Алаң да алаң,
алаң жұрт,
Ағала ордам
қонған жұрт...
- Қазтуған жырау
Qamshy.kz осыдан біраз уақыт бұрын РФ ҚҰРАМЫНДАҒЫ ЕҢ СОРЛАНҒАН ХАЛЫҚТЫҢ БІРІ - НОҒАЙЛАР ҚАҚТЫҒЫС ОРТАСЫНДА ҚАЛДЫ атты мақала жариялаған еді. Онда Ресейде өмір сүріп жатқан қандас халық ноғай тағдыры сөз болған.
Мәселенің мәні Дағыстан билігінің Ноғай ауданында жергілікті билік өкілдері өзін-өзі басқару мен халықтар теңдігі нормаларын ысырып тастап жаңа ұлтаралық қақтығысқа итермелеп отырғаны жайында еді.
2017 жылдың 11 мамырында Махачкала қаласында Дағыстан Республикасының мемлекет төрағасының орынбасары Б.З Омаров жетекшілігімен жер реформасына байланысты кеңес өткен. Онда жергілікті билік Ноғай ауданының коммуналдық меншігіне тиесілі жерлерге қол салған. Хаттамада көрсетілген территория құмықтар, ноғайлар мен орыстардың дәстүрлі тұрғылықты жерлері. Олар Кизляр, Тарумов, Ноғай ауданына жатады.
Аталған мәселеге бейжай қарамаған Ноғай халқы Терекли-Мектеб аулында 14 маусымда бүкіл ресейлік V ноғай Съезін өткізді. Аталған кезекрен тыс жалпыноғай құрылтайының мән жайын білмекке Қамшы тілшісі РФ ноғай диаспорасының өкілі, съездің Ұйымдастыру комитеті мүшесі Залымхан Қойлақаевқа хабарласты.
Залмыхан Қойлақаев 14 маусымдағы жалпыноғай съезіне Дағыстан ғана емес, Ресейдегі ноғайлар қоныстанған өңірлер мен округтардан, Мәскеу, Астрахань, Ставрополь край, Шешенстан, Қырым Республикасы мен Карачево-Черкесиядан, Қобаннан 6000-нан астам адам жиналғанын айтты. Ол өз сөзінде Ресейдегі ноғай халқының жалпы саны 114 мың болса да қоныстанған өңірлерде өте ұйымшыл екенін, ноғай ұлттық-мәдени автономиясы белсенді жұмыс істеп тұрғанын, өздері қоныстанған аудандарда, тіпті Мәскеуде мәдени орталықтары, жастар одағы бар екенін, ұлттық болмысын мүмкіндігінше сақтап отырғанын жеткізді. Әрі съез қабылдаған резолюцияны жіберді.
V жалпыресейлік ноғай съезінен маңызды сөйлемдерді оқырманға түпнұсқа қалпында ұсынамыз. Ұйымдастыру комитетінің төрағасы Рустам Адильгереевтің съезде сөйлеген сөздері:
Ногайский район - единственный в Дагестане район компактного проживания ногайцев, единственный район ногайцев из пяти районов, сохранившийся в Ногайской степи. Но и тот подвергается разрушительному воздействию неправильной социально-экономической и национальной политики Правительства Республики Дагестан. И так утверждать имеются все основания! Из почти 9 000 кв.км. своей территории Ногайского района в муниципальной собственности остаётся лишь около 3 000 кв. км., остальные земли изъяты властями Республики Дагестан из муниципальной собственности…
В высших органах власти Дагестана нет ни одного представителя Ногайского района - ни министра, ни заместителей министров, ни даже начальников управлений, и лишь один – заведующий небольшого отдела Аппарата Главы Республики и Правительства РД…
Отдельные и редкие выступления местного населения кардинальных изменений не приносят. Наболевшие вопросы, которые рассматривались на сходах, съездах, митингах в течение последних десятилетий, не смотря на различные обещания руководства республики, до сих пор не разрешены…
К сожалению, радужные чаяния населения района быстро развеялись. В течение апреля-мая текущего года руководство Дагестана через назначенных Главой Республики членов конкурсной комиссии по отбору кандидатов на должность главы Ногайского района, грубо вмешались в процесс смены органов местного самоуправления, походивший нормально и спокойно на демократических началах. Приложили и до сих пор прилагают неимоверные усилия, чтобы устранить местных претендентов и навязать своего человека. Применялись различные методы воздействия: административное давление; неоднократные вызовы и уговоры в Махачкале, Кизляре, Терекли-Мектебе; использование в конкурсе не принципиальных, но сложных тестов, направленных не на определение нравственных и деловых качеств, а на устранение неугодных кандидатов...
Запущенные центральные кутаны, ОТФ, в старых советского периода постройках, в которых проживают от 10 до 20 семей, фактически небольшое животноводческое хозяйство отдельных, разрозненных семей, содержащих собственное поголовье; типичные фермы и бригады, расположенные глубоко в степи вдали от республиканских и муниципальных дорог, не имеющих присущих для села характеристик - домов культуры, школ, библиотек, медпунктов, социальных служб, торговли, автобусного сообщения, возможностей для трудоустройства населения. И бюджет республики, испытывающий серьезные трудности, не в состоянии выделить миллиардные вложения для развития инфраструктуры. Карликовые села, не имеющие никаких перспектив для общего развития, но за каждым из которых планируется закрепить десятки тысяч гектар земель сельскохозяйственного назначения Ногайского района и передать в собственность сельскому поселению горного района.
Навязали степи убыточную, в следствие расходов на бесконечные перевозки и перегоны малорослого и малопродуктивного овцепоголовья из гор в степи и обратно, содержание разъездного аппарата обслуживания, вследствие этого высокой себестоимостью продукции систему отгонного животноводства. По всем показателям уступающая системе животноводства Ногайского района. Но можно восстановить историческую, традиционную форму хозяйствования - вернуть в степь и коней, и верблюдов, в кочевое животноводство, если создать резервные пастбища, дать Ногайской степи отдохнуть.
Ал, ноғай съезі ұйымдастыру комитетінің заңгері Темирхан Алавдин улы Оразбаев былай дейді:
Оькинишке, куванышсыз сылтавман йыйналганмыз биз бугуьн. Тек неге суьийнемен — ногайларда бирлик бар экен. Сав даьвлетимиздинъ ногайлары йыйналды мунда. Шет эллердеги ногайлар бизге исси соьзлермен ярдам этти.
Когда ногаи говорят о Ногайском районе, они говорят не о муниципальном районе, не об юридическом субъекте.
Ногаи говорят о своей родине — о Ногайской степи.
Земля превращается в песок!
Степь превращается в пустыню! Жители Ногайского района страдают от песчанных бурь, которые с каждым годом становятся все больше!
Куда смотрят Минприроды Дагестана и прокуратура?! За что получают зарплату из наших налогов?!
Хищническое животноводство дает отгонникам условно 1 рубль дохода. А жители Ногайского района потом потратят 3-5 рублей, что восстановить природу, структуру и плодородие почвы.
Нарушение принципа единства Ногайской степи и ногаев, исторически сложившегося баланса, справедливости привело к таким катастрофическим последствиям.
Для Правительства Республики Дагестан эта земля ничего не значит. Для ногаев же — это Родина! Только ногаи будут заботиться об этой земле, как никто другой, как о родной матери.
Чтобы решить проблемы Ногайского района, нужно:
1. В целях надлежащего контроля за арендаторами, передать земли отгонного животноводства на баланс и в собственность Администрации Ногайского района. Все вопросы с землями Ногайского района должны решаться в Ногайском районе!
2. Прокуратуре, Минприроды Дагестана, Россельхознадзору и всем ответственным госорганам надлежащим образом исполнять свои обязанности по контролю за действиями арендаторов и строгому соблюдению закона!
Сегодня великий день для нашего народа. Наши потомки будут помнить этот день, как день, когда было оглашено требование восстановить справедливость в отношении родных земель ногайского народа! Правительство Дагестана обязано нас услышать:
- Еримизди кайтарынъыз! (Верните нашу землю!)
Съезд соңында делегаттар төмендегідей резолюция қабылдаған:
— РФ президентіне съезд қорытындысы бойынша үндеу жолдау;
— Дағыстан Республикасының федералдық заңнамаға сай келмейтін 09.10.1996г. №18 «Дағыстан Республикасының көшпелі мал шаруашылығына арналған жер туралы» заңының күшін жоюды талап етеміз;
— Ноғай ауданының тиесілі жерін федералдық заңнамаға сай жергілікті өзін-өзі басқару иелігіне беруді талап етеміз;
— Ноғай ауданындағы көшпелі мал шаруашылығына арналған жерге түгендеу мен аудит жүргізу және заңсыз қоныстанғандарға тексеру жүргізуді, сондай-ақ V жалпыноғай съезі бекіткен Ноғай халқының тексеру комиссиясы өкілдерін қоса отырып Ресей Федерациясы мен Дағыстан Республикасы жер заңнамасына сай жергілікті басқаруларда жер заңнамасын бұзушылықтарды анықтауды талап етеміз;
— Жер телімдерін бөлудің белгіленген тәртібін сақтауды, жалдау ақысын жинауды Ноғай ауданының және оның халқының иелігіне беруді талап етеміз;
— Президент Путиннен жалпыноғай съезі қабылдаған шешімге сай жағдайды өз бақылауына алуын талап етеміз;
— Ноғай ауданының жер шекараларын байланысты барлық мәселелері Ноғай ауданында халықтың қатысуымен шешілуі керек...
Қадірлі оқырман, ноғайды неге жазды демеңіз. Бірнеше жыл бұрын ноғай жырауы Арсланбек Сұлтанбектен сұхбат алғанымда «Ноғайлар алтын берсе де Атамекенінен кетпейді» деп еді. Енді сол Атамекен топырағына, Ноғай даласына өзгелер қол салып отыр. Дағыстандағы Ноғай ауданы Ресейдегі ноғайлар қоныс тепкен іргелі өңірдің бірі. Халық тығыз қоныс тепкен.
Ұлы Сәкен Сейфуллин өзінің 1931 жылы жазып шығарып үлгерген «Қазақ әдебиеті» атты мақаласында Қазақты Ноғайдан шығарады. Ол кісі былай «Барар жерің Балқан тау, о да біздің барған тау» деп осы айтылған жерлердің бәрінде қазақ болған рулардың бабаларын көрген. Қалың түрік, қалың ноғайлы елі болып мекен де қылған. «Ат баспаймын деген жерді үш басады» деп бастап Ноғайлыдан бөлініп «қазақ» болғаннан кейін де, қазақтардың қайтадан бұрынғы түп ноғайларына кеткендері де болған. «Өйткені ноғайлы мен қазақтың айырмасы жоқ» деп нақтылаған.
Жер дегенде өткен жылы біздің де жанымыз шығып кете жаздаған. Біздікі қандас халықтың үні жетсін, қолдауымыз болсын деген дүние.
Нұрғали Нұртай
