Қазақстанда соңғы жылдары құқықтық мемлекет қағидасын қалыптастыру мақсатында бірқатар маңызды реформалар жүзеге асырылып жатыр. Дегенмен, "құқықтық мемлекет" деген ұғым – тек заңның болуы емес, сол заңның барлық азаматқа әділ әрі тең дәрежеде жұмыс істеуінде. Бұл – қағаз бетіндегі ұран емес, күнделікті өмірдің шындығына айналуы тиіс қағида.
2023 жылы Қазақстан Республикасында қабылданған Құқықтық саясат тұжырымдамасыелдің заң жүйесін жетілдіруді, сот тәуелсіздігін күшейтуді, әкімшілік әділетті қалыптастыруды және азаматтардың құқығын қорғауды басты мақсат етті. Тұжырымдама аясында 300-ден астам нормативтік-құқықтық актілер қайта қаралды. Алайда, мұндай реформалардың халыққа тиімді әсер етуі – олардың нақты орындалуына және қоғамның құқықтық сауатының артуына тікелей байланысты.
Adilet ақпараттық-құқықтық жүйесініңдеректеріне сүйенсек, 2024 жылы Қазақстанда 13 мыңнан астам заң мен нормативтік-құқықтық акт заңды күшінде. Алайда азаматтардың көпшілігі өз құқығын біле бермейді. 2023 жылы жүргізілген әлеуметтік сауалнама нәтижесінде халықтың тек 38%-ы өз құқығын қорғау тетіктерін нақты білетінін көрсеткен. Бұл – құқықтық мәдениетті қалыптастыруда шешілмеген мәселе әлі де көп екенін білдіреді.
Қазақстандағы құқықтық мәдениеттің төмендігікөбіне заңдарға деген сенімсіздікпен байланысты. Мысалы, Transparency International ұйымының 2023 жылғы Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексінде Қазақстан 180 елдің ішінде 93-орындатұр. Бұл – қоғамдағы заңның әділдігіне, шешімдердің ашықтығына деген сенімнің әлсіз екенін көрсетеді. Жүйелі шешімдердің көлеңкесінде қабылдануы, мемлекеттік аппараттың бюрократияға ұрынуы азаматтардың заңға деген сенімін төмендетіп келеді.
Бас прокуратураның мәліметінше, 2022–2023 жылдары азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау бағытында 700 мыңнан астам заң бұзушылық анықталған, олардың басым бөлігі – еңбек, әлеуметтік, қылмыстық және әкімшілік салаларда. Бұл – құқықтық мемлекетке ұмтылған ел үшін алаңдатарлық дерек.
Сот жүйесі де реформаның басты бағытына айналды. 2023 жылы Қазақстанда 3 124 судьяқызмет еткен. Алайда судьяларға қатысты әлеуметтік қысым мен сенімсіздік деңгейі әлі де жоғары. Freedom House ұйымының “Nations in Transit” баяндамасында Қазақстанның сот тәуелсіздігі «жартылай еркін емес» деңгейде бағаланған. Яғни, сот реформалары жалғасып жатқанымен, нақты істерде оның бейтараптығына қатысты күмән әлі бар.
Дегенмен, оң өзгерістер жоқ емес. 2023 жылы «Ашық нормативтік-құқықтық актілер» порталыарқылы 2 000-нан астам құжат қоғамдық талқылауға шығарылып, олардың 15%-ына нақты ескертулер мен ұсыныстар енгізілген. Бұл – қоғамның заң шығару процесіне біртіндеп араласа бастағанын білдіреді.
Құқықтық саясаттың бір тармағы – мемлекеттік аппаратты бюрократиядан арылту. Бұл бағытта «Цифрлық үкімет» жобалары аясында eGov.kz, eOtinish секілді платформалар арқылы қызмет көрсету жеңілдеп, 2024 жылы 25 млн-нан астам қызмет онлайн көрсетілген. Бұл азамат пен мемлекеттің арасындағы байланысты жеңілдетіп, заңға жүгінуді оңтайландырады.
Бірақ құқықты қорғау тек техникалық цифрланумен шектелмейді. Заң мәдениеті – бұл адамның өзі мен өзгенің құқығына деген құрметі. Бұл – көшеде жол ережесін бұзбаудан басталып, қоғам алдында әділ шешім қабылдайтын билікке дейінгі аралықтағы тұтас жүйе.
Халықтың құқықтық мәдениетін арттыруда мектептен бастап жүйелі құқықтық білім беру, БАҚ-та сапалы құқықтық контент тарату, түсіндіру жұмыстарын күшейту маңызды. 2024 жылы Әділет министрлігі ұйымдастырған "Құқықтық ағарту апталығы" аясында 1,5 миллионға жуық адам ақпараттық-түсіндіру шараларымен қамтылды. Бірақ бұл әлі де жеткіліксіз. Құқықтық сана тек шарамен емес, күнделікті өмір тәжірибесімен қалыптасады.
Құқық үстемдігі – саяси ұран немесе қағаздағы жоспар емес. Бұл – әр азаматтың шын мәнінде өз құқығын қорғап, заңға сенетін қоғам қалыптастыру деген сөз. Егер заң тек әлсіздерге қатыгез, ал күштілерге қызмет етсе, ондай қоғамда әділет орнамайды. Сондықтан Қазақстан үшін құқықтық мемлекет құру деген – болашаққа барар жолдың басты шарты. Жаңа заңдар қабылданған сайын, жаңа реформалар іске қосылған сайын олар тек ресми шешім емес, халық сеніміне ие болатын шынайы құндылыққа айналуы тиіс. Сонда ғана заң үстемдігі біздің өмір сүру салтымызға айналады.
Қарақат Дүйсен
