Дұрыс сөздерді шала қазақтардың бұзып айтуы (жазуы)
1.Тұйық етістіктерді бұзып айтуы (жазуы):
ҚАЗАҚША ШАЛА ҚАЗАҚША
Ауысу, ауысуы ауысым, ауысымы
Ашылу, ашылуы ашылым, ашылымы
Басу, басылуы басылым,басылымы
(Баспасөзде) (басылым беттерінде)
Жазылу, жазылуы жазылым, жазылымы
Тарау, таралуы таралым, таралымы
Теру, терілуі терілім, терілімі
Тарату , таратылуы таратылым, таратылымы
Қойылу, қойылуы қойылым, қойылымы
Көрсету, көрсетілуі көрсетілім, көрсетілімі
Оқу, оқылуы оқылым, оқылымы
Айналу, айналуы айналым, айналымы
Шығару, шығарылуы шығарылым, шығарылымы
Шақыру, шақырылуы шақырылым, шақырылымы
Көбейту, көбейтілуі көбейтілім, көбейтілімі
Қосу, қосылуы қосылым, қосылымы
Сызу, сызылуы сызылым, сызылымы
Бөлу, бөлінуі бөлінім, бөлінімі
Алу, алынуы алыным, алынымы
Ұстау, ұстауы (өзін өзі) ұстаным, ұстанымы
Ұстау, ұсталуы (бір нәрсені) ұсталым, ұсталымы
Түсіру, түсірілуі түсірілім, түсірілімі
Үйрету, үйретілуі үйретілім, үйретілімі
Сату, сатылуы сатылым, сатылымы
(Бірінші рет сатылуы) (бірінші кезектегі сатылым)
Өсу, өсуі өсім, өсімі
Аудару, аударылуы аударым, аударымы
Төлеу, төленуі төлем, төлемі
(Ақша төлеу) (төлем қабылдау)
Көру, көрілуі көрілім, көрілімі (көрлімі)
Тапсыру, тапсырылуы тапсырылым, тапсырылымы
Көшіру, көшірілуі көшірілім,көшірілімі
Пайдалану, пайдаланылуы пайдаланым, пайдаланымы
Жасау, жасалуы жасалым, жасалымы (жасам)
Жөнелту,жөнелтілуі жөнелтілім, жөнелтілімі
Тарту, тартылуы тартылым, тартылымы
Себу, себілуі себілім, себілімі
Пайымдау пайым
Тану таным
Өру, өрілуі өрілім, өрілімі
Сақтау, сақталуы сақталым, сақталымы
Ескерту: Шала қазақтардың тілдерінде, осындай тұйық етістіктердің кейбіреуі, зат есімнің сөздеріне айналып кеткен. Мысалы: Ақша төлеу – төлем қабылдау. Төлем (не ?)
2-ші бұзылған түрі.
Баяндау баянат
Ескерту ескертпе, аңдатпа
Түйістіру түйіспе
Тексеру тексеріс
(Тексеруге дайындалыңыздар) (тексеріске дайындаламыз)
Тапсыру тапсырыс
(Тапсырған реттік нөмірі) (тапсырыс номыры)
Басу басылыс
(Сандық тәсілмен басылған) (сандық басылыс)
Қайталау қайталама
Сараптау сараптама
(Сараптаудан өткізу) (сараптама жасау)
Сынақ алу (сынау) сынама алу
Зерттеу зерттеме
Суреттеу суреттеме
Қаптау қаптама
Өрнектеу өрнектеме
Есептеу есептеме
(Есептеп шығару) (есептеме жасау)
Мөлшерлеу мөлшерлеме
Жұптау жұптама
Қосарлау қосарлама
Хабарландыру хабарлама
Кескіндеу кескіндеме
Тасымалдау тасымал
(Жолаушыларды тасымалдау) (жолаушылар тасымалы)
Жүк тасу (тасымалдау) (жүк тасымалы)
Ескерту: Жалпы «тасымал» сөзі – қазақ тілінде бар сөз. Тек шала қазақтардың тілдерінде дұрыс қолданылмайды. Мысалы: қазақ тілінде «Ол жерде ішетін ауыз су жоқ. Суы тасымал» деп айтылады. Бірақ «Су тасымалы» деп айтылмайды. Суды тасиды, тасымалдайды, әкеледі, жеткізеді т.б.
Ал жолаушыларға қатысты «Жолаушылары тасымал» немесе «жолаушылар тасымалы» деп мүлде айтпайды. Бұл шала қазақтардың шала тілдері арқылы енген қате сөздер. Дұрысы: Жолаушыларды, жүктерді тасымалдау. (Тасиды).
- Бұйрықты жалқы етістіктерді бұзып айтуы (жазуы)
1-ші бұзылған түрі.
Қал, қалма қасай, қамасай
Бар, барма барсай (басай), бармасай
Жүр, жүрме жүрсей (жүсей), жүрмесей
Тұр, тұрма тұрсай (тұсай), тұрмасай
Кел, келме кесей, кемесей
Отыр, отырма отсай (отысай), отпасай
Ұйықта, ұйықтама ұқтасай, ұқтамасай
Оқы, оқыма оқсай (оқысай), оқмасай
Күл, күлме күлсей (күсей),күлмесей
Істе, істеме жасасай, жасамасай
Жөнде, жөндеме жасасай, жасамасай
(Мәшинені жөнде) (мәшінді жасасай)
Ескерту: Істеу, жөндеу, тігу дейтін етістік сөздер бұлардың тілдерінде айтылмайды, ұмытылған. Бұл сөздердің орнына «жасау» сөзін қойып, тігуді де, жөндеуді де, істеуді де «жасау» деп айта береді.
Негізінде: Істейді (работает) – жасайды (делает)
Жөндейді (ремонтирует) – жасайды (делает)
Тігеді (шьет) – жасайды (делает)
Мағыналары жағынан бір – біріне сәйкес келмейтін сөздер.
(Есептеп шығару - есептеме жасау, сараптаудан өткізу - сараптама жасау т.б.)
2 - ші бұзылған түрі.
Қал, қалма қағын, қамағын
Ал, алма ағын, амағын
Бар, барма барғын (бағын), бамағын
Жүр, жүрме жүргін (жүгін), жүрмегін
Тұр, тұрма тұрғын (тұғын), тұмағын
Кел, келме кегін, кемегін
Отыр, отырма отырғын (отқын), отымағын
Ұйықта, ұйықтама ұқтағын, ұқтамағын
Оқы, оқыма оқығын (оққын), оқымағын
Күл, күлме күлгін (күгін), күлмегін
Істе, істеме жасағын, жасамағын
Жөнде, жөндеме жасағын, жасамағын
3-ші бұзылған түрі.
Қал, қалма қағай, қамағай
(Қаларсың), қалмассың (қағайсын), қамағайсын
Ал, алма ағай, амағай
(Аларсың, алмассың) (ағайсын, амағайсын)
Кел, келме кегей, кемегей
(Келерсің, келмессің) (кегейсін, кемегейсін)
Отыр, отырма отқай, отпағай
(Отырарсың, отырмассың) (отқайсын, отпағайсын)
Аш, ашпа ашқай, ашпағай
(Ашарсың, ашпассың) (ашқайсын, ашпағайсын)
Ұйықта, ұйықтама ұқтағай, ұқтамағай
(Ұйықтарсың, ұйықтамассың) (ұқтағайсын, ұқтамағайсын)
- Сұраулық етістік сөздерді бұзып айтуы:
Қалжыңдадың ба? қуайын дегесын ба?
Келесің бе? кеуін (келуін) керексын ба, не?
(Келмекшісің бе?) (келейін дегесын ба, не?)
Аласың ба? ауын (алуын) керексын ба, не?
(Алмақшымысың?) (алайын дегесын ба, не?)
Кетесің бе? (кетуын керексын ба, не?)
(Кетпекшімісің?) (кетейін дегесын ба, не?)
Оқисың ба? оқуын керексын ба, не?
(Оқиын деп пе едің?) (оқиын дегесын ба, не?)
Шығасың ба? (шығуын керексын ба, не?)
(Шығайын деп пе едің?) (шығайын дегесын ба, не?)
Есің ауысқан ба? шатырын кетейын дегенсын ба (не)?
Ескерту: Сұраулы сөйлемдердің соңына «не» деген қосымшаны тіркеп айтады.
- Болымды, болымсыз дара етістіктерді бұзып айтуы (жазуы):
1-ші бұзылған түрі.
Алды, алмады аған, амады
(Алған, алмаған) (аған, амаған)
Болды, болмады боған, бомады
(Болған, болмаған) (боған, бомаған)
Келді, келмеді кеген, кемеді
(Келген, келмеген) (кеген, кемеген)
Салды, салмады саған, самады
(Салған, салмаған) (саған, самаған)
Қалды, қалмады қаған, қамады
(Қалған, қалмаған) (қаған, қамаған)
Ойнады, ойнамады онады, онамады
(Ойнаған, ойнамаған) (онаған, онамаған)
Ұйықтады, ұйықтамады ұқтаған, ұқтамады
(Ұйықтаған, ұйықтамаған) (ұқтаған, ұқтамаған)
Отырды, отырмады отыған, отымады
(Отырған, отырмаған) (отыған, отпаған)
2-ші бұзылған түрі.
Алды, алмады аған-ды, амаған-ды
Болды, болмады боған-ды, бомаған-ды
Келді, келмеді кеген-ді, кемеген-ды
Салды, салмады саған-ды, самаған-ды
Қалды, қалмады қаған-ды, қамаған-ды
Ойнады, ойнамады онаған-ды, онамаған-ды
Ұйықтады, ұйықтамады ұқтаған-ды, ұқтамаған-ды
Отырды, отырмады отқан-ды, отпаған-ды
3-ші бұзылған түрі.
Алды, алмады алды-шы, амады-шы
(Алған, алмаған) (аған-шы, амаған-шы)
Болды, болмады болды-шы, болмады-шы
(Болған, болмаған) (боған-шы, бомаған-шы)
Қалды, қалмады қалды, қамады-шы
(Қалған, қалмаған) (қаған-шы, қамаған-шы)
Ойнады, ойнамады онаған-шы, онамаған-шы
(Ойнаған, ойнамаған) (онаған-шы, онамаған-шы)
Отырды, отырмады отқан-шы, отпаған-шы
(Отырған, отырмаған) (отыған-шы, отымаған-шы)
(жалғасы бар)
Еркін Омардың "Қазақ тілінің қадірін кетірмейік!" (4-бөлім) атты кітапшасынан алынған
Пікір қалдыру