Қырғыз Республикасы қарулы күштері бас штабы бастығының бұрынғы орынбасары, ҚР ҚМ бұрынғы әскер тобының қолбасшысы, запастағы генерал-майор Мәлік Жұмағұлов әзербайжандық Vzglyad.az сайтына Армения мен Әзербайжан қақтығысы туралы сұхбат бері. Qamshy.kz ақпарат агенттігі өз оқырмандарына осы сұхбатты қаз-қалпында ұсынады. 

– Генерал мырза, 12 шілдеден бастап армян-әзербайжан шекарасындағы тауар бағытындағы шайқас жалғасып жатыр, соның нәтижесінде Армян әскери арандатушылары Әзербайжан қарулы күштерінің позицияларына және шекаралас Әзербайжан ауылдарының тұрғындарына дүркін-дүркін оқ жаудырды. Екі жақтан да құрбандар бар. Әзербайжан тарапынан бір бейбіт тұрғын қаза тапты. Сіздің ойыңызша, неге Армения Әзербайжанға қарсы арандататын әрекет жасап жатыр?

– Мен өз кезегімде жергілікті қақтығыстар проблемасын зерттедім және кез келген жергілікті қақтығыс өңірлік қақтығысқа айналуы мүмкін екенін білемін. Онда, әрине, Ресейдің де, Түркияның қатысы бар. Сондықтан бұл – ең басты қауіп. Бірақ аяқтың қайдан өсетінін білу керек. Мен Кавказдағы тұрақсыздыққа мүдделі үшінші күш бар деп ойлаймын. Тұрақсыздықтың өзіндік доғасы. Бұрын бұл Балкан, Солтүстік Африка, Таяу Шығыс, Ауғанстан болды. Бұл тұрақсыздық доғасында қандай да бір алшақтық болды. Кавказдағы жағдай грузин-ресейлік қақтығыстан кейін тыныш болды. Қазір бұл алшақтық, әрине, біреулерге ыңғайсыз. Және қақтығысты болдырмау керек болды. Біз Арменияның 3 млн-ға жуық халқы – армян диаспорасы өкілдерінің көпшілігі Ресей мен Америкада өмір сүретінін ұмытпауымыз керек. Мұндай ойдың қайда пайда болғанын түсіну және болжау керек. Шекарадағы бұл қақтығыс кездейсоқ емес. Ол жақтан газ құбырлары мен мұнай құбырлары өтеді. Кейбір диаспоралар арқылы Пашинянға әсер ету арқылы қандай да бір күштер жұмыс істеді. Карабах Ұжымдық қауіпсіздік келісімі ұйымының (ҰҚКҰ) жауапкершілік аймағына кірмейді, ал мұнда Әзербайжанның экономикалық мүмкіндіктерін әлсірету үшін тапсырма болған. Осының негізінде жол ақысы, көлік қақтығысы салдарынан қарулы қақтығыс басталды.

Таулы Карабах ҰҚШҰ-ның жауапкершілік аймағына кірмейді. Соңғы қақтығыс болған бағыт ҰҚШҰ аймағына кіреді. Шамасы, бұл қандай да бір арандатушылық мақсатта жасалды. Бірақ менің түсінуімше, Армения бұл қарулы қақтығысты бірінші болып бастады және қазір сол жерде топтасу ұлғаюда. Менің ойымша, бұл қарама-қайшылық әлі де жүріп жатыр және бұл қақтығысты шешудің қандай да бір жолдарын табу керек. Бірақ оны шешу өте қиын болады. Өйткені Карабах мәселесі әлі шешілмеген. Қазір ең бастысы –бұл қақтығыстың өңірлік сипат алуына жол бермеу.

– Армения ҰҚШҰ-дан көмек сұрады, бірақ оны ешкім қолдамады. Ресей мен Беларусь тараптарды әскери іс-қимылдарды тежеуге және тоқтатуға шақырды. Сіздің ойыңызша, бұл жағдайда ҰҚШҰ қалай әрекет етуі керек?

– ҰҚШҰ бұл мәселеде Арменияға қолдау көрсетпейді. Өйткені Ресей мен ҰҚШҰ-ға мүше басқа елдер осы қарулы қақтығысқа мүдделі емес. Әрине, Ресей мен Беларусь тараптарды ұстап тұруға және әскери іс-қимылдарды тоқтатуға шақырды. Бұл ешкімге тиімсіз. Мысалы, ҰҚШҰ Тәжікстан мен Қырғызстан шекарасында кімнің тарапынан қарулы қақтығысты қолдамады. ҰҚШҰ әскери іс-қимылдарды тежеуге, тоқтатуға, мәселені Қорғаныс министрлігі деңгейінде, Үкімет деңгейінде және президенттер деңгейінде келіссөздер жүргізуге шақыру арқылы шешуге шақыратын болады. Менің ойымша, ҰҚШҰ бұл жағдайда да өзін ұстамды ұстау керек. Әрине, ол ұйым қадағалау позициясына ие болады. ҰҚШҰ-ның дипломатиялық желісі бойынша жағдайы шиеленіскен жағдайда тараптарды ұстап тұру бойынша шаралар қабылдайды және әскери іс-қимылдарды тоқтатуға шақыратын болады. ҰҚШҰ-да басқа жол жоқ.

Екінші жағынан, БҰҰ барлық әлемді пандемия кезінде қарулы қақтығыстар мен адамдардың қаза табуына алып келетін ешқандай әскери және өзге де іс-әрекет жасамауға шақырды. Бұл жағдайда Армения БҰҰ талаптарын өрескел бұзған.

– Әзербайжан оккупацияланған аумақтарынан армян оккупациялық әскерлерін шығару туралы БҰҰ-ның төрт қарары бар, бірақ бұл қарарлар армян тарапынан 27 жыл бойы сақталмай келеді. Карабах мәселесі бойынша сіздің жеке пікіріңіз қандай?

– Кеңес уақытында даулы шекаралық аумақтар құрылды. Карабахта да, Қырғызстанда да үш даулы аумақ бар. Кеңес уақытында оларға ешкім назар аударған жоқ. Мұндай даулы аумақ көптеген басқа республикаларда да бар. Бұл КСРО ыдырағаннан бері даулы мәселе болып келеді. Әрине, Карабах – Әзербайжан аумағы деп ойлаймын. Ол тарихи Әзербайжанға тиесілі. Келіссөздер жүргізіліп жатыр. БҰҰ қарары бар, олар орындалмайды. Ең алдымен, бұл мәселеде қарапайым тұрғындар, елдердің экономикасы мен имиджі зардап шегеді. Қазақстанда "Шынжырда өткен жолбарыс" деген кітап бар. Ол кітап Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің бұрынғы төрағасы Жұмабек Тәшенов туралы. Ол 1961 жылы Хрущев Қазақстанның солтүстіктегі 5 облысын Ресейге, Шымкент облысын Өзбекстанға, Ыстықкөл облысын тағы біреуге беру идеясын көтерген кезде 37 жаста болды. Тәшенов сол кезде Хрущев пен Брежневке де, Қонаевқа да қарсы болды. Нәтижесінде, әрине, ол барлық лауазымдардан алынып, барлық марапаттарынан айрылып, үлкен төмендетумен Шымкент облысына кетіп, сол жерде қайтыс болды. Сол кезде Хрущевтің қандай ойы болды? Егер бұл өз уақытында болса, қазір не болар еді? Қазір Тәшеновке "Қазақстан Батыры" атағын бергісі келеді. Оны Алматығы қайта жерлегісі келеді. КСРО басшылары өз балалары мен немерелеріне осындай жаһандық проблемалар қалдырды. Нәтижесінде халықттың қасіретіне, аналардың көз жасына алып келді. Нәтижесінде бұл проблемалар шешілмеген күйі қалды.

– Көптеген елдер жанжалдасушы тараптарды келіссөзге келуге және Карабах мәселесін бейбіт жолмен шешуге шақырады. Қол қойылған сәттен бастап келіссөздер 25 жылдан астам уақыт бойы жүргізіліп келеді, Карабахтың айналасындағы кво мәртебесі бұрынғысынша өзгеріссіз қалады. Егер Армения заттық келіссөздер жүргізуден бас тартса, Карабах бойынша БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің қарарын сақтаудан бас тартады, мұндай жағдайда Карабах мәселесін келіссөздер жолымен шешуге бола ма?

– Карабах мәселесі бойынша оқиға орнында топталу жүргізіліп жатыр. Келіссөздер өте пассивті болып жатыр. Алға жылжу және позитив жоқ. Сонымен сол жерде топтау болады. Басқа деңгейге шығып, бұл мәселені БҰҰ арқылы немесе басқа халықаралық ұйымдар арқылы шешу қажет. Неліктен? Карабах мәселесі – баяу әсер етудің үлкен минасы. Айтпақшы, мен қазіргі жанжал Карабах аумағына біртіндеп өтіп, Әзірбайжан мен Армения арасындағы қарулы қақтығыстың ошағы тағы да тарала ма деп күдіктенемін. Бұл аймақтағы жаһандық ойыншылар қайда тартылуы мүмкін? Түркия мен Ресей сияқты елдерге бұл қажет емес. Мұхиттың арғы бетіндегі үшінші күштің қолы терлейді. Бұл қақтығыс АҚШ пен Қытай арасындағы сауда соғысы жүріп жатқан кезде, экономика құлдыраған кезде, пандемия кеңінен таралып, еуропалық және әлемдік карталарды қайта өңдеу орын алған кезде серіктестік байланыстар нашарлаған кезде біздің тұрақсыз уақытта тиімді.

Ұлы елдер мен ядролық қаруы бар державалар арасында жаһандық қарсылық жүріп жатыр. Әрине, қазір орын алып жатқан бұл қақтығыс әлемдегі жағдайды одан әрі тұрақсыздандыру бойынша әлемдік қыршын тізбегінің бір бөлігі болып табылады, көрпелерді әр жаққа тарту жүріп жатыр. Және, әрине, менің ойымша, бұл Кавказдағы тұрақсыздық шыңына түседі. Жалпы алғанда Таяу Шығыс өңірінде. Бұл Түркияға, Кавказ елдеріне және Ресейге қарсы. Бұл менің ұстаным. Қазір бізде БАҚ өте аз. Мен әлеуметтік желілерді қолданамын. Бірақ, Кавказдағы соғыс тәжірибесін ескере отырып, Әзірбайжан мен Армения халықтарының ерекшелігін ескере отырып, мен өте алаңдаймын. Және онда барлық проблемалар бейбіт жолмен шешілгенін қалаймын, мүмкіндігінше қан аз болуы үшін. Ең алдымен адамдар зардап шегеді.