Сөз төркіні

      Сөзді кітаптың атауынан бастайық. Ақ бүрлен сөзі екі бөліктен тұрады:
      1. “Ақ” – қазақ тілінде тазалықты, пәктікті, жарықтықты және қасиеттілікті білдіреді.
     2. “Бүрлен” – бүршіктену, гүлдену немесе жаңа өсіп шыққан нәрсені бейнелейді. Бұл сөз табиғаттың жаңаруы мен көркеюін меңзейді.

                      Этимологиялық мәні

      “Ақ бүрлен” – ақ қардың астынан бүршік жаруға дайындалған өсімдікті немесе табиғаттың ақ қармен көмкеріліп, жаңаруға бет алған күйін бейнелейтін сөз тіркесі. Ол тазалық пен өсудің, табиғи жаңғырудың символы ретінде қолданылады. Ақын өлең жинағына бұл атты тектен-тек қоймаған.

                         Өлең мен автор

       «Ақ бүрлен» жыр жинағы – Сіламхат Сейітхамзаұлының жүрек дүрсілі, жан дүниесінің айнасы іспеттес. Бұл кітап тек ақ параққа түсірілген әншейін ұйқасқа құл болған сөздердің тізбегі ғана емес, ұлы рухтың шыңырауынан күмбірлі күй тартқан нәзік әуенге толы әдемі әлем, сұңғыла жыр. Ақын өрелі өлеңдерімен өмірдің бояуын қанық етіп беріп, оқырманның жанына сол бояулардың жылуын сіңіріп, оны сылқым сезімге бөлеп ұсынады.
       Сіламхат Сейітхамзаұлының «Ақ бүрлен» атты жыр жинағы – дәл осындай жанды тербейтін, сезімді баурап алатын, өмір мен өнерді егіз өрнектеген өнегелі туынды.
      Бұл жинақ – ақынның жан дүниесінен тереңнен қайнап шығып, санасында әбден пісіп жетіліп, өлең таразысында талғампаздықпен өлшеніп, өнер суымен суарылып барып оқырманға жол тартқан жемісті шығармасы. Жинақтағы әрбір өлең жолы оқырманды бірде мұңайтып, бірде қуанышқа бөлейтін ерекше рухани қазына. Оның әрбір өлеңінде өмірдің шынайылығы, болмыстың тазалығы, ұлтқа деген сүйіспеншілік пен адамзаттық биік құндылықтар айырықша айшықталған.
      Ақын өмір мен өлім, қуаныш пен қайғы, жақсылық пен қиындық, жауыздық пен мейірімділік, арлылық пен опасыздық, қулық пен аңқаулық секілді адам баласының мәңгілік тақырыптарына терең бойлап, оларды философиялық тұрғыда көкжиегіне жеткізіп, өлең сөздің құдіретімен өнер туындысы етіп өрбітеді.

                      Өлең тақырыптары

  Сіламхат Сейітхамзаұлының «Ақ бүрлен» жинағының негізгі өзегі – ұлттық сана мен тарихи мұраны дәріптей отырып, халқымыздың азаттық жолындағы күресі мен батырлық шежіресін жырлау. Әсіресе, «Байтайлақ! Байтайлақ!» және «Іл төріңе Жәнібектің найзасын» өлеңдерінде қазақ халқының жаугершілік дәуірі, Абылай хан мен Ер Жәнібек батырдың тұлғалары жоғары көркемдікпен сомдалған. Бұл тақырыптар қазіргі жастардың тарихи санасын қалыптастыруға және ұлттық рухты көтеруге бағытталған.
     Ұлттық ұран мен рух:
    Ақын батырларды ұран ретінде жырлап, өткен тарихты бүгінгі күнмен сабақтастырады. Мысалы, «Байтайлақ! Байтайлақ!» жырында Абақ Керейдің ерлігі мен қазақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы күресі айқын бейнеленген.
      Болмыстың мәңгілік мәселелері:
     «Бесік пенен бейіттің арасында» атты өлеңінде философиялық ойлар, адамның қысқа ғұмыры мен өмірдің мәні туралы терең толғаныстар беріледі.

                      Көркемдік ерекшелігі

     Сіламхаттың өлеңдері терең метафоралар мен ұлттық поэтикалық тілмен өрнектелген.
Жинақта:
      Ұлттық символдар мен эпитеттер жиі қолданылған. Мысалы, «Азу тісі шықырлап», «Тебінгісі сықырлап», «Шоқпарлары дүрілдеп» деген тіркестерде батырлық рух пен шайқас сахнасы көркем суреттеледі.
      Дыбыстық үндестік: Автор жырларында аллитерация мен ассонанс әдістерін шебер қолданған. Мәселен, «Сойылдары сартылдап, Найзалары жарқылдап» деген жолдарда дыбыстық қайталамалар батырлардың айбарын күшейте түседі.
     Тарихи реңк пен лексика: Автор ескі қазақ сөздерін, тарихи ұғымдар мен атауларды орынды қолдана отырып, өлеңдерге терең мағына сыйлаған. Ұран, аруақ, Ер Жәнібек, Байтайлақ секілді есімдер мен терминдер тарихи-поэтикалық кеңістікті байытады.

                       Проблематикасы

      Жинақта ұлттық бірлік, батырлық пен елдік мәселесі көтеріледі. Автордың басты назары – ұлттық тәуелсіздіктің қадірін ұғындыру, бүгінгі ұрпақты өткенмен байланыстыру. Бірақ бұл мәселелерді талқылау барысында автор қазіргі қоғамдағы кемшіліктерді де сын тезіне алады. Мысалы:
       Мәңгүрттік: «Не десе де ес-ақылы бүтіндеу, Шала қазақ артық екен мәңгүрттен!» деген жолдарда ұлттық сана мен бірлікке қарсы шығатын кейбір тұлғалар сыналады.
      Ұлттық тарихқа құрметтің азаюы: Автор жаңа буынның рухани мұрадан алыстап бара жатқанына алаңдайды. Бұл «Мәңгүрттердің миына сәуле түсір» деген өтініштен айқын көрінеді.

           Жинақтың рухани құндылығы

     «Ақ бүрлен» – тек жыр жинағы ғана емес, өмір кітабы. Өмірдің мәні мен мақсатына үңілу, тіршіліктің өтпелілігі мен мәңгілігін салыстыру ақынның басты тақырыптарының бірі. Әсіресе, туыстық қарым-қатынастарға, жақын адамдарының қазасына арналған өлеңдері оқырманды мұңға батырып қана қоймай, өмірдің әр сәтін қадірлеуге шақырады. Ақынның шынайы эмоциялары, өзекті өртер қасіреті әр шумақтан айқын сезіледі.
      Сіламхаттың туындыларындағы тағы бір ерекшелік – ұлттық рух. Ол қазақы дәстүр мен руханиятты сақтаудың биік үлгісін көрсетеді. «Қазақ тілі», «Ерсұлтанға», «Қыздарыма» сынды өлеңдерінде ұрпаққа үлгі-өнеге болатын ұлттық тәрбие насихатталады. Ақын үшін тіл – ұлттың жаны, ал салт-дәстүр – оның рухани тірегі. Мұндай туындылар тәуелсіз елдің бүгінгі өскелең ұрпағына бағытталған ақ жол іспетті.

         Шығарманың поэтикалық қуаты

      Ақынның тілі – қарапайым, бірақ терең. Оның поэзиясы салмақты ойға, нәзік сезімге толы. Өлеңдерінде ұлттық нақыш пен заманауи ұғымдар бір-бірімен үйлесім тапқан. Ақын шынайылықтан айнымай, оқырманның жанына жақын, жүрегіне жылы тиетін сөздерді пайдаланады. Бұл – шеберліктің айқын көрінісі.
     «Ақ бүрлен» жинағындағы философиялық ойлар мен өмірге деген махаббат бір арнаға тоғысып, оқырманын тебірентеді. Ақын өлеңдерін оқыған сайын оның өмірге көзқарасын, ақыл-парасаты мен адамгершілігін терең түсінесің. Ол әрбір сөзін жүрекпен жазғанын, ішкі толғаныстарының өлең жолдарына айналғанын айқын сездіреді.

            Өмірден өлеңге айналған мұра

     “Ақ бүрлен” – уақыттың суық желіне қарсы гүлін бүріп, тамырын тереңге жіберген өмір ағашы секілді. Ақынның шығармашылық мұрасы – тек оның ғана емес, оқырманның да рухани азығы. Бұл жинақ жақынын жоғалтып, қайғырған жанға – медет, өмірден мән іздеген оқырманға – бағдар, ұлттық құндылықты қастерлеген ұрпаққа – рухани күш сыйлайды.
       Сіламхат Сейітхамзаұлының бұл еңбегі – оның жыр әлеміндегі шоқтығы биік туындысы ғана емес, қазақ әдебиетінің қазынасына қосылған құнды үлес. “Ақ бүрлен” – өмірдің шуақты сәттері мен көлеңкелі тұстарын әсем үйлестіре білген шынайы поэзияның жемісі. Жинақты оқи отырып, оқырман өзін де, өмірді де жаңа қырынан тани түседі.
    Жинақтың әр бетінде – жүрек жылуы, әр шумағында – өмір сәулесі бар. “Ақ бүрлен” – оқырманын ойландыратын, өмір жайлы толғандыратын ерекше туынды. Өмір мәнін түсінгісі келетін, жан дүниесін байытқысы келетін кез келген оқырман бұл жинақтан өзіне қажетті нәрсені табары сөзсіз.

             «Оралхан Бөкейге» өлеңі

      Бұл өлең ұлы жазушы Оралхан Бөкейдің рухына арналған терең сезім мен құрметке толы туынды. Өлеңнің негізгі тақырыбы – Алтайдан шыққан қос тұлғаның рухани байланысы арқылы Оралхан Бөкейдің шығармашылық мұрасын ұлықтау және оның қазақ әдебиетіндегі ерекше орнын көрсету. Ақын Оралхан Бөкейдің табиғат пен адам болмысын астастырған терең ойшылдығы мен әдебиеттегі өшпес ізін мәңгі жасайды деген сенімін жеткізеді.
      Табиғат: Алтай – Оралханның туған жері, оның шығармашылығының қайнар көзі.
      Образдар: Көшкен бұлт, қарлы шың, ну қарағай – Оралхан болмысының кеңдігі мен биіктігін бейнелейді.
      Метафоралар: Толқын болып күркіреді, жалауды тік көтерді – Оралханның өмірлік ұстанымы мен шығармашылық батылдығын асқақтата көрсетеді.

             «Сағындым ғой, Сұлутал,
                    Қайыңды-ау!» өлеңі

     Ақынның туған жеріне деген шексіз сағынышын суреттеген бұл өлеңде табиғат сұлулығы мен балалық шақ естеліктері нәзік сезіммен беріледі.
      Сұлутал мен Қайыңды – туған жердің табиғи сұлулығының символы.
      Белес – балалық шақтың белгісі, өткен өмірдің елесі.
      «Жауып тұр алғашқы қар» өлеңі
     Бұл өлеңде алғашқы қар табиғаттың тазаруын, адамның үмітін жаңартуын сипаттайды. Қардың ақтығы – пәктік пен жаңарудың белгісі, ал кең дала – шексіздік пен жаңарудың көрінісі. Өлең табиғат пен адамның арасындағы үйлесімді нәзік шеберлікпен суреттейді.

                  «Аруақтың өкпесі» өлеңі

      Ұлттық тіл мен дәстүрдің жоғалуына деген терең өкініш суреттелген. Ата-баба рухына адалдық – ұлттың парызы.
      Аруақ – ата-баба рухы, ұлттық мұраның символы.
      Ұлы сөз – тілдің құндылығы мен оның жоғалмау керектігі туралы ойды бейнелейді.

                     «Қансонар» өлеңі

    Қансонар сәтін суреттей отырып, қазақ халқының рухани асқақтығы мен аңшылық дәстүрі дәріптеледі.
     Қыран – еркіндік пен биіктік символы.
     Саятшы – дәстүрді сақтаушы тұлға.

              «Құстар қайтқанда» өлеңі

    Құстардың жылы жаққа қайтуы арқылы өмірдің өткіншілігі мен үміттің мәңгілігі бейнеленеді.
    Құстар – уақыттың өтпелілігі мен жаңарудың белгісі.
    Көктем – өмірдің жаңару символы.

     «Қазақ шалы сексенінде сал-сері»
                                  өлеңі

     Бұл өлеңде қазақ қарияларының өмірге деген көзқарасы, рухани байлығы мен дана бейнесі сипатталады. Ақын әкесінің асыл қасиеттерін жалпы қазақ қарияларының образы арқылы ұлттық болмыстың биік үлгісіне айналдырады.
    Қазақ қариясы – даналықтың, ұлттық рухтың және адамгершіліктің символы.
    Метафоралар: «Қыран құстай тұғырында саңқылдап» – қарияның рухани асқақтығын бейнелейді.

                            Түйін сөз

       Сіламхат Сейітхамзаұлы – қазақ поэзиясына өзіндік үн, терең ой әкелген дарынды тұлға. Оның «Ақ бүрлен» жинағы – өмірге деген махаббат пен тағдырға деген мұңның әсем үйлесімі. Бұл жинақ – рухани байлықтың қайнар көзі. Ақынның жүрекпен жазылған әр өлеңі оқырманды өмірді сүйе білуге, ұлттық құндылықтарды құрметтеуге шақырады. «Ақ бүрлен» – қазақ әдебиетінің шынайы жауһары.
      Тоқ етерін айтқанда, Сіламхат Сейітхамзаұлының «Ақ бүрлен» жинағы – ұлттық рухты, тарихи сананы, өмірдің мәні мен болмыстың терең сырларын нәзік сезіммен, асқақ шабытпен жеткізген рухани қазына.

       Этнограф жазушы, әдебиет сыншысы:
          Болат Бопайұлы
16.12.2024.ж.            Алматы.