"Қазақ хандығына 550 жыл" шығармашылық бәйгесіне

Түсіне жиі енетін болды. Жеті жасар бала осы бір бейтаныс өлкеден безіп кеткісі келеді. Алды артына қарамай. Кіндік қаны тамған туған жерге жалаң аяғымен басу арман болды. Титтей жас жүрегі мұң мен шерге толды. Ата-бабасы қасық қаны қалғанша қорғап өткен, ат тұяғының дүбірі естілетін туған жерін сағынды. Ауасы - керімсал, жусаны – жұпар, түтіні будақтаған ауылын аңсады. Күні кеше ғана күс-күс боп кеткен табанының терісін бір шоқ тікен тескен, шілденің шіліңгір аптабы күйдірген күндерді ұмыта алмады. Құтжолмен жарысып, ауылдың шаңын көкке ұшырғаны, көршінің қызы Әдемімен тау гүлін тергені көңілінде сайрап-ақ тұр. - Кетпеші, - деп қиылған сүйкімді қыз. - Кеткім келмейді, - деген Әділжан жабырқау көңілі күпті болып. - Атаң мен әжеңнің жанында қалсаңшы. - Қалғым келеді. Бірақ... апам... - Үшбиіктің басына бақыт гүлін егеміз деп едік қой. Уәде бергенсің, білесің бе? - Иә, оны ұмытқан жоқпын. Сен қорықпа, мен қайтып келемін. Сосын екеуіміз бірге бақыт гүлін егеміз. - О-ой, сен қашан келесің? Мүлдем келмейтін шығарсың. Мені ұмытып кетесің ғой. - Сені ешқашан ұмытпаймын. Сен менің досымсың ғой. Мынау менен естелік болсын, - деп Әділжан шалбарының қалтасына қолын салып, қорғасын құйылған қызыл сақасын ұсынды. Қыз асықты шыр айналдырды да, көздері күлімдеп, қулана жымиды. - Ой, мынаны қарашы, қандай әдемі гүлдер! Қыз жерге отыра кетіп, жайқала өскен табиғат еркесін тере бастады. - Саған қызғалдақты иіскеп тұрған жарасады екен. Келші, шашына тағып берейін! - Шіркін, сен қайтып келгенде осында қайта келсек қой. - Келеміз. Көк шалғынға аунаймыз әлі. Бақыт талын егіп, шыр айналамыз. Екеуі қол ұстасып, таудан төмен қарай түсіп, ауылға қарай бет алды. Үйге жеткенде бала мен қыз бір-біріне ұзақ қарап, күлімсіреп тұрды. - Мен сені күтем, тезірек келші! – деді Әдемі жымиып. - Жарайды, - деп Әділжан қызды сағынған адамындай қапсыра құшақтады да, бетінен шөп еткізді. Қыздың беті ду етті. Дереу теріс бұрылып, ұялып үйіне кіріп кетті. Бала соңынан ұзақ қарап қалған. Әдемі содан бері көп күн күтті. Шешесі Майрадан «Әділжан қашан келеді?» деп жиі сұрай беретін. Осы қылығы үшін анасы мұны жекіп тастайтын. Тіпті сұрап қоймаған соң талай таяқ та жеді. - Келмейді ол, күтпе! – деп анасы бетін қайтарып тастайтын. - Әділжан келем деген. Маған уәде берген. Келеді, көресіңдер әлі, - дейтін қыз сеніммен. Шешесі оқтауды қолына ала бергенде бұл далаға зып беретін. Пәк жүзін мұң шалған Әдемі досын сұрап шал мен кемпірге келетін. - Ата, Әділжан қашан келеді? - деп сұрайды. Күздің қара суығына бүрісіп, сәкіде отырған қария жүзін төмен салып, терең күрсінген күйі ойға шоматын. - Е-е, шырағым, немеремнің маңдайынан бір иіскесем арманым болмас еді, - дейтін қария қос қолымен жалғыз балдағына сүйеніп. - Әже, сізге қашан келетінін айтқан жоқ па? – дейтін қыз кішкентай көздері ақ жаулығы желбіреген кейуанаға үміттене қарап. - Келеді айналайын, аз қалды. Құлынымды өзім де сағындым, - дейтін кемпір кимешегінің етегімен жасаураған жанарын сүртіп. Әдемі қуанып қалатын. Сол күні ауылды басына көтере әндетіп, қуанышы ақшамда қой-ешкі жамырап, тәтті ұйқыға кеткенше сейілмейтін. Арада бір апта өткенде шал мен кемпірге қайта айналып келіп, бір жылатып алатын. Күздің тұнжыраған қара суығынан пеш түбінде жылынған шал мен кемпір немересін ойлап, күрсінісін жиілеткен. Шал әдетінше немересі үйге жүгіріп кірердей аяғын апыл-тапыл басқан баланың бойындай терезеден сыртқа көз тастап қояды. Кемпір басына жеңіл көліктің кішкене дөңгелек темірі бекітілген ағаш ұршығымен жір иіріп, шыр көбелек айналдырса да, уақыт тоқтап қалғандай болған. Шалдың кешке дейінгі ермегі - азын-аулақ малдың қамы. Кеш батқанда шамның жарығымен кітап-журнал оқып, шолақ ғұмырының соңын күтуде. Бес уақыт намазын қаза қылмайды. Жалғыз баласын жер қойныны берген соң екеуі бір уыс боп кеткен. Қаладан келген желөкпе Роза келін күйеуінің қырқысы өтісімен біреуді тапқанына налыған. Бұл кезде Әділжан ата-әжесімен бірге көкесінің ақ кебінге оралып, жер құшағына берген шуақты жүзін ұмыта алмай жүрген. Айнала түгел ай белгісі жарқырап, адамның жанын дірдек қақтырар қорқынышты бейітке жиі келетін. Атасы күбір-күбір етіп құран оқып, бетін сипағанда әжесі екеуі қосылатын. Көкесін жерлегенде алақанындағы жып-жылы топырақты жерде жатқан күрекке салып, еңіреп жылағаны есінде. Туған жердің топырағы мұнша қасіретті боларын сезбеп еді. Үлкен ағалар кезекпен күректі қолға алып, шұңқырға қара топырақты төгіп, жерге тастай салғанын көрді. Бала да сөйтті. Көңіл айтуға келген жұрт аяғы саябырсыған соң қоңырқай тірлік кешіп жатқан қара шаңырақтың шырқы бұзылды. Үйден береке кетті. Келін ата-енесіне қатты дауыс көтеріп сөйлейтінді шығарды. Шал мен кемпір мұны «Байқұс күйеуінен айрылған соң жүйкесі сыр берген шығар, уақыт өте келе жөнге келер» десті. Бір күні екі үлкен сөмкеге киім-кешектерін жиған келін үйден біржола кететін болды. Аулаға ауыр жүк көлігі кілт тоқтап, кабинадан секіріп түскен сары орысты көрші-қолаң алғашында жалдамалы жұмысшы екен деп қалған. Ұзын бойлы, дудар шашты Сергей көпшілікке «Здрастьте» деп, әй-шәйға қарамай, жүктерді көлікке тией бастаған. - Келінжан, қанша айтқанмен Бекен екеуін талай жыл бір шаңырақ астында тұрдыңдар. Ел-жұрт не дейді? Жылын өткізгенше жанымызда болмадың ба? – деді шал әжім түскен жүзіне ажар беріп тұрған ойлы жанарымен үмітте қарап. - Ерте ме кеш пе, бәрібір кетем! Мені үгіттеп әуре болмай-ақ қойыңдар! Сегіз жыл бойы сендерден тойып біттім. Енді өз еркіммен өмір сүргім келеді, - деді жүзі көкайыл тартқан келін күшейіп. - Е-е, оның жөн ғой. Қазақ таппай қалғандай мына кәпірдің етегінен ұстап бара жатқаныңа таң қаламын. Жөні түзу жігіт табылмады ма? Мынауың менің Бекенімнен садаға кетсін! Пшту! Сұңқарымның орнын қарға басады десеңші! – деп, жақтырмай бетін тыржитып, ернін сылп еткізген кемпір жатып кеп күйінді. Бұлқан-талқан болған келін баланың қолынан тас қып ұстап, сүйрей жөнелді. - Әй, келін, өзің кетсең де, немеремді тастап кет! Нәбәсібірге барам дейсің, қалың орыстың арасында тілінен айрылып қалар. - Онда шаруаларыңыз болмасын! Менің балам. Өзім білем, - деген келін шатынап. - Тәйт әрі! Сегіз жыл бойы немеремді өзім бауырыма салып өсірдім. Бекен екеуің қалаға жұмыс іздеп кеткенде өз баламдай бақтым. Өзің кетсең де тастап кет баламды! – деді кемпір шыр-пыр болып. - Апа, мен бармаймын, - деді Әділжан жыламсырап. - Барасың, бармай қайда барасың?! - Атам мен әжемнің қасында қалам! - Болмайды. - Орыстар доңыз етін жейді. Атам шошқаның еті арам деген. Мен бармаймын. - Жүр, тез! Аяғыңды бас, жанын барында! Ресейге барамыз, мына Сергей ағаң саған көке болады. - Менің көкем қайтыс болған. Маған басқа көкенің керегі жоқ! - Әй, келін, немеремді қинамай бізге қалдырып кет. Ертең ана байыңнан бала табасың. Сөйт, ақылға кел, шырағым! – деді шал. Қол-аяғы қалтырағанын аңғартқандай балдақ селкілдеп тұрды. - Мен ештеңе білмеймін. Бала менімен барады. - Апа, өзің бара бер! Мен атам мен әжемнің жанында қалам, - деп қасарысты бала. - Қарай гөр мына сатқақты! Кәні, түс алдыма! Ертең шал мен кемпір өлген соң сені кім асырайды? Қос қария жағасын ұстады. Осы сәтте ашулы бала шешесінің қолынан зып беріп қаша жөнелді. Бірақ Сергей ағасы жылдам екен, лезде шап беріп ұстап алып, кабинаға бір-ақ тықты. Әділжан абажадай «Камаздың» терезесінен басын шығарып, «Ата, әже, мен әлі қайтып келемін. Мені көп ойлай бермеңдер! Мен сендерді сағынам!» деді жыламсырап. Ботадай боздап, екі көзі қызарып шыға келді. Баланы бұғаулаған айдаһардай алып көлік артына ауылдың шаңын қалдырып, гүр етіп жүріп кетті. Белі шойылған атасы қос алақаны қысқан жалғыз балдаққа маңдайын тигізіп, терең күрсінді. Әжесінің жүзін кимешегінің етегі жауып кетіпті. Сәлден соң қол бұлғаған қос сұлба көрініп, артынша ізім-ғайым жоғалды.

ІІ Әділжан төртінші қабаттан төңірекке көз тастады. Бейтаныс қаланың біртүрлі тасбауыр, көріксіз сұр үйлерін жатырқады. Тағдыр тауқыметімен туған жерінен жырақтаған өзін осынау әлемнің түкпіріне түскендей жатсынды. Бала әбден торықты. Іштей тынып, кішкентай жүрегін астан-кестең қылған сағынышы мен өкпесін кімге айтарын білмеді. Төрт қабырғаға телміріп, тық-тық еткен сағатқа қарап, әр минут, әр секунтты санады. Санаса, тұп-тура бір ай, он жеті күн болыпты. Бұдан әрі шыдай алар емес. Қашан көрсең қабағын түйіп жүретін Сергей ағасы мұны орыс мектебіне апарып тастайды да, сабақ аяқталған соң үйіне әкеп, бір-ақ қамайды. Бала жүрегі өзін Сергей ағасының жақтырмайтынын іштей сезетін. Орыс мектебіне топ ете түскен бала өзге тілді үйрене алмай, әбден қиналды. Ауылда бірінші сыныпты үздік аяқтаған Әділжан бөтен ортада өзін өте жайсыз сезінді. Күні бойы ермек қылатыны, жалғыз сырласы – кітап. Кітаптан өзге досы жоқ. Теледидардан азаннан кешке дейін Ресей жаңалықтарын көрсетеді. Қазақстан жайлы бір хабар болса, құлағын түріп, ұйып тыңдайды. Сергей ағасы мен шешесінің күні бойы жұмыстан қолы босамайды. Ауылға хабарласайын деп еді, телефонның жоқ екені есіне түсіп, мұңайды. Әділжан ауылда қалып қойған Әдеміні сағынды. Әлі есінде, бұл қош айтысып бара жатқанда қолына ақ қағазға бүктелген төртбұрыш затты ұстата салған. -Қазір ашпа, кейін Новосібірге барғанда көресің, - деген қыз қимастықпен қарап. Міне, сол зат - Әдемінің суреті екен. Өзі әдемі-ақ. Сүйкімді. Сүйсініп қарай бергісі келді. Сағынғаны сондай, атасы мен әжесіне, сосын сүйкімді қызға хат жазған. «Амандық хат! Ата! Әже! Мен сіздерді қатты сағындым. Сендер де мені сағынған шығарсыздар. Мені ойлап, көп уайымдамаңдар! Мен өскен соң елге қайтамын. Айтпақшы, менің көк тайым қалай? Қазір ол ауылдың шаңын шығарып шапқылап, ойнақ салып жүрген шығар, ә? Бірдеңеге ұрынып қалмасын деп Құтжолға тапсырып кеткем. Менің қалым жақсы. Сабақты беске оқимын. Бірақ орыс тілінен қиналып жүрмін. Үйде Сергей әкем мен апам орысша сөйлейді. Мен апама қазақша сөйлесем, Сергей аға жақтырмайды. Мен де үйде, мектепте орысша сөйлейтін болдым. Мұнда қазақша сөйлейтін бір қазақ жоқ. Ішім пысып, әбден жалығып кеттім. Шіркін, сол кезде ауылдың көк майса шөбіне жата қалып, аузыма қияқ шөп тістеп, көк аспанға қарап жатқым келеді. Ауылда қой бағып, асық атып, айран ішіп жүрген күндерге ештеңе жетпейді екен. Туған жердің қадірін алыста жүргенде біледі екенсің. Айтпақшы, «Мәскеуге қыдырып барам» деп жүрген Тілеубекке ауылдан ешқайда кетпесін деп айтыңдар. Мына орыстың қаласынан қашып кеткім келеді. Бірақ апамды жалғыз тастап кеткім келмейді. Ауылдағы балалар, әсіресе Әдемі мен қашан келеді деп сұрап жүрген шығар. Оларға «Әділжан жақында келеді» деп айтыңдар. Жарайды, сендер мені уайымдай бермеңдар! Ата, әже! Көріскенше! Сау болыңдар! Сәлеммен, Әділжан! 17 қазан, 2009 жыл. Сағат түнгі 11. 27.». Бала кірпігіне жас тұрып қалғанан байқады. Туған жер мен өзіне ыстық адамдарды сағынғанда жігіттер де жылайды екен ғой деп ойлады. Ақ параққа тырс-тырс етіп тамып кеткен сағыныш жасын жеңінің ұшымен сүртіп тастап, Әдеміге хат жазуға кірісті. «Сәлем хат! Әдемі, қалың қалай? Саған осы хатты пошташы Сапар аға әкеп бергенде қуанған шығарсың. Мен ауылды қатты сағындым. Күнде екеуіміз өзеннің жағасына барып сырласушы едік қой. Есіңде ме? Сонда екеуіміз бір-бірімізден көз жазбай, бірге жүрсек деп армандайтынбыз. Шіркін, сол өзеннің жағасында, қарағаштың түбіндегі арқаннан жасалған әткеншекте тербетіліп, ән салып тұрған жүзіңді көргім келеді. Біз сондай бақытты едік қой. Білесің бе, мен сені күнде көргім келіп, атаммен бірге өріске қорадан қой айдап шығатынмын. Сен апаңмен бірге таңертең сиыр сауатын едіңдер ғой. Сосын екеуіміздің жұбымыз жазылмайтын. Айтпақшы, сен мен берген қызыл сақаны күнде нәзік қолдарыңмен ұстап, қарап жүрген шығарсың. Мен де сенің әдемі суретіңе қарап, қызықтап отырам. Біздің Семей жақтың тауы да, топырағы да бауырмал келеді ғой. Бірдеңе айтайын ба, бірақ сен күлме! Жарай ма? Былай ғой, мен ауылдың жел соқса көзге, мұрынға кіріп кететін шаңын сағындым. Сен мені берген уәдесін ұмытып кетті деп ойлаған шығарсың. Ұмытқам жоқ, мен ауылға келгенде міндетті түрде бақыт гүлін егеміз. Сен өзі бақыт гүлінің қандай болатынын білесің бе? Білмесең, оны қалай егу керек екенін кітаптан оқып ал. Менің қалым онша емес, сені сағынып кеттім. Екеуіміз бірге ойнаған күндерді сағындым. Сау бол, Әдемі! Міне, күнде сенің әдемі суретіне қарап, ұйықтаймын. Сәлеммен, досың Әділжан. 17 қазан 2009 жыл. Сағат 11.49».

ІІІ Күн жексенбі болатын. Үйге Сергей ағасымен ілесіп, бес-алты жас шамасындағы бір сары қыз кірді. Әділжан алтын шашты, тәмпіш мұрын, көк көзді қыздан көзін алмады. - Папа, бұл кім? – деді сары қыз тақылдап, - сен айтқан бала осы ма? - Иә, бұл сенің ағаң болады. - Менің ағам? Маған қап-қара ағаның керегі жоқ. Әділжан сары қыздың өзін онша ұнатпай қалғанын сезіп, өз бөлмесіне еніп кетті. Кешке анасы жұмыстан келіп, асқа шақырғанша бөлмеден шыққан жоқ. Алдына қойылған асқа тәбеті тартпай, қызылша қосылған көжеден екі-үш қасық ішті де, бетін сипап, орнынан тұрып кетті. Ауылдағы әжесінің дәмділеп дайындайтын асылған етін аңсады. - Әділжан, тамағыңды ішпедің бе? Қарның ашады ғой балам! - Болдым, - деді бала асығыс орындықтан тұрып. Сергей мен Марина үндемеді. Анасы бұл ұйқыға кетерде жанына келіп, маңдайынан өбіп, сипағанда ғана тілге келді. - Апа, менің ауылға қайтқым келеді. Атам мен әжемді сағындым. - Жазда барасың. Шешесі кішкентай балаға өтірік айтты. Әділжан бұған қуанып қалды. Сонда да ата-әжесін көргісі кеп: - Бірінші тоқсаннан кейін каникул болады ғой. Сонда барып келейікші. - Жарайды. Анасы баласына екінші рет өтірік айтқанына қымсынған жоқ. - Апа, мен ауылдағы ата-әжеме, Әдеміге хат жаздым. Сен поштаға салып жіберші, -деп бала тартпадан алған, сырты ақ парақпен желімделген хаттарды анасының қолына ұстатты. - Жарайды, балам! Сен уайымдамай ұйықта, - деді Роза бөлмеден шығып бара жатып. Бала тәтті қиялмен ұйқы құшағына еніп бара жатты. Міне, енді бір аптадан соң каникулға шығады. Сонда атасы мен әжесіне барып, мауқын басатын болады. «Атам қазір не істеп жүр екен? Көк қасқа сиырды таңертең өріске айдасаң, жаңа туған бұзауының жанынан шықпай, айналсоқтап жүр ме екен? Ауылда болсам ғой шіркін, атама көмектесер едім. Әжемнің ине сабақтауға көзі жетпей, қиналып жүр-ау! Мен болсам, кіп-кішкентай жіпті титтей иненің көзінен өткізіп берер едім. Апам жіберген хатты алып, атам мен әжем менің демалыста келетінімді білсе, қалай қуанып қалар еді». Таңертең жұмысқа кетіп бара жатқанда «Апа, атам мен әжеме хабарласып, менің келетінімді айтасың ғой» деді. Шешесі сәл ойланып, «Босқа әуре қылып қайтеміз, барған кезде тосын сый жасаймыз» деді. Әділжан келіскендей қуана басын шұлғыды. Сергей ағасы ертіп әкелген Марина есімді қыз бұлардың жанұясында бұрыннан тұрады екен. Тек Сергей ағасы бұрынғы әйелімен айрылысқанда Марина апасымен қоса кетіпті. Әділжан қызға көп сөйлемейтін. Марина болса сұрақты жаудырып, бәрін сұрай береді. Орыс мектебінде екі айдай оқыған бала біршама сөзді жаттап алған болатын. - Сенің әкең қайда? – деп сұрады бірде Марина. - Ол... Ол.. қайтыс болған. Әділжан сәл мұңайып қалды. - Өлді ме? – деп таңырқады Марина. – Менің папам мені ешқашан тастамайды. - Мамаң қайда? - Ол бізді тастап кеткен. Өзіне басқа күйеу тапты. - М-м... - Сен не, жуынбайсың ба? Үсті-басың қап-қара ғой. - Менің терімнің өзі осындай. - Сен тура негр сияқтысың. - Мен негр емеспін, қазақпын! - Онда неге Ресейге келдіңдер? - Менің келгім келген жоқ. Апам ертіп келді. Мен өскенде Қазақстанға қайтып кетем. Марина үндемей қалды. - Сен білесің бе, сенің мамаң бізге бөпе сыйлаймын деді. Сенің бауырың болады, - деді Марина қулана жымиып. - Иә, саған! Ол менің бауырым емес, сенің бауырың! Әділжанның дауысы қаттырақ шығып кетті. - Саған не болды, ауырып тұрсың ба? - деп таңырқады қыз. - Жай. Ештеңе. Ауылдағы ата-әжемді сағындым. Сен ше? Сен сағындың ба? - Біз ата-әжемізбен араласпаймыз. Өйткені олар әкемді ержеткен соң үйден қуып жіберген. - Қызық екен. Олар қартайды ғой, кім қарайды? - Білмеймін. Сен неге Сергей әкемді аға дейсің? - Менің көкем қайтыс болған дедім емес пе? - Егер саған әкем де, бауыр да керегі жоқ болса, атаң мен әжеңе бармайсың ба? - Апам жібермейді. Марина тағы үнсіз қалды. ІV Әділжан терезеден төмен қарады. Жан-жағын қоршаған тас үйлерден басқа ештеңе көрінбеді. Осынау тас үйлер мұны күн өткен сайын тасбауыр қылып тәрбиелеп жатқандай. Ауылдағы алысқа көз жүгіртсең мерейіңді өсірер, басын бұлт шалған таулар секілді емес. Арманы да аласарып бара жатқандай. Әні, төменде, ауладағы темір әткеншекте балалар тербетіліп ойнап жүр. Бала соларға қарап қызықты. Күздің қара суығында бүрсектеген балалар ойын қызығына тоймай, алысып жүр. Бойын көңілсіздік басып, күннің бетін тұмшалаған сұр бұлттай түнеріп отырды. Кенет қарама-қарсы бес қабатты үйдің бұрышында құйғыта соққан ызғарлы, суық желден ық іздеген итті көзі шалды. Тазыға ұқсайды. Жоғарыдан төменге көз салған бала иттің тұқымын шатастырып алған шығармын деген оймен үңіле қарады. Сол. Дәл өзі. Қазақтың жеті қазынасы - құмай тазы. Әділжан Новосібірден тазы көремін деп ойламапты. Әкесі Бекеннің атқа мініп, мылтығын асынып, артына Аққұлақ есімді тазы итін ертіп, аңға шығатыны есіне түсті. Сол тазы әкесі о дүниелік болған соң жоғалып кетті. Есті ит иесінен айрылған түні ұзақ ұлып еді. Әділжан да ауыл балаларымен көп ойнамай, томаға-тұйық болып жүрді. Ардақты адамынан айрылғалы бері өмір мен өлім жайлы көп ойланатын болған. Ерте есейіп қалғандай әр сөзін ойлана, салмақтай сөйлейтін болған. Бұл дүниенің сырын білмек болып талай кітапты ақтарып, өмір жайлы аз да болса өзінше түсінік қалыптастырды. Өмір деген тек қуаныштан, жақсылықтан тұрмайтынын сезінді. «Адамның өмірі – от тұтанған балауыз секілді екен ғой» деді іштей күбірлеп. Терезеге қайта қарады. Далада бүріскен тазыға жаны сондай ашып кетті. Әлгі тазы әкесінің көзі – Аққұлақ секілді. - Марина, біз неге далаға шығып ойнамаймыз? – деді Әділжан тазыдан көзін алмай. - Мамаң далада күн суық, ауырып қаласыңдар деп жібермейді. Мен күнде ойнап жүрмін ғой. Мен сені далаға шығып ойнағысы келмейтін шығар деп ойлағам, - деді қыз. Әділжан үндеген жоқ. Анасы ас үйде Сергей ағасымен бірге шәй ішіп отыр екен. - Апа, далаға барып ойнайыншы. Үйде ішім пысты, - деді бала ақырын сөйлеп, анасына еркелей алмай. - Болмайды, күн суық, - деді Сергей жақтырмай. Ол әйелінің құлағына сыбырлай: - Ауылдан кеткенде көлікке әрең мініп еді, қашып кетіп, үлкен қалада адасып кетсе қайтесің? - Баланы онсыз да екі ай қамап ұстадық қой. Үйде отырып зерігіп кеткен шығар, - деді анасы. Әділжанға күлімсіріп: - Бара ғой балам. Марина екеуің жылы киініп, ойнап келіңдер, - деді. Сергей ағасы бұған ұзақ тесіле қараса да, үндемеді. Әділжан мен Марина сыртқа шықты. Күн бұлыңғыр. Ауа-райы адамның еңсесін басып тұрса да, бала таза ауаға серуендеуге шыққанына қуанды. Жан-жағын қаумалаған орыс балаларымен тіл табысып кетер еді, ойнауға зауқы соқпады. Ауылдың балаларындай емес, біртүрлі жат. Бала бұл уақытта атасымен орманнан кепкен отын теріп, қыстың қамына кірісетін. Үлкен қалада босқа жүріп зерікті. Міне, енді жан-жағын қаумалаған тас үйлердің ортасында, көпшіліктің арасында жападан-жалғыз қалғандай. Қаланың түтін сасыған ауасына аспанын тұнжыраған сұр бұлты қосылып, еңсесін түсіріп жіберген. Кенет есіне тазы ит түсіп, көрші бес қабатты үйдің ауласына қарай жүрді. Марина бұл кезде орыс қыздарымен темір әткеншек теуіп жүрген. Тазы өзіне таяп қалған адамға жалт қарады. Байғұс иттің жанары мөлтілдеп, жасаурап жылап тұр екен. Кәдімгі адам жасынан бір аусаңшы. Шарасына сыймай сыртқа төгілген мөлдір-моншақтарын көрсеткісі келмегендей теріс қарады. Подьезге кіре беріс есіктің артындағы күл-қоқыс төгетін жерде басын кеудесіне тығып, дірілдеп жатты. - Аққұлақ, кә-кә! – деп ауылдағы жоғалып кеткен марқұм әкесінің тазысының атымен атады бала. Иттің қарсы алдында жүзі мейірімді, қолында иісі жағымды ақ дөңгелек ұстаған бала тұрды. Бұл әжесінің қалтасына салып берген құрты еді. Бала қалаға келгенде әжесінің ала дорбаға түйіншектеп ораған жиырма шақты құртын күнде сорып жейтін. Кейін құрт азайып қалғанда біреуін кішкене сорып, екі-үш күнге жеткізетін. Атасы ауылдағы шәй ішетін лапастың төбесіндегі шиге молынан құрт жайып қойғанда аса сүйсініп жемейтін. Бала елден ұзағанда әрбір зат көзге ыстық көрінетінін біліп, қолда барды қадірлеуді түсінді. Әділжан өзіне телміре қарап тұрған тазыға бір құртын тұтастай бере салды. Ит өзегін жалғайтын нәпақа тапқанына қуанғандай құртты ортан белінен бір тістеп, бырт еткізді. Күтірлете шайнап, таныс дәмге тамсанғандай тілін жалап, тағы берер ме екен дегендей балаға қарап қойды. Бала екі қолының алақанын көрсетті. Ит мұны түсінгендей асфальтке түскен құрттың аппақ түйіршіктерін тамсана жалап алды. Сосын өзін тамақтандырған балаға құйрығын бұлғаңдатып, еркелей бастады. - Аққұлақ, сен де менің әжемнің құртын сағындың ба? Сен мұнда қайдан келдің?! – деді бала иттің басынан сипап. Ақылды тазының жанары әлі жасаурап, жиегі дымқыл тартқан. Бала таң қалды. Тазы жылап тұр екен! Ол ауладағы орыс балаларынан бұл кімнің иті екенін сұрастыра бастады. - А-а, ана тазы ма? Оны Кирилл деген аңшы күшік кезінде Қазақстаннан әкеліпті. Итті жылы үйде ұстады. Ит өскен соң аң аулауға орманға алып шықпай ма, сөйтсе тазы бұл жақтың аязына шыдамапты. Сөйтіп, арамтамақ итті үйден қуып жіберіпті, - деді Володя. - Қаңғыбас ит қой, - деді Саша. Бала ойға батты. Өзін бейне бір осы қаңғыбас ит секілді сезініп кетті. Неге екені белгісіз, тазыға қатты жаны ашып кетті. Мүсіркеді. Тазынын басынан сипап: - Сен біздің ауылда болсаң ғой, аңға шығар едің. Қарның да тоқ болады. Менімен бірге барасың ба? – деп, тізерлей отырып, итті құшақтады. Ит жанарынан мөлдір тамшы сорғалап, домалап кетті. Бала бірде әжесінің құрты біткен соң ас үйде жүрген анасынан нан сұраған. - Қарның тойған жоқ па? Қазір ғана тамақ ішіп шықтың ғой, - деді шешесі қабақ шытып. - Марина екеуіміз далаға барғанда қарнымыз ашқанда жейміз, - деді бала бұртиып. - Жәрәйді, мә, мыналарды ал! – деп анасы шкаф сөресінен екі-үш прәндік берді. Мұны байқап қалған Сергей қабағын шытты. Баланың кіре беріс бөлмеде киініп жатқанын байқамай: - Сенің балаң – қомағай. Ауылда әбден жаман үйреткенсің ғой, - деді Сергей жақтырмай. - Менің бала бағуға жұмыстан қолым тимеді. Ауылдағы ата-әжесіне апарып тастағанбыз. Шал-кемпір еркелетіп өсірген ғой. - Е-е, шал-кемпірдің баласы де. - Иә. - Ауылға қалдырып кетпедің бе? Міне, біздің үйге кішкентай сәби келе жатыр. Үй тарлық етеді дегендей. Марина да өсіп қалды. - Шал-кемпірге қалай қалдырам. Ертең олар өлгенде кім қарайды? - Ауылда жақын ағайын-туыс бар емес пе, солар бауырына салып асырап алар. - Болмайды. - Онда балалар үйіне өткізейік. Өзі де біздің үйді жатырқап жүр ғой. Өзі сияқты балалармен емін-еркін ойнап, мықты азамат болып өседі. Өмір көреді. Ысылады. - Сен не деп тұрсың?! Саған күйеуге тиерде бұл мәселенің басын ашып алған жоқпыз ба? Мен тірі тұрғанда балам ешқайда кетпейді. Үлкендердің әңгімесін құлағы шалып қалған бала үндемей, қабағын түйіп, далаға шығып кетті. Әдетінше мұңын шағу үшін тазы досына келді. Итке тамақ беріп, басынан сипады. - Аққұлақ, екеуіміз де ешкімге керек емеспіз. Мен апамды қимаймын, ал сенің ешкімің жоқ. Мұнда неғып жүрсің? Елге қайтпайсың ба? Ит мұңды жанарымен балаға қарап «Қалайша, сен барсың ғой» дегендей мұның бетінен бір жалап алды. Әділжан сабағын жақсы оқыды. Бірақ көзінде бір мұң бар екеннің байқаған Анна Ивановна ұстазы мұны алғашында жаңа ортаға үйренісе алмай жүрген шығар деп ойлаған. Алайда баланың жанарындағы қоңыр мұң бір сәтке де сейілмей, тіпті сабақ үстінде ой құшағына оралатын. Балаға Новосібірдің үлкен мектебінен ауылдың ескі, шағын мектебі ыстық көрінетін. Бірде теледидардан Қазақстан жайлы хабар беріліп жатыр еді. Бала құлағы елең ете қалды. Мұны байқап қалған Сергей қызы Маринаға қарап: - Қасқырды қанша асырасаң да, орманға қарап ұлиды, - деді. Бұл кезде Әділжанның анасы жұмыстан келмеген болатын. Апасы балабақшада тәрбиеші болып істейтін. Ол барлық ата-аналар балаларын алып кетпейінше күтіп қалатын. Үйге кеш оралады. Бүгін де кешікті. Әбден зерігіп кеткен Әділжан: - Аға, далаға барып ойнап келейінші, - деді. Бұл кезде түс ауған шақ еді. - Бар, бара бер, - деді немкетті Сергей ағасы. Әділжан жылы қиініп, ас үйге кірді де, беті газетпен жабылған кішкене тәрелкеден екі тілім нан алып, қалтасына сүңгітті. Мұны сыртынан бақылап тұрған Марина байқап қалды. Әділжан сыртқа шығып кеткен соң Марина әкесіне қарап: - Папа, ол тағы нан алып кетті. Даладағы қаңғыбас итке береді, - деді баланың қылмысын ашып қойғандай. - Не? Неге баяғыда айтпадың? Ол күшіктің қазір сазайын берем, - деп ашуға ерік берген Сергей баланың соңынан ілесе шықты. Бұл кезде Әділжан тазыға нан беріп, басынан сипап тұр еді. Кенет өгей әке алаңсыз тұрған кішкентай ұлдың ту сыртынан келіп, желкесінен қатты нұқып қалды. Мұндай соққыны күтпеген бала жерге құлай кетті. Әбиір болғанда қос алақанын қойып үлгерді. Әйтпесе, күзгі жауын кішігірім көлшікке айналдырған балшыққа етпетінен құлап кетер ме еді. Сергей ағасы мұны желкесінен көтеріп, бар күшімен сілкілеп, зіркілдей бастады. - Үйден нанды неге ұрлайсың? - Ұрлағам жоқ. Итке берейін деп алып шыққам. - Бұл сенің итің бе? - Жоқ. - Ендеше қаңғыбас қайдағы бір итке неге тамақ тасисың? Көрдің бе, үсті-басы кір-қожалақ, мүмкін ауру ит шығар. Сен бізге ауру жұқтырайын дедің бе? - Бұл тазы ғой. Қасиетті ит. Қазақтың тазысы. - Не дейсің күшік? - Аға! - Әділжан дауыстап айғайлап жіберді. – Аға, мойным ауырып кетті. Сергей баланың басынан күректей қолымен тартып жіберді. Баланың көзінен от жарқ етті. Басы есеңгіреп барады. Өмірінде мұндай соққы алып көрмепті. Тіпті, ауылда аттан құлағанда да мұнша ауырған емес. Шіркін, көкесі тірі болғанда мұндай қорлық көрмес еді. Өгей әкенің шапалағы тағы сарт етті. Әділжан бар дауысымен бақырып, жылап жіберді. Кенет нан жеп, бейқам тұрған ит бейтаныс адамға тап-тап беріп, атыла берді. Екпінмен келген ит азу тістерімен Сергейдің аяғынан кірш еткізіп бірақ тістеді. Енді Сергейдің көзінен от жарқ етті. Аяғынан қан саулады. Ол баланы итеріп жіберіп, өзі ақсаңдай қаша жөнелді. - Оңбаған ит! Құтырған қазақтың тазысы! Көрсетемін мен саған! – деген Сергей артына бұрылып, жылап тұрған балаға түйілген жуан жұдырығын сілкілеп: - Ал сен күшікті ме? Қаңғытып жіберем. Екеуіңді де оңдырмаймын! Бұл сұмдық көріністі еріксіз тамашалап тұрған көрші-қолаң, әрі-бері сабылған жұрт абдырды. - Сергейге не болған? Тапа-тап түсте жас баланы ұрғаны несі? - Өгей баласы ғой. Өз баласы болса сонша ұра ма? - Балаға обал болды. - Сергейге сауап болды, - деп бірі кейіп, бірі аяушылық білдірген жұрт талай уақытқа дейін омартадағы аралардай гулесті. Бұл кезде Әділжан тазыны соңына ертіп, әділетсіздікке шыдай алмай ащы айғаймен шыңғырған пойыз жаққа қарай бет алған еді. V Олар теміржол вокзалына келгенде күн ұясына батып бара жатыр еді. Бала күздің суық ызғарынан вокзал ішіне кіріп жылынып алмақшы болған еді, тазымен бірге кіруге болмайтынын түсінді. Әділжан «Мен ішке еніп кетсем, тазы жоғалып кетер, көкемнің Аққұлағынан айырылып қалармын» деп қорықты. Екеуі теміржол вокзалы алдындағы сәкіге жайғасты. Әділжанның қарны ашты. Ит балаға үміттен гөрі күдігі басым, аянышты жанарымен қарай береді. - Аққұлақ, сен мені осында тос! Мен қазір пойыз Қазақстанға қашан жүретінін біліп келейін. Кетіп қалма. Жарай ма? Ит түсіндім дегендей көздерін ашып-жұмып, бір орнында қаздиып отыра кетті. - Міне, ақылды ит! Мен қазір тез келемін. Вокзал ішіне кірген баланың бет-жүзін жылу шарпыды. Орыс кемпірі сатып тұрған бәліш мұрнын қытықтап, сілекейін шұбыртты. Қалтасында көк тиын жоқ. Бала көп кідірмей пойыздардың жүру кестесіне қарады. Көзімен Новосібір-Алматы пойызын іздеді. Өйткені ата-әжесі тұратын ауыл теміржолдың бойында болатын. Атасы екеуі қой бағып жүргенде қай пойыз, қай уақытта өтетінін жақсы білетін. Марқұм көкесі де теміржолшы еді. Бала көп бөгелмей, артқа қайтты. Тазы отырған орнынан қозғалмапты. Әділжан тазының басынан сипап: - Әттең, егер жалғыз болсам ғой, жолаушылар вагонына кіріп, үшінші қабатқа жатып, ауылға жетіп алар едім. Бірақ сені тастай алмаймын. Сен қазақтың тазысысың ғой. Көкемнің көзісің! Сен басқа елде босқа қаңғып жүргенше, менімен бірге елге қайт. Барасың ба, менімен? Ит мақұл дегендей бетінен жалап алды. Бала тазымен бірге тепловоз жүргізушісіне жолықты. Амандасты. - Аға, сіз Қазақстанға барасыз ба? - Иә. - Аға, бізді Қазақстанға алып кетіңізші! – деді жалынып. - Онда кім бар? – деді машинст таңырқай. - Атам мен әжем бар. Елім бар. - Елім бар дейсің бе? Қарай гөр өзін кіп-кішкентай болып. Жоқ, сені де, итіңді де алып кете алмаймын. Одан да үйіңе бар. - Аға, алып кетіңізші. Өтінем. Ауылға жеткен соң атам жол ақысын төлейді. - Ақылдысын қарай гөр. Әке-шешең қайда? - Көкем қайтыс болған. Шешем басқа ағаға күйеуге тиді. Менің мұнда тұрғым келмейді. Алып кетіңізші, ағай! - А-а, қашқынмын де. Сені алып кетсем, басыма бәле тілеп алармын. Қазір полиция шақырмай тұрғанда тайып тұр бұл жерден! Бала басын төмен салбыратты. Аққұлақ досының мұңайған жүзін көріп, көңілін көтергісі келгендей құйрығын бұлғаңдатты. - Аға, айтыңызшы, ана жүк пойызы Қазақстанға бара ма? - Иә. Сен жылдам үйіңе қайт. Күн батып барады. Бұл кезде күздің қара суығынан тоңған күн жылы ұясына еніп бара жатыр еді. Әділжан ұзын бөрене ағаш тиелген көп вагондарды бойлай жүрді. Сосын өзі кесеге ұқсас, екі жағы қуыс, бидай салынатын вагонды көріп қуанып кетті. Бұл кезде мұны елге алып кеткісі келмеген жолаушылар көлігі кілт қозғалып, баяу ырғақпен жүріп кетті. Бала жүк пойызының темір шағын басқышына аяғын іліктірді. Ауылда жүргенде талай талға шыққаны бар. Вагонға міну еш қиындық тудырмады. - Аққұлақ, кел, қарғы! Елге қайтамыз, - деп бала қуана екі қолын созды. Мұны түсінген ит екі қарғып, жанына жетіп келді. Арада сүт пісірім уақыт өткенде қос дос отырған жүк көлігі орнынан баяу қозғалып, қазақ жеріне бет алды. Әділжан бұған шексіз қуанды. Тіпті, кішкентай жүрегі лүпіл қақты. Бала итке қарап бір жымиып қойды. Пойыз баяу қозғала берді. Қазақстанға бет алған ауыр жүк вагондары орнынан дүңқ етіп қозғалғанда баланың қуанышында шек болмады. Саусақтай сом темірден қос қолымен мықтап ұстап, тізе бүкті. Тазы кішкентай иесіне жаутаң-жаутаң қарап, бауырына тығыла түсті. Дәл қазір көкесі мұның үлкен ерлік жасағанын көрсе ғой, қандай қуанар еді. Сөзсіз мақтау айтып, құшағына қысар еді. Бұл кезде алтын табақ батысқа күпм етіп, батып кетті. Тек күннің қып-қызыл кірпіктері айналаға шуақ шашып тұрды. Сәлден соң пойыз жүрісі үдей түсіп, дүрс-дүрс етіп, құм үстіндегі оқжыландай зымырай жөнелді. Қараңғылық орнады. Новосібірдің шыға беріс разъездерінің бойында қызылды-жасылды шамдар жарқырайды. Пойыз жүрісі бір қалыпқа түскен соң бала бір қолымен темір тұтқадан мықтап ұстап, екінші қолымен итті қапсыра құшақтады. Көп ұзамай қараңғылықты сейілтіп, жарқырап ай көрінді. Бала қатты қуанды. Өйткені ол қараңғылықтан қатты қорқатын. Бірте-бірте құлағы пойыздың тарсылына да үйреніп кетті. Ұйқысы келді. Қарны да шұрылдап, мазасын ала берді. Қалтасына қолын салып еді, ілінер ештеңе таппады. Екі тілім нанды бағана итке бергені есіне түсті. Баланы аяғандай иттің мұңлы жанары жәудіреп тұрды. - Аққұлақ, сенің де қарның ашты ма? Ештеңе етпейді. Шыда! Ауылға барған соң әжемнің айраны мен бауырсағына тоямыз. О, сен менің әжемнің қызыл бауырсағын жеп көрсең ғой, дәмі тіл үйіреді. Шіркін, қазір екеуіміз қып-қызыл бауырсақтың бір-біреуін ауызға салып жеп алсақ қой. Қаланың наны қайбір құнарлы дейсің,- деп сілекейі шұбырған бала итін жұбатып қойды. Арада бір сағаттай уақыт өтті. Күздің қара суығынан баланың аяқ-қолдары қалтырап, тоңа бастады. Екі тізесі тызылдап шыдатпай барады. Бағана үйден кетерін білгенде астына төсер көпшік ала шығар еді ғой. Тамақты да ұмытпас еді. Шіркін, әжесінің түрлі-түсті, жып-жылы, ою-өрнекті көпшіктерін айтсаңшы. Қазір біреуін астына жая салып отырар ма еді. Баланың ойынан бағанағы сұмдық оқиға кетпей, томсарып отырды. Көз алдына сұсты көк көздері шапыраштанып, ежірейе қараған Сергей ағасы келді. «Бәріне кінәлі өзім. Апам кінәлі емес. Егер ауылдан кетпей, ата-әжемнің қасында қалғанда осылай тоңып отырмас едім. Апам мені жақсы көреді. Ал Сергей ағаны ұнатпаймын. Ол мені ұрып, соқты. Оны жек көрем» деді итіне қарап. Қараса, тазының көздері жанып тұр екен. Бірақ қорыққан жоқ. - Рақмет саған, Аққұлақ! Сен мені құтқарып қалдың. Әйтпесе Сергей аға мені ұрып өлтіретін еді, - деді иттің басынан сипап. Итті құшақтаса әжептеуір жылынып қалатын сияқты. Пойыз кілт тоқтады. «Шекараға келген щығармыз» деп ойлады бала. Мектепте әр тәуелсіз мемлекеттің өз шекарасы болатынын оқыған. Бала аяғын сәл жазып алмақ болып, вагонан түсті. Аққұлақ секірді. Әділжан пойыз жүріп кетпесін дегендей бір қолымен темір тұтқаны мықтап ұстаған. Кенет пойыздың бас жағынан жанына ит ерткен, үстінде әскери формасы бар бір адам келе жатты. Бала іле-шала вагонның үстіне мініп кетті. «Аққұлақ, кә-кә» деді сыбырлап. Ит орнынан тапжылған жоқ. Вагондарды тіміскілеп келе жатқан неміс овчаркасы иттің иісін сезіп, кілт тоқтады. Итті жетектеген формалы адам қолына резеңке шоқпарын сайлап алды. Аққұлақ ақырын үн шығарды. Екі вагонның ортасында тұрған итті көрген овчарка ырылдады. Тазы ит тілімен жалынышты үн шығарып еді, овчарка ілгері жүріп кетті. Әскери адам қуыста жасырынған ит екенін көргенде өзін сүйреткен овчаркаға еріксіз ілесе жөнелді. Арада жарты сағат өткенде пойыз баяу қозғала берді. VІ Таң бозарып атты. Алакеуімде пойыз шағын разьезге кілт тоқтады. Бұл кезде қолына сабы ұзын балға ұстаған, үстіндегі сары жолақты күртешесі бар, орта жастан асқан Рахымбай түнгі кезекшіліктен рельсті бойлап келе жатты. Күздің бетті үсіткен ызғарлы желі ұйытқиды. Станциядан он-он бес метр ұзағанда солтүстіктен соққан жел азынай түсті. Теміржолшы жүк тиелген іркес-тіркес қызғылт-қоңыр вагондарды жағалай жүрді. Кенет ит үргендей болды. Оң жағына жалт қарады. Көзіне оң қолымен білек темірді, сол қолымен итті қапсыра құшақтаған, талықсып жатқан баланы көрді. Теміржолшы өңі әлде түсі екенін айыра алмағандай жан-жағына жалтақтай берді. «Мүмкін, түнгі кезекшілікте болып, ұйықтамаған соң көзіме елес көрінген шығар» деп топшылады. Бірақ құлағының түбінен үрген иттің дауысы кетер емес. Рақымбай жүрексінсе де, балаға жақындай түсті. Иттен қаймықса да, аса ептілікпен алға жылжи түсті. Енді байқады, баланың тастай ұстаған қолы итті бұғаулап тастапты. - Жақсы ит! Сен маған тиіспе, жарай ма? Қазір екеуіңді де босатамын, - деді. Ит мейірімді жанарымен бейтаныс адамға қарап, құйрығын бұлғаңдатты. Рақымбай баланың темірден қатты ұстап, қарысып қалған қолдарын ауыртып алмайын дегендей баяу жазды. Мойны босаған ит вагоннан жерге секіріп түсіп, тілі салақтап, балаға қарады. - Ата, әже, - деді бала сандырақтап. Көзін сығырайтып әрең ашты. - Қорықпа, мен сені атаң мен әжеңе апарамын, - деді Рахымбай. - Ата, әже... Теміржолшы баланы көтеріп алды. Аққұлақ соңынан ілесті. Рақымбай дереу көлік жалдап, баланы аудан орталығындағы ауруханаға жеткізді. Ақ желеңді жандар балаға ем-дом жасаған соң тілге келді. - Ата, әже... - Балақай, сенің атың кім? - Әділжан. Мен қайда жатырмын? - Ауруханадасың. Сен кішкене ауырып қалдың? - Мен Қазақстандамын ғой, иә? – деп бала жан-жағына қараған. Дәрігерлер бала есеңгіреп, сандырақтап жатқан шығар деп ойлаған. - Иә, Қазақстандасың, енді қайда болушы едің? Екі бүйірі қатты ауырып тұрса да, баланың жүзінен қуанғаны білініп, зорыға жымиды. - Атам мен әжем қайда? - Олардың аты-жөні кім? Қайда тұрады? Бала ата-әжесінің атын, қай ауылда тұратынын айтты. Немересінің ауруханада жатқанынын естіген шал-кемпірдің есі шығып, өз құлақтарына өзі сенбей, жеңіл көлікпен ауруханаға тартқан. Арада екі сағат өткенде баланың жанында ең қымбат екі адамы тұрды Қос қарияның жүзі күрең тартып, екі көздері қызарып шыға келген. - Құлыным, балапаным! Келдің бе? – деп кемпір ағыл-тегіл жылап, немересінің маңдайынан сүйді. - Балам-ау, еліңді, бізді сағындың ба? Азамат болды деген осы, өзіңді қатты сағындық қой, - деді шал немересін құшақтап, мауқын баса алмай. - Ата... Бала есінен танды. Шал-кемпір дәрігерді дауыстап шақырды. - Бұл сіздердің немерелеріңіз бе? - Иә. Біздің баламыз, - деді қос қария жарыса. - Мәселе былай, - деді дәрігер қарттарды оңаша дәлізге шақырып, - Балаға қатты суық тиген. Кеудесін үсік шалған. Рентгенге түсірдік. Екі өкпесінде қара дақ бар. Жарамсыз болып қалды ма деп қорқамын. Қолдан келгеннің бәрін.... - Шырағым-ау, енді бірдеңе жасасаңшы! – деді кемпір кемсеңдеп. - Бала ұзақ өмір сүрмейді. Өздеріңізге б