– Сіздің қазағыңыз еш дүниеге бірікпейді. Тіл, дін, діл… Мұның үшеуінің де бірлігі жоқ. «Орыс тілді, қазақ тілді, уахабист, зікірші, ұлтшыл, ұлтсыз, билікті шексіз сүйетін, билікті шексіз жек көретін»… Бізге керегі осы ма еді?  Мұның салдарын қалай жоямыз? Қандай қарекет жасаймыз?

– Біріншіден, «біздің қазақ» дегеніміз дұрыс болар. Өйткені, бәріміз – бір қазақтың баласымыз.

Екіншіден, тіл мен дінге қатысты қазақта бірлік жоқ деп кесіп-пішіп, әбден түңілуге болмайды. Біздің халқымызда о бастан тілдің, ділдің және діннің бірлігі сақталған. Елбасымыз Ұлытаудағы сұхбатында айтқандай, біз өзге жұрт секілді қатар қонған екі ауыл бір-бірінің тілін түсінбейтін жағдайдан аманбыз. Атырау мен Алтайға дейін көсіліп жатқан ұлы даланың халқы бір-бірін еркін ұғады. Дініміз де, діліміз де солай. Ел басына күн туса, бұл тұтастық бізді сақтайтын иммунитет бола алады. Қазақта бірлік жоқ болса, бүгінгідей ел болмас едік.

Үшіншіден, сіз айтқандай, алуан түрлілігіміз біздің әлсіз тұсымыз емес. Бұл – біздің, керісінше, байлығымыз, күшіміз. Мысал үшін, мен қоғамды алып стадионға теңер едім. Ондағы көрермен арасында неше түрлі адам бар: әйел-еркек, жас-кәрі, діндар-атеист, түрлі мамандық иелері, қазақ-орыс және басқа ұлт өкілдері, т.б. Алайда, соның бәрі ортақ бір командаға жанкүйер болады ғой. Біздің еліміз де сол сияқты, қанша жерден әркелкі болғанымызбен, мемлекет мүддесіне келгенде, тілегіміз ортақ. Сол ортақ мүдде мен бекем бірліктің арқасында Тәуелсіздігімізді тұғырынан тайдырмай, жүйелі дамып келеміз.

Әрине, осыны көре алмай, ынтымағымызды ыдыратқысы келетіндер бар екенін жоққа шығармаймын. Көкірегі ояу, көзі ашық әрбір азамат елді бөліп-жарғысы келетін сондай топтардың теріс насихатына ермей, арбауына түспей, қазақтың бірлігін сақтауға ұмтылуға тиіс. «Анау ұлтшыл, мынау діншіл, қазақ тілі өшетін болды, өкімет қазақты ойламайды, құлдырап барамыз, құруға айналдық» деп қара аспанды төндіріп, қарекетсіз отыру жарамайды. Рас, бұл салада бірқатар проблема бар. Іргесі берік, ынтымағы мықты мемлекетке айналу үшін әрқайсымыз осы мақсат үшін белсене жұмыс істеуіміз керек.

– Еліміздің бұдан да гүлденген, көркейген, нығайған қалпын көру үшін қазіргі жастар не істеуі керек? Жақсы оқыған, шамасының жеткенінше жұмыс жасап жатқан жастар көп. Бірақ бюрократиялық кедергілер мен үмітсіздік  көңіл-күй алға бастырмайды. Ашығын айтқанда, қисық басуға, кір жұқтыруға, екі беткейлікке итермелейді. Бұған не дейсіз?

– Бюрократия дейсіз, шындығына келсек, бұл – тәуелсіздік үшін біздің берген төлеуіміз, мемлекеттілік негізінің бірі. Бюрократиялық аппаратсыз мемлекет болмайды, қоғам дамымайды. Тек бюрократия тиімді болуы керек. Біз құл болсақ, бюрократия болмас еді.

Бюрократиялық кедергілер кез келген мемлекетте бар, бола да береді. Барша халық кедергілер мен қиындықтарды еңсере жүріп шыңдалады, жетіледі, жетістіктерге жетеді. Ең бастысы, істеген істің бәрі заң аясында болуы керек. Заң сақталмаса, құқық қорғау органдары бар. Өз құқығымызды заң жүзінде қорғауға тиіспіз.

«Елу жылда ел жаңа» дегендей, бүтіндей бір ұрпақтың психологиясы түгел өзгеруі және құндылықтардың ауысуы үшін біршама уақыт керек. Қазір интеграцияның арқасында орынсыз бюрократияға жол бермейтін үрдістерді игерудеміз. Өркениетті елдердің тәжірибелері қоғам дамуы жолындағы кедергілерді жоюға септігін тигізетініне сеніміз мол.

Биліктің бюрократиялық кедергілерді жою, мемлекеттік қызметті жетілдіру бағытында ұдайы жұмыс жүргізіп келе жатқанын неге көрмейміз? Мысалы, осы мақсатпен елімізде «бір терезе» қағидатына негізделген халыққа қызмет көрсету орталықтары құрылып, тиімді жұмыс істеуде. Бұрын талай есікті тоздырып, зорға қол жеткізетін құжаттарды қазір бір жерден аламыз. Сол үшін пара беруге итермелейтін мәжбүрлік жойылды. Қаптаған бейнебақылау қондырғылары осы бюрократияны болдырмау үшін қойылған жоқ па?!

Елбасы жариялаған «100 нақты қадам» да мемлекеттік қызмет көрсету мәселесін айналып өткен жоқ. Егер оқыған болсаңыз, сол Ұлт жоспарының алғашқы 15 қадамы кәсіби мемлекеттік аппарат құруға бағытталған.

Біздің бір үлкен кемшілігіміз – өзіміз оқымаймыз, бірақ сынауға, мінеуге шеберміз. «Біткен іске сыншы көп» деген сөз бар емес пе қазақта?! Қысқасы, құр сынауды, құнарсыз жалпылама сөзді қою керек.

– Мемлекеттің ақпараттық қауіпсіздігін қалай қамтамасыз етеміз? Дәл қазіргі уақыт ең алдымен ақпараттық соғыстың кезеңі десек, жалған емес. Ендеше сол соғыста біз кімбіз? «Жауларымызды» қалай жеңеміз?

– Ақпараттық қауіпсіздік – маңызды мәселе. Бұл – ой-санаға ықпал ету әрекеті. Бір жағынан, мұны «ақпарат майданы» дегеннен гөрі мүдделердің қақтығысы деген жөн болар еді. Оның бәрі кейін айқындалатын болады.

Біз демократиялық, ашық ақпараттық қоғамда өмір сүріп жатқандықтан, бұл тайталастан қашып құтылу мүмкін емес. Сонымен бірге оған тиым салудың да еш қажеті жоқ. Одан қорғанудың бір ғана жолы бар. Жасанды түрде шектеп, жолды жабу арқылы жеңімпаз бола алмаймыз. Қайта оған балама, бәсеке болу керек, сол арқылы жеңген жөн. Әркімнің өзінің цензурасы – ішкі мәдениеті мен биік парасаты болу керек. Ақпараттың сапасын, бұқаралық ақпарат жұмысының сапасын, журналистік әдіс-тәсілдердің сапасын арттыру қажет. Халқымыздың ой-санасын сыртқы ақпараттық экспансия әсерінен қорғау үшін отандық бұқаралық ақпарат құралдары бәсекеге қабілетті болғаны жөн. Шетелдің теле-кино өнімдерімен деңгейлес, тіпті одан да сапалы өнімдер шығару қажет. Журналист әлемдік үрдістерге өзіндік көзқарасын танытқаны абзал. Айналадағы өзгерістерді жан-жақты талдап, ой қорыта білген дұрыс. Мұның бәрі журналистердің, ақпарат кеңістігіне қатысы бар барлық маманның бәсекеге қабілетті болуын талап етеді.

Бұл тұрғыдан қазіргі қазақ журналистері едәуір жетілді, өсті. Қазақ сайттарының сапасы да жақсарды. Деңгейі жоғары өз сериалдарымызды шығаруды үйрендік. «Қазақстан» телеарнасының «Қара шаңырақ», «Сырғалым», «Хабардың» «Бауыржан», «Күләш», «Тракторшының махаббаты», «Бақытыма сенемін» сияқты көптің көңілінен шыққан жаңа сериалдары, «Жекпе-жек», «Біздің үй» бағдарламалары, ұлттық арнадағы «Айтуға оңай» сынды көпшіліктің көзайымына айналған ток-шоу, «Астана» арнасындағы «Сырласу» сұхбаты бұған дәлел. Осы бағыттағы жұмысты барлық салада жалғастыру керек. Газет-журналдар, интернет сайттары – бәрі-бәрі ұлттық мүддеге жұмыс істеп, қызықты, мазмұнды материалдар ұсыну арқылы халықтың сыртқы ықпалға қарсы иммунитетін көтеруге күш салғаны жөн. Сол кезде біз үнемі жеңімпаз боламыз.

– Қарапайым қазақ пен бүгінгі қазақ билігінің арасы неге сонша алыстады? Сырттай қарасаң, бір-бірін шексіз сүйетін сияқты көрінеді. Мысалы, ел Елбасыны, Елбасы елді. Ендеше жұдырықтай жұмылып жұмыс жасауға не кедергі?

– Ешқандай кедергі жоқ. Қарапайым қазақ пен бүгінгі қазақ билігінің арасы алыстап кетті деген пікірмен келісе алмаймын. Жекелеген әлеуметтік-экономикалық немесе рухани-мәдени мәселелерге қарап, билік пен халықтың арасы алшақтап барады деген түйін жасауға болмайды. Біздің мемлекет әу бастан-ақ әлеуметтік бағдар ұстанып келеді. Соңғы 10-15 жыл көлеміндегі қаржы-экономикалық дағдарыстар кезінде бюджеттің әлеуметтік шығыстарға қатысты бөлігін қысқартпай, керісінше ұлғайта түсуі – соның айғағы. Қазіргі дағдарыс кезінде де мемлекет әлеуметтік міндеттемелерін толық орындап жатыр.

Мемлекет ешкімге преференция жасап, алабөтен артықшылық бермейді. Баршаға бірдей мүмкіндіктер ғана жасауы мүмкін. Соның жарқын мысалы – Ұлттық бірыңғай тест сынағы. Бұрын ректордың тізімі, деканның тізімі болғаны өтірік пе?! Ал қазір сұрақтарға толық жауап берген талапкерді ешкім де құлата алмайды. Тіпті, аяқтан шалу мүмкін емес. Қабілеті ешкімнен кем емес кез-келген жас өсіп-өнем, өзін көрсетем десе, жол ашық. Бірнеше тіл біліп, істің көзін тауып, еті тірі екенін байқатып тұрса, білікті басшының көзіне бірден түседі. Мемлекеттік құрылымдағы мықты кадрлардан іріктелетін топтың қатарына іскер жастар еркін ене алады. Осы санатқа қосылғандар ішінде қарапайым ортадан шыққандар жеткілікті.

Тағы бір айтарым, біздің қазақ қоғамы шенеунік атаулыны онша жақтырмайды. Бұл дұрыс емес. Ел-жұртқа ұнамайтын белгілі бір кісілерге қарап, бүкіл мемлекеттік қызметкерлерге кінә тағуға болмайды. Қазіргі қазақ билігі қызметінде жүргендер аспаннан түскен жоқ. Елбасыдан бастап, талай мықты азаматтардың өмірбаянымен мұқият таныссаңыз, бәрі халық арасынан, қарапайым көптің ортасынан шыққан, еңбекпен шыңдалып, биікке жеткен жандар екеніне көз жеткізесіз. Жалпы, кез келген билік халқымен мейлінше жақын болған кезде ғана табысқа жете алады. Қазақстан 24 жыл ішінде көптеген биікті бағындырып, экономикалық, мәдени-әлеуметтік тұрғыдан зор табысқа қол жеткізді. Егер билік пен қазақтың арасы алшақтап кеткен болса, мұның бірі де болмас еді. Демек, мемлекет, билік аппараты елді бақуатты ету жолында халықпен бірлесе жұмыс істеп келеді. Алдағы уақытта да солай болмақ.

– Шетелдегі қазақтардың тағдыры осылай қала бере ме? Биліктің биік мінберінен неге Ұлы көшке кедергі жасала береді?

– Қазақ көші – ұлттық саясаттың маңызды бір бөлігі. Әлемге шашырап кеткен қандастарын туған отанына шақырған санаулы елдердің бірі Қазақстан екенін өзіңіз жақсы білесіз. 1991 жылдан бері елімізге өзге мемлекеттерде тұрып жатқан 1 миллиондай қазақ оралып, ортамызды толтырды. Әлі де атамекенге келем деушілерге есік ашық. Қазақстанға ат басын бұрған қандастарымыздың көшіне ешқашан билік тарапынан тоқтау салынбайды. Оралмандардың келуіне мемлекет мүдделі. Оның үстіне қазір небәрі бір жыл ішінде азаматтық алу мәселесі шешілуде. Олар қатардағы мекемеден жоғары мемлекеттік органдарға дейін қызметке орналасуда. Елге оралған зиялы қандастарымыздың әлеуеті мол пайдаланылуда.

Бірақ бір нәрсені де ескеруіміз керек. Елге оралған қазақтарды орналастыру, әлеуметтік және басқа да жағдайлары мемлекеттің ішкі жағдайы мен көздеген саясатына сәйкес, заң жүзінде оңтайлы шешімін табуға тиіс. Бұл жұмыстың да қарапайым жұрт біле бермейтін түйткілдері мен маңызды тұстары көп. Мәселен, өркениетті елдерде халыққа жерді алдымен барлық қажеті инфрақұрылымды қалыптастырып, су, газ, тіпті бағдаршамға дейін орнатып, яғни бүкіл жағдайын жасаған соң ғана береді. Біз де солай етуіміз керек.  

Сондықтан заңнамалық үдерістер кезінде немесе нормативтік-құқықтық актілерді қолдану барысында кездесетін кейбір кемшіліктер мен кедергілерді тұтастай алғанда мемлекеттік саясаттың Ұлы көшке қарсы жасаған қадамы деп бағалаудың жөні жоқ.  

– Қазақ көшіне ұлттық саясат емес, «инвестиция» ретінде қарауды неге ойламаймыз? Мысалы, қазір Қытайдан елге келуге мүмкіндігі бар адамдардың көбінің қалтасында ең кемінде 50 мың доллар бар.  Ар жағын есептей беріңіз?

– Қазақ көшіне инвестиция ретінде қараудың өзі де ұлттық саясат. Біз үшін, шындап келгенде, әр адам – инвестиция! Қазақстанға келген әрбір қандасымыз мұндағы қазақтың санын көбейтіп қана қоймай, оның сапалық құрамын да байыта түседі. Ел экономикасына еңбек күші ретінде қосымша күш-қуат құйылады. Мысалы, ресми дерек бойынша, тәуелсіздік жылдарында елімізге сырттан 1 миллионға жуық қазақ көшіп келіпті. Солардың еңбекке қабілеттісінің тек 9,9 пайызының білімі болмаған. Қалған 30 пайызға жуығы жоғары және арнаулы орта білім, 60 пайызы орта білім алған азаматтар екен. Бұл – елеулі адам капиталы, ел байлығына қосылған үлкен инвестиция.

Инвестиция демекші, кезінде Қытайда реформалар жасалған кезде олардың басқа елдерде тұратын ауқатты қандастары жан-жақтан қаржылай көмек көрсетіп, инвестицияны үйіп-төккен жоқ па? Сол елді мекендейтін біздің қандастарымыз атажұртқа инвестиция әкелемін десе, оған кім қарсы болмақ? Шын ниеттенген адам елге көшіп келіп те, немесе сонда отырып та жәрдемін тигізе алады. Бұған ешқандай кедергі жоқ.

– Тәуелсіздіктің 24 жылында елге оралған 1 миллион қазаққа кім ие болып отыр? Жасыратыны жоқ, әркім әр топтың артында жүр. Шетелдің ғылым-білігін игеріп келген ағайынды қазақ билігіне неге көптеп тартпасқа? Тым құрыса, өз Отанында ғана биікке жете алатынын ескерсек керек еді...

 – Қазір еліміздің білім және ғылым жүйесінде, мемлекеттік қызметте, шағын және орта кәсіпкерлік саласында табысты жұмыс істеп жатқан оралман бауырларымыз өте көп. Тіпті жергілікті қазақтар сол қандастарымыздан үлгі алып, кәсіпкерлікке бет бұрып жатқаны да шындық. Бүгінгі қазақ қоғамына кірігіп кеткені соншалық, оларды оралман еді деп айтудың өзі қиын. Сондықтан, атамекенге оралған қандастарымыздың Отанымызға тигізіп жатқан пайдасы жергілікті қазақтардан кем емес деп есептеймін. Осы интеграциялық аралас-құраластық бізді тек қана биікке бастайды. Осы орайда айтарым, «оралман» атауына реніш білдірсе де, қандастарымыз үшін бұл шындығында тиімді болып отыр ғой, сол арқылы жеңілдіктерге қол жеткізеді, үй алады.  

Әрине, адам болған соң, арасында әртүрлі мінез-құлық пен алуан түрлі ниет-пиғыл иелері кездеседі. Мәселен, бір кезде қоғамдық қабылдау кезінде мен Ақмола облысының ауыл шаруашылығы саласындағы бір кәсіпкермен әңгімелестім. Оның айтуынша, жұмыс бастан асады, ал оны істейтін адам табу қиын екен. Артынша қабылдауға екі жұмыссыз оралман әйел келді. Бір мекеменің еденін жуып жүрсе керек. Оларға бірден жаңағы азаматтың жұмысқа адам іздеп жүргенін айтсам, «жоқ, біз өзіміз малдан қашып келдік, қайтадан малға бара алмаймыз» деп қарап тұр. Өздері жақсы тұрмысты қалайды, бірақ лайықты жұмысты қаламайды. Бұған енді не айтуға болады?! 

АҚШ-тың әйгілі саясаткері, елдің 35-інші президенті Джон Кеннедидің «Америка маған не берді деп емес, мен Америкаға не бердім деп сұра» деген қанатты сөзі бар емес пе? Қазақстан азаматы болған соң, оған қызмет ету, ыстығына күйіп, суығына тоңу, дамуына барынша үлес қосу – баршамыздың парызымыз.

Жалпы, ешкім алақанға ештеңе салып бермейді. Бір нәрсені түсінген жөн: мемлекет сізге жер бергенде қажетті негізгі инфрақұрылымды ғана жасап береді, ал қалғанын өзіңіз жүзеге асыруыңыз керек қой. Біз мемлекет ұсынған мүмкіндікті пайдалана отырып, өзімізді жетілдіруге, өзгеден озық болуға талпынуымыз керек. Ал ұсынылған мүмкіндік, арнаулы бағдарламалар жоқ емес. Өзіміз мықты болсақ, мемлекетіміз де қуатты бола түседі. Елбасы айтқандай, «Әркім өзінің игілігіне еңбек етсін, сонда мемлекеттің де игілігі артады».

Әңгімелескен

Біләл ҚУАНЫШ