтар өкілдерін Мұхаммед-Әминнің ұсынысына – жұрттардың ғасырлар бойы тұншыққан армандарына жауап беретін түрде ұсынған жобасына дауыс беруге шақырады.

Үзілісте оны Өтеміс өткір де дәйекті сөзімен құттықтады. Петроградтағы белді журналистердің бірі, өзінің он шақты жылдан бергі жақсы дос-жолдасы Слава Преображенскиймен таныстырды. Олар ашық-жарқын көңілмен емін-еркін пікірлесіп тұрды.

Сол кезде Жаншаның жанына серіктерімен Бақытжан сұлтан да келді. Сәлімгерей сұлтан, Серәлі, Әлимардан бәрі жастардың саяси беттерін аға ұрпақ ретінде қадағалап отырғандықтан, ризашылықтарын білдіруге арнайы бұрылған екен.

Орын алып тұрған ойжарыс ауқымын шолысты. Сосын:

– Шындап келгенде, кешегі біртұтас империя ішінде автономиялық құрылымдар тууына үкімет жол бере қоймайды ғой деп ойлаймын, – деді Бақытжан Қаратаев, – бірақ мәселе жұрттың өз пікірін айқындауында...

– Неге олай ойлайсыз? – деді Серәлі Лапин наразы үнмен. – Революция заңы түбегейлі өзгеріске құрылады емес пе...

– Нақты шындық, алайда, түбегейлі өзгеріске – біз әңгіме еткендей нұсқаға – жол бермеу жағында. – Қаратаев қысық көзін сығырайтып, сөзін ойлана сабақтады. – Биліктегілер қай заманнан орыс мемлекеті ішінде сепаратизм* туып кете ме деп қорқады, ал ұлттық автономия құруға мүмкіндік беру – соған тікелей жол салатын шара. Үкімет өкілін тыңдадыңдар емес пе?! Кадет партиясының құттықтауын жеткізген князьдің сөзіне мән беріп көріңдерші! Оның да лебізі үкімет өкілі сөзіне ұқсас. Оған таңғалатын ештеңе жоқ, билікке жеткеннен кейін кадет көсемдері үкіметтік бағытпен санасуға мәжбүр болды. Қазір олар үкіметтегі өзге серіктерімен бірге Ресейді біртұтас және бөлінбейтін республика деп жариялау амалын қарастырып жатыр...

*көпұлтты мемлекеттегі ұлттық азшылық қозғалысының бөлініп кетуге және дербес мемлекет құруға ұмтылысы.

– Қарастырсын, мейлі, бірақ мұсылман қауымы өзіне қолайлы мемлекеттік құрылым түрін айқындап, естіртіп айтқаны жөн, – деді байырғы автономияшы Сәлімгерей Жантөрин. – Және мұндайда жастардың өздерін танытқандары, кешегі Исмаил-бей, Рашид қази секілді жаңа тұрпатты күрескерлер болып келе жатқандарын көрсеткендері бек абзал.

Әлимардан Топчибашев Жаншаны ақырын қарынан қақты.

– Бағдар дұрыс, осыған көптің көзін жеткізуіміз керек...

Дұрысы дұрыс-ау, бірақ, тап осы дұрыстықты қорғап шығу оңай шаруа емес болатын.

Ғаяз Исхаки мінбеге қайта көтеріліп, таусыла сөйледі. Өз көзқарасын дәлелдей түсті. Қайткенде Ресейдің біртұтас болуы маңызды дегенді шегеледі. Ал ұлттық бірлестіктер тек мәдени автономия түрінде ғана дамуды қолға алса, өздеріне пайдалы болмақ, осыны, өкініштісі, біздің түркі тектес бауырлардың біразы ұқпай тұр деді.

Құдды Жаншаны нысанаға алғандай болды. Ресейдің федерациялық жүйеде құрылуын қалап, автономия аламыз деп отырғандар, қызығы, Ғаяздың ойынша, соншалықты жеткілікті дами қоймаған халықтардың өкілдері көрінеді.

Ол қазақтардың, сарттардың,* кавказдық халықтардың, өзге де жұрттың болашағына сенбейді, мұнысын жасырмай, ашықтан-ашық жария етті. Себебі, деді Ғаяз, олар тіпті надан. Оларда, яғни мал соңында салпақтаған қазақтарда  заманаға лайық өндіріс ошақтары, түрлі кәсіпорындар, зауыт-фабрикалар жоқ. Соны жасай қоятын озық ойлы адамдары да шамалы, шамалы дейді-ау, оқымыстылары жоқтың қасы...

**бұл жерде – түркістандық өзбек, тәжіктердің жиынтық атауы.

Өтеміс зор білімді татар жазушысы Ғаяз-Аяз Исхаки ағасын қайран қала тыңдады. Осы уақытқа дейін, баяғы Исмайыл әпенді, Рашид қазилер қатарында, дұрысында, жасы кіші шәкірт іспетті оларды өкшелей басып, мұсылман қозғалысының бел ортасында жүргенінде, оның Ғаяз ағасы дін ислам пенделерін ру-тайпаға бөлмей, тең қарап, бүтін түркі, бір мұсылман тұрғысынан ортақ мәселелер көтеріп келе жатқан.

Бір кездерде оның «Ике йоз елдан сон инкыйраз»** дейтін болжал-қиялмен жазылған хикаятын оқып, Өтемістің көп ойға қалғаны бар-ды. Онда ол татар халқын екі ғасырды артқа салып, әбден азғындап, ажалға душар болатын этнос ретінде сипаттаған. Онысы оқырманын жайбарақат қалдырмайтын, көкірегі ояу азаматты қарсыласуға, отарлық құрсаудан құтылуға ұмтылтатын. Өтеміс разы болған. Аяз-жазушы бұл фантастикасы арқылы бөтен елдің езгісіне түсіп, күші, саны басым ұлт арасында жұтылу, сіңісу кезеңін бастан кешіп жүрген ноғайдың ғана емес, сондай қалыптағы күллі түркілердің намысын жанып отыр деп ойлаған. Кім біледі, шұрайлы жерін де, бар саладағы құқтарын да жоғалтып бара жатқан қазақты да сондай келешек тосып тұрған болар, бәлкім…

**«Екі жүз жыл өткеннен кейін азғындап өлу».

Аяз Исқақов, Өтемістің өз оқыған-тоқығанынан және он шақты жылдан бері қызметшілері болып қастарында жүрген Ілияс Борағанлы мен Сәлімгерей Жантөриннен білуінше, орны ерекше адам. Ол өткен ғасырда дүниеден өткен пәлсафашы Курсави, ағартушы Маржани сана әлемінде тыңнан түрен салып нобайлаған, осыдан екі жарым жылдай ғана ілгеріде дүние салған ұлы ұстаз, ағартушы-жорналшы Гаспралы шегендеп, кеңіткен даңғылды жалғастырып, ілгері апарушылар сапынан. Курсави көне медреселерде оқытылатын қатып қалған діни қағидаларға сын көзбен қарап, оларды жаңа заман талаптарына сай түсіндіру және солай икемдеу қажеттігін тұңғыш рет  көтерген еді. Мұндай көзқарас мұсылмандықтың діни-жалаң ақылгөйсуге негізделген, өмірден алшақ оқу орындарында европалық білім беру жүйесіне ұқсас өзгерістер жасауға мүмкіндік беретін. Жаңа тәсілмен оқытатын медреселерді Маржани дамытты. Оқу бағдарламасына зайырлы пәндер енгізілді. Ұзамай жәдидшілдік әйгілі «Тәржіман» арқылы күллі түркі әлеміне тарады...

Өтеміс ескі мектеп пен жаңа мектептің айырмашылығын тәп-тәуір біледі. Егер көне медреселер жастарға тек діни көзқарасын тәрбиелеп, нығайту үшін құдай сөзін оқытып-үйретумен шектелсе, жаңа тәсілмен оқытатын медреселер олардың кең дүниеге көз аша қарауына мән береді. Ондай оқу орындарында оқыған шәкірттер тек мешіттерге емес, айналадағы тіршілікке араласып, экономикаға, саясатқа қызмет ете алатын болады. Солай болып та келеді! Ұлттық құндылықтарды сақтауға осындай мектептерден тәрбие алған азаматтар белсене араласып жүр. Сондайлардың көшбасы осы Аяз ағалар сияқты еді ғой. Оның Исмайыл-бей секілді кемеңгерлікпен: «Білім алу –  азаттыққа беттеген жолдағы алғашқы қадам!» деген қанатты сөзі баршаға мәлім... 

Империядағы отарланған халықтардың баршасына жаны аши қарап жүр деп санайтын Ғаяз ағасы қазір татардан өзге түркілерді түңілте сөйледі. Өтеміс күрсінді. Ғаяз мырзаға қайран қала қарады.

Ол Қазақстан, Түркістан секілді елдерді ғылым мен білімнен, өнерден құралақан қалған деп төндірді. Сосын солардың саны аз ғана оқыған тобына кінә арта сөйледі.

– Біздің қазақ бауырларымыздың бірлі-жарым көзі ашықтары бүгін осы мінберден автономия аламыз деп жария етіп тұрса, бұл солардың артындағы жұртына қолайлы және дұрыс болады деген сөз емес, – деді ол. – Түсініңіздер, мырзалар, осылардай қараңғы халық Ресейден ажырап, автономия алар болса,  онда олар бұрынғыдан да бетер сорлады дей беріңіздер. Онда олардың патша уақытында күні өткен баяғы ақсүйектері билікті қайтадан қолдарына алады. Хан тұқымы саналатындар, қарадан шыққан өзге де ықпалды қауым – бай, манап, бек біткен атқа қонады. Бәрінің де құдайлары беріп, күні кеше патша әкімшілігі озбырлықпен жүргізген зорлықты енді өз қандастарына өздері жасайды.

«Осыны Аяз ағам шынымен қазаққа жаны ашығандықтан айтып тұр ма екен?» – Өтеміс демін ішіне алды.

– Имандылық ұстар еді оларды ондай озбыр қылықтан, – деп, Ғаяз сөзін күрсіне сабақтады, – бірақ олар шын мәнінде мұсылман да емес. Өздерінің бейтараптықтарымен қоймай, қазақ арасында мұсылманшылық күшейіп кетпесін деген пиғылмен, олар жанталасып, өз қандастарын діннен айыру үшін барларын салуда. Бұл орайдағы залалды іс жүргізушілердің алдыңғы қатарында осында сөйлегендер де, бұл съездің мәжілісіне келмегендер де бар. Жасыратын несі қалды, қазақ халқының мұсылман болуына орысша оқып, орыс тәрбиесін алған қазақтар көп кедергі көрсетіп жүр...

Жұрт шегін тартты...

6.

Әйткенмен... Осы орайда Өтеміс өзінің көңілін күпті қылған жәйттердің әрәдік қылаң беріп жүргенін еріксіз ойлады. Сумаң етіп, миының бір түкпірінен атойлап, әрне бой көрсетіп тұрған...