Осы жылы әлемді бірінші кезекте COVID-19 вирусынан туындаған ғаламдық пандемия алаңдатып отырғаны түсінікті. Бұл халықаралық күн тәртібіндегі басты басымдылыққа ие және әлемнің барлық елдерінің алдында тұрған проблема екендігі сөзсіз. Сонымен бірге әлемнің тұрақтылығына қауіп төндіретін басқа да жаһандық сын-қатерлер де жойылған жоқ. Таяу Шығыс әлі де тұрақсыз. АҚШ пен Қытай арасындағы текетірес күшейіп келеді. Ресей мен Батыс елдері арасындағы дұшпандық та бар. Осы сын-қатерлер аясында мемлекеттер арасындағы ядролық соғыс қаупі қауіпті пропорцияны қабылдайды.

Ядролық қару-жарақ пен ядролық қауіпсіздік мәселелері соңғы онжылдықта әлемдік баспасөздегі ең өзекті тақырыптардың біріне айналды. Бұл проблемалар әлемдік саясаттағы, зерттеулер мен әзірлемелердегі, ең бастысы қоғамдық қабылдау мен көңіл-күйдегі ең өзекті мәселелердің біріне атануда.

Биыл әлем ерекше датаны атап өткен болатын – 75 жыл бұрын алғаш рет ядролық қару қолданылды. Содан бері бірнеше ұрпақ өсіп, Хиросима мен Нагасаки апаттары біртіндеп ұмытыла бастады. Алайда, әлемдік ядролық архитектураның жай-күйін талдау бұның қате және қауіпті тәсіл екенін көрсетеді.

Біріншіден. «Ядролық бестікке» де-факто ядролық қаруларға ие мемлекеттер де қосылды. Оларға бұл қаруға ие болуға жақын елдерді тағы қосуға болады.

Екінші. Жалпы ядролық арсеналдың шамамен 90 пайызын құрайтын Ресей мен АҚШ арасындағы қатынастар өте төмен деңгейде.

Үшінші. Тағы бір жарылғыш сюжет қарқын алуда – Вашингтон мен Пекин арасындағы қарама-қайшылық.

Төртінші. АҚШ-тың Бірлескен іс-қимыл жоспарынан шығуы Иранның да, Солтүстік Кореяның да ядролық түйіндеріне шешім табуда жаңа кедергілер тудырды.

Бесінші. Жетекші державалар жоғары технологиялық қару-жарақтың жаңа кезеңін бастады, соның ішінде ғарышта.

Қазақстан өзінің сыртқы саяси қызметінің едәуір бөлігін арнайы ядролық қарудан азат әлемге жету идеясына арнады. Бұған дәлелді себептер болды. Біріншіден, Қазақстан Семей полигонында ядролық қаруды сынаудың барлық қасіретін басынан өткерді, олардан қазақстандық жарым миллион азамат зардап шекті. Елбасының бұйрығыммен бұл әлемдегі ең үлкен ядролық полигон 1991 жылы 29 тамызда жабылды. Бұл шешім адамзат тарихындағы ядролық сынақтарға алғашқы заңды тыйым болды. Кейінірек басқа штаттар да өз полигондарын жауып тастады немесе мотополизм жасады. Осылайша, біздің елдің үлгісі қолдау тауып, жаһандық сипат алды. Оның үстіне, бұл 1996 жылғы сынақтарға тыйым салудың жан-жақты келісіміне жол ашты. 2010 жылы Қазақстанның бастамасымен БҰҰ 29 тамызды Халықаралық ядролық сынақтарға қарсы іс-қимыл күні деп жариялады және қазір жыл сайын бүкіл әлемде атап өтіледі. Бұл әлемдік қоғамдастықтың бүкіл адамзат үшін тарихи оқиға ретінде полигонның жабылуын мойындауы болды.

Екіншіден, тәуелсіздікке қол жеткізген Қазақстан өз еркімен жер шарындағы ядролық қарудың төртінші арсеналынан бас тартты. Тарих бұл қадамның дұрыстығын растады. Еліміз батыл қадаммен прогресс пен өркендеу жолында бейбіт жолмен жүруге болатындығын көрсете алды.

Қазақстан ядролық қарусыздану және таратпау саласындағы барлық халықаралық шарттардың қатысушысы болды.

Қазақстанда маңызды рөл атқаратын МАГАТЭ банкі де құрылды. Агенттік кез-келген мемлекетке бейбіт атомды жасауға заңды құқығын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Рузвельт айтқандай, «Істеген ісіңе сенсең, оның өзі шаруаңның жартысын еңсергенің». Осыған байланысты ядролық қауіпсіздік пен ядролық қарулар еркін әлем көшбасшыларының жаһандық альянсын құру жолындағы менің бастамамды қолдаған баршаңызға алғысымды білдіремін. Альянсты құру және мақсатын айқындау жолында қабылдаған ашық мәлімдемеміз – бұл бағыттағы нақты практикалық қадам. Мен Жер шары ерте ме, кеш пе ядролық қарудан босайтынына, менің «ӘЛЕМ. ХХІ ҒАСЫР» манифестімнің басты міндеті орындалатынына сенімдімін.

Полигон жабылғаннан кейін, Қазақстан оны бейбіт мақсатта пайдалануға бағыт алды. Оның негізінде және оған сәйкес ғылыми ұйымдар мен объектілерде ауқымды мәселелерді шешу үшін Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың Жарлығымен Қазақстан Республикасының Ұлттық ядролық орталығы құрылды. Халықаралық ынтымақтастық аясында жүзеге асырылып жатқан бұрынғы полигондағы инфрақұрылымды және ядролық қарудың сынақ салдарын жою бойынша орасан зор жұмыс жасалды. Оған Қазақстан, Ресей, Украина және Беларуссияның бірлескен жұмысы кіреді. Сонымен бірге және жүйелі негізде Қазақстан Жапония, Франция, Ұлыбритания, Германия және басқа да көптеген елдермен бірге бұрынғы ядролық полигонды қалпына келтіруге бағытталған ауқымды ғылыми жұмыстар жүргізуде. Осы ретте Қазақстанның да халықаралық саясаты нығая түскені анық.

Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев 29 тамызда, Ядролық сынақтарға қарсы іс-қимылдың халықаралық күнінде ел халқына жолдауында, бұрынғы полигонды кешенді зерттеу 2021 жылы аяқталатынын айтты. Ол осы аймақты емдеу, денсаулықты жақсарту, оңалту, әлеуметтік қорғау және әлеуметтік-экономикалық дамыту бойынша шаралар кешені қарастырылған деп сендірді. Семей полигоны аумағының ерекшелігі, оның бірегей инфрақұрылымы оны атом энергетикасы, радиациялық қауіпсіздік және басқа да көптеген салалардағы зерттеулер үшін пайдалануға мүмкіндік берді.

Қазақстан ұлттық жаратылыстану ғылымдары академиясы (KazNAEN) өз тарапынан ядролық қаруды таратпау мәселелерінде біздің елдің теңдестірілген және дәйекті саясатын жүзеге асыруға күш салуда. Ядролық және басқа қару-жарақ түрлерінен азат әлемге, атом энергиясын бейбіт мақсатта пайдалануға үндеу барлық деңгейде ғылыми қоғамдастықтан тыңдалады. Қазақстанның Пугваш комитеті ғылыми қауымдастық күштерімен қарусыздану идеяларын таратуда және бейбітшілікті нығайтуда маңызды рөл атқаратын KazNAEN жанында жұмыс істейді.

Халықаралық және аймақтық ядролық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге, ядролық қаруды таратпауға үлес қосатын Қазақстанның ұстанымын белсенді ілгерілетудің маңыздылығы мен маңыздылығын ескере отырып, бір топ ғалым – KazNAEN академиясының мүшелері, еліміздің Тұңғыш Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың қатысуымен арнайы ауқымды зерттеу жүргізді. «Бұрынғы Семей полигонын қауіпсіз жағдайға келтіру бойынша ғылыми-техникалық және инженерлік жұмыстар кешенін жүргізу» деп аталатын үш томдық монографияда алғаш рет Қазақстанның бұл бағытта жинаған тәжірибесі жүйеленіп жинақталған.

Монография ядролық қаруды сынаудың салдарын жою тәсілдері мен әдістерін қалыптастыруға, ядролық энергетика мен бейбіт ядролық технологияларды дамытуда қолдану үшін ядролық сынақтарды өткізу үшін құрылған ғылыми инфрақұрылымды бейімдеуге байланысты жаңа білім саласын ашты. Атап айтқанда, ядролық қарусызданудың практикалық мәселелерін шешуде, радиоэкологиялық қауіпсіздік деңгейін көтеруде және атом энергетикасын дамытуда қолданылған жаңа әдістер мен технологиялардың сипаттамалары мен апробация нәтижелері келтірілген. Ұсынылған жұмыс шеңберінде алынған, әлемдік ғылыми-техникалық қоғамдастық мойындаған және кеңінен талап еткен ғылыми нәтижелер жүргізілген зерттеулердің жоғары деңгейі мен бірегейлігін көрсетеді.

Жұмыстың маңыздылығы мен ерекшелігін ескере отырып, 2020 жылы KazNAEN әл-Фараби атындағы ғылым мен техника саласындағы мемлекеттік сыйлыққа монография жасады.

Бүгінде біз монография үлкен позитивті қоғамдық пікір туғызды және халықаралық даңққа ие болды деп сеніммен айта аламыз, бұл әлемнің жетекші ғылыми ұйымдары мен ғалымдарының ондаған шолуларымен расталады. Осы ғылыми жұмысты одан әрі дамыту ядролық қарусыз әлем идеяларын кеңінен таратуға, Қазақстанның халықаралық қауымдастықтың белсенді және жауапты қатысушысы – ядролық қарусыздану процесінің көшбасшысы ретіндегі позициясын нығайтуға, халықаралық тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз етуге айтарлықтай үлес қосуға ықпал ететіні сөзсіз.

Қазіргі жағдай да мұны бізге міндеттейді. Бұл әлемдегі өсіп келе жатқан шиеленіспен және белгісіздікпен байланысты, бұл өмірдің барлық дерлік салаларына – саясатқа, экономикаға, әлеуметтік және гуманитарлық-мәдени құрылысқа қатысты. Бұл коронавирустық пандемияға байланысты жалпы күрделене түсті. Символдық «Ақырет сағатының» қолдары жақында «ядролық түн» жақындады деп айта аламыз. Стокгольмдегі Бейбітшілікті зерттеу институты (SIPFRI) ядролық оқтұмсықтардың жалпы азаюына қарамастан, ядролық арсеналдары бар елдер оларды әлі де жаңартып жатқанын жақында жүргізген зерттеуінде атап өтті. БҰҰ басшылығында жалпы әлемдік ядролық қарусыздануға қатысты әлемдік қоғамдастықта ортақ саяси ерік жоқ деген пікір бар.

Түйіндей келе, бұл бағытта практикалық тұрғыдан да, толықтай ядролық қарусыздану үшін күресті күшейту үшін, ядролық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін және бейбіт атомға толық көшу үшін ғылыми және ғылыми-практикалық базаны құру бойынша көптеген жұмыстар бар деп айта аламыз. Қазақстанның ғылыми қауымдастығы бұл міндеттерге дайын.

Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев ядролық қаруды таратпау және халықаралық қауіпсіздікті нығайту саласындағы бастамаларды жалғастыратыны сөзсіз. Бұған 2019 жылы БҰҰ Бас ассамблеясындағы бірінші сөйлеген сөзінде Президент Тоқаев ядросыз әлемге қол жеткізу Қазақстанның ұлттық бірегейлігінің ажырамас бөлігіне айналды деп айтуы да дәлел.

Еркежан Арын