Қазақстанның бәсекеге қабілеттілік рейтингіндегі орны қандай?

Алғаш рет Қазақстанға әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру міндетін Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Назарбаев 2006 жылы Қазақстан халқына Жолдауында қойған болатын.

Әлемде елдердің бәсекеге қабілеттілігін бағалайтын бірнеше рейтинг бар, бірақ солардың ішіндегі ең танымал және ауқымдысы – Дүниежүзілік экономикалық форумның жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексі (WEF GCI). Бәсекеге қабілеттілікті арттыру және осы индикатор бойынша алдыңғы қатарлы 50 елдің қатарына кіру міндеті қойылғаннан кейін бұл рейтингтегі прогресс мақсатты индикаторлар ретінде экономикалық дамудың мемлекеттік және салалық бағдарламаларына енгізіліп, тиісті ведомстволардың бақылауымен жүзеге асырыла бастады.

Қазақстан бәсекеге қабілеттілік рейтингінде (GCI) 2005 жылдан бері бар. Осы кезеңде елдің осы рейтингтегі позициясының өзгеруі олардың жақсаруымен де, нашарлауымен де сипатталды. Рейтингке шыққан жылы Қазақстан 50-орынды иеленді, ең нашар позиция 72-ші (2010 және 2011 ж.ж.), ал ең үздігі – 2015 ж. 42-ші орынды иеленді.

Сонымен бірге, Қазақстанның позицияларының өзгеруін бағалауда аталмыш индекстің есептеу әдісі бірнеше рет өзгергенін де есте ұстаған жөн (тіпті индекстің өзі Қазақстан онда пайда болған кезде басқаша аталған – Бәсекеге қабілеттіліктің өсу индексі).

Әдістемедегі өзгерістерден кейін елдердің позициялары кері күшпен қайта есептелді, бұл олардың айтарлықтай өзгеруіне әкелді – мысалы, 2006 жылы Дүниежүзілік экономикалық форум Қазақстанды осы рейтингке алғаш енгізген кезде ел 56-орынға ие болды, бірақ әдіснамадағы кезекті өзгерістен кейін бұл орын 51-орынға өзгерді. Индекстің құрамы мен оны есептеу әдісінің өзгеруіне байланысты позициялардың мұндай күрт өзгеруі кейінірек пайда болды.

Қазақстанның осы рейтингтегі ілгерілеуін бағалай отырып, оның елдің позициясының өзгеруімен ғана емес, басқа аспектілерімен де анықталатынын ескеру қажет.

Біріншіден, GCI дамыған сайын зерттелген елдердің қамтылуы да арта түсті. 2005 жылғы рейтингте 117 ел ұсынылған болса, 2019 жылдың соңғы рейтингі 141 елді тексеріп үлгерген. Рейтингте мемлекеттердің саны неғұрлым көп болса, соғұрлым үлкен іріктеудегі позициялар үшін бәсекелестік соғұрлым жоғары болатыны анық. Демек, 140 бәсекелесімен салыстырмалы бағалау кезінде алынған 2019 жылғы рейтингтегі Қазақстанның 55-ші орны 116 бәсекелес болған 2005 жылғы рейтингтегі 50-орынға қарағанда бағаланған бағыттардың жақсы жағдайын көрсете алады.

Екіншіден, бұл орынды тек позиция ғана емес, сонымен қатар жиналған ұпайлар да анықтайды. Ұпайлар тұрғысынан алғанда, Қазақстанның 2005 жылдан бүгінге дейінгі ілгерілеуі позицияларға қарағанда анағұрлым айқын. 2005 жылы Қазақстан 4,2 ұпай жинап, 50-орынға ие болды, ал 2017 жылы төмен 57-орында тұрған кезде 4,41 ұпайға ие болды, яғни зерттелген салаларда бірнеше позициялар жоғалғанына қарамастан айтарлықтай ілгерілеушіліктер болды. 2018 жылы GCI есептеу әдістемесінде тағы бір өзгеріс орын алып, соңғы екі жылда баллдар басқаша есептелді, бұл оларды бұрын қолданылған көрсеткіштермен салыстыруға мүмкіндік бермейді. Жаңа баллдық жүйе шеңберінде Қазақстан да алға жылжуды көрсетті – егер 2018 жылы елде 61,8 ұпай болса, 2019 жылы – 62,9.

Үшіншіден, ұлттық бәсекеге қабілеттіліктің прогресі, ДЭФ әдістемесіне сәйкес, тек сол немесе басқа елдің позициясында ғана емес, сонымен бірге тиісті экономиканың түрін де даму сатысында сипаттайды. ДЭФ мынадай бес кезеңді анықтайды – үш негізгі («факторлармен жылжитын», «тиімділікпен жылжитын» және «инновациямен жылжитын») және екі өтпелі – бірінші және екінші типтегі экономикалар арасында, екінші және үшінші кезеңдер арасында. GCI рейтингісіне ене бастаған кезде, Қазақстан біріншіден екінші типке өту үстіндегі экономика рөлін ойнады, бірақ 2013-14 жылдардан бастап ел екіншіден үшінші сатыға транзиттік күйдегі мемлекет ретінде сипатталды. Осылайша, бірнеше жыл ішінде ДЭФ Қазақстанның экономикалық жүйесінде оның түрін екі деңгейге көтеріп, сапалы ілгерілеуін атап өтті.

Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексінің соңғы рейтингісінде Қазақстан 141 елдің ішінде 55-орынға ие болды. Бұл позиция ТМД елдері арасында Ресейден кейінгі екінші орында (43-орын). ТМД-ның басқа елдері 2019 жылғы рейтингте келесі позицияларды иеленеді: Әзірбайжан – 58 орын, Армения – 69 орын, Грузия – 74 орын, Украина – 85 орын, Молдова – 86 орын, Қырғыз Республикасы – 96 орын, Тәжікстан – 104 орын. 55-орында тұрған Қазақстан Иран (99), Аргентина (83), Бразилия (71), Үндістан (68), Филиппин (64), Хорватия (63), Түркия (61), Оңтүстік Африка (60), Греция (59), Бруней (56) сынды елдердің алдына шығып тұр.

Рейтингтің қазіргі нұсқасы жалпы Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексін құрайтын суб-индекстердің ұқсас санына негізделген он екі бағыттағы жағдайды бағалайды. Осы облыстардың кейбірінде Қазақстан жоғары орында, ал кейбірінде, керісінше, артта қалған. Дүниежүзілік экономикалық форум Қазақстанның еңбек нарығы (тиісті кіші индекстегі 25-орын), бизнестің серпінділігі (35), ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың даму деңгейі (44), сондай-ақ нарықтың көлемі (45) сияқты салаларын оң бағалайды. Денсаулық сақтау, инновация (екі жағдайда да 95 орын) және қаржы жүйесі (104 орын) сынды салаларда индекстері төмен. Қалған бес қосалқы индексте ел 57-ден 67-ге дейін орташа позицияларда орналасқан.

Он екі кіші индекс бәсекеге қабілеттілікті арттырудың ең проблемалы және сәтті бағыттарын бейнелейтін төрт позицияларға бөлінген. Осы төрт индекстер тобы бойынша Қазақстанның позициялары келесідей:

• «Қолайлы жағдайлар» тобы («институттар», «инфрақұрылым», «АКТ», «макроэкономикалық тұрақтылық» сияқты кіші индекстерден тұрады) – 51 орын.
• «Адам капиталы» тобы («денсаулық», «дағдылар») – 80 орын.
• «Нарық» тобы («тауар нарығы», «еңбек нарығы», «қаржы жүйесі», «нарық мөлшері») – 50 орын.
• Инновациялардың экожүйесі тобы (іскерлік динамизм, инновациялық қабілет) – 71 орын.

Сонымен, біз Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін бағалайтын Дүниежүзілік экономикалық форум сарапшыларының пікірінше, елдегі ең қолайлы жағдай нарықтардың мөлшері мен сапасы (қаржы жүйесін қоспағанда) және бәсекеге қабілеттілікті қалыптастыратын жағдайлар тұрғысынан байқалады деген қорытынды жасауға болады. Бәсекеге қабілеттілікті арттырудағы проблемалық және кедергі болатын прогрессия инновациялар мен адами капиталға қатысты бағыттар болып табылады.

Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексі рейтингіндегі Қазақстанның ілгерілеуіне шолу жасасақ, елге ең бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру міндетін бірінші президент Н.Ә. Назарбаев 2006 жылы наурызда көтеріп, осы міндетке 2013 жылы қол жеткізгенін, үш жыл қатарынан Қазақстан үздік 50-дің қатарында қалғанын көреміз. Сонымен қатар, рейтингтегі осы максималды позицияларға қол жеткізу өте қолайлы сыртқы орта жағдайында болғанын атап өткен жөн (2011-2013 жж. барреліне 100 доллардан асатын мұнай бағасы), бұл негізінен сол кезеңдегі ДЭФ сауалнамаларына қатысқан қазақстандық респонденттердің оң экономикалық статистикасы мен жағдайды бағалауын қалыптастырды. 2015-2016 жылдары сыртқы экономикалық ахуал нашарлағаннан кейін, Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексіндегі Қазақстанның позицияларында регрессия болды, бұл оның көрсеткіштерінің әлемдік мұнай бағасына тәуелділігін көрсетеді.

Осыған байланысты қазақстандық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру міндеті өзектілігін жоғалтпайды. Керісінше, бұл өзектілік жаңа мәнге ие – жаңа кезеңде алға жылжу және шикізат секторына емес, жаңа драйверлерге негізделген экономикалық өсімнің жоғары сапасы, оның ішінде ДЭФ рейтингінде үлкен прогрессивті қоры бар аудандарға ден қою. Инновациялар, қаржы нарығы, адам капиталы бағыттарын дамыту – бәсекеге қабілеттілік рейтингіндегі прогресс проблемаларын шешуге ғана емес, сонымен қатар жаңа кезеңде Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуын нақты жаңғыртуға бағытталуы керек.

Еркежан Арын