Өзбекстандағы атышулы Фер­ғана көтерілісі 1989 жылы 4 маусым күні бұрқ етсе, Маңғыстаудағы Жаңаөзен көтерілісі 16 маусым күні бастал­ған. Арасы – 12-ақ күн. Бір қызы­ғы, бүліктің екеуі де төбелестен бас­талған. Месхеттік түріктер төбе­лесте бір өзбекті өлтіріп қойған. Ал Жаңаөзенде бір кавказдық лезгин өзімен билемей қойғаны үшін қазақ қызын шапалақпен тартып жіберген. Бұған намыстанған қа­зақ жігіті әлгі лезгинді сабап тас­таған. Үш күнге созылған Жаңа­өзен­дегі қақтығыста үш қазақ, екі лезгин қаза болған...   

 Ал бұрынғы КСРО Орталық Комитетінің ресми мәліметтері бойынша, Ферғана көтерілісінен 113 адам өлген, оның 52-сі түрік, 36-сы өзбек болған, 1011 адам ауыр жараланған. Оған қоса 137 солдат және 110 милиция қыз­меткері әртүрлі жарақат алған, бір милиция өлген. 757 үй мен 275 кө­лік өртелген, 27 мемлекеттік ме­кеме қиратылған. 
           Ферғана көтерілісінің сұмдық сипат алғанын осыдан-ақ білуге болады. Өзбек тұрғындар месхет түріктердің үйлері мен қора-жа­йымен қоса, кейбір жерде өздерін де тірідей өртеп жіберген. Не керек, Ферғанамен қоса Ташкент, Самар­қанд, Сырдария сияқты жеті об­лысты қамтыған көтерілісте Өзбек­стан­дағы 100 мыңдай түріктің бі­реуін де қалдырмай түре қуып шыққан. 
          Танктің күшімен бір айда әрең басылған Ферғана көтерілісі неден туды? Жаппай тәртіпсіздік шын­ды­ғында, неден басталды? Бүгінде ұмытылуға айналған ол оқиғаның ұшығына жету енді қиын болар. Алдын ала мұқият ойластырылған саяси акция екені де, стихиялы түрде пайда болғаны да айтылды. Кезінде «Ферғана оқиғасын» мұ­наралы Мәскеу ұйымдастырды, осылайша түріктердің Грузияға кө­шуін тездетіп, ақырында этни­калық шиеленіс тудыру арқылы грузин ұлттық азат ету қозғалысын талқандамақ болды деген пікірлер де айтылды. Мұндай пікірді тудыр­ған сірә сол грузиндердің өздері болар. Көтерілісті КСРО арнаулы қызмет орындары ұйымдастырған, яғни жаппай тәртіпсіздікке ұлас­тыру арқылы Өзбекстанды Мәс­кеудің табанына қайта салмақ болған деген пікірлер де кездеседі. Тіпті бүлікке «ваххабиттер» ара­лас­қан деген де сөз бар.

1989 жылы Ташкентте сәуір айында өзбек жас­тары мен басқа ұлт жастары­ның арасында үлкен ауқымдағы қақтығыс болған. Артынша болған төбелесте бір өзбекті бір түріктің өлтіріп қоюы жоғарыдағы сұмдық қақтығысқа алып келген. «Месхеттік тү­ріктер тек наша таратумен, ұрлық­пен айналысады, пайдалы жұмыс­пен айналыспайды, бірақ өзбекке қарағанда өте бай тұрады, жас өз­бек қыздарын зорлайды, сәбилерді өлтірген» деген жел сөздер жұрттың ашу-ызасын көтеріп жіберген... 
           Ферғана көтерілісінен соң Өз­бекстандағы түріктер тек Қазақ­станға емес, Әзірбайжан, Украина, Ресей, кейінгі жылдары Түркия мен АҚШ-қа қарай ауды. Бірақ жылы жер табу оларға оңай болған жоқ. Ресейдің Краснодар өлкесіне ауып барған ахысқа түріктері ондағы жер­гілікті жұрттың қудалауына ұшырады. 

Кеңес одағы құлаған соң Қа­зақ­станға ауып келген басқа ха­лықтар өздерінің шыққан жерле­ріне орала бастады, бірақ месхеттік түріктер тарихи отандарына қайтқан жоқ. Туған жерлері Грузия шекарасын тарс жауып алды. Түркия қабыл­дағысы келгенмен, ол Ахысқа тү­ріктерінің туған жері емес. Сөйтіп, өз үйіндей үйреніп қалған Қазақ­стан жерінде біржола орнығып қалды.

2004 жылы Ресей мен АҚШ үкіметтері, Халықаралық миг­рация ұйымы бірлесіп, Краснодар өлкесінде тұратын месхет түрік­терді АҚШ-қа қоныстандыру бағдарламасын бастады. Бүгінде сол бағдарламаға іліккен мыңда­ған түріктер АҚШ-тың алпыс қа­ла­сына жайғасып үлгерген. Ал Грузия парламенті 2007 жылы кезінде Қазақстан мен Орта Азия­ға жер аударылған месхет түрік­тердің тарихи отанына қайтуына болатыны турасында заң жобасын қабылдады. Бірақ ата қонысы – Грузияға барғысы келетін түрік­тердің саны мүлдем мардымсыз екен.

Міне, бұдан отыз жыл бұрынғы жүзден аса адам өліп, сұмдық ұлтаралық жанжалға ұласқан Ферғана бүлігі де, үш күнге созылған Жаңаөзендегі қатығыс та тұрмыстық деңгейдегі төбелестен бастау алған. «Бір тал шырпының орманды өртеуге жететінін» осыдан-ақ білуге болады.