«Жасыл энергияның» ұлттық стандарттары

«Жасыл энергия» саласындағы бизнесті дамытудың ұлттық стандарттарын отандық сарапшылар «ЭКОЖЕР» қауымдастығының алаңында әзірлейтін болады. 2020 жылы Қауымдастық «Жаңартылатын энергия көздері және баламалы энергия» стандарттау жөніндегі техникалық комитет (ЖЭК бойынша техникалық комитет) құрды. Тиісті бұйрыққа Қазақстан стандарттау және метрология институты қол қойды.

ЖЭК техникалық комитетінің негізгі міндеті қазіргі заманғы халықаралық талаптарға сәйкес Қазақстан Республикасының ұлттық стандарттарын әзірлеу болмақ. Бұл жаңартылатын энергия көздері саласындағы бизнесті белсенді дамытуға көмектеседі. ЭКОЖЕР қауымдастығы Кеңесінің төрағасы Лаззат Рамазанова:

– Стандарттарды әзірлеу үшін біз Қазақстанның сарапшылар қауымдастығын бір алаңға біріктіруіміз өте маңызды. RES Техникалық комитетінің құрамына мемлекеттік органдардың, ғылыми-зерттеу институттарының, кәсіпкерліктің, өнеркәсіптік кәсіпорындардың, халықаралық ұйымдардың өкілдері және тәуелсіз сарапшылар кіреді. Алдағы жылдары жүйелерді жобалау, жаңартылатын энергия көздері негізінде генерациялау жүйелерін монтаждау және іске қосу, пайдалану, тиімділікті бағалау және техникалық қызмет көрсету бойынша 50-ге дейін ұлттық стандарттарды әзірлеу жоспарлануда, – деді.

Техникалық комитет сайтында аймақтық энергетика, жаңартылатын энергия көздері нарығын дамыту және қажетті техникалық шешімдер, жаңартылатын энергия көздерін нормативтік реттеу мәселелеріндегі өзекті мәселелер талқыланатын болады.  Қазақстанның ғылыми-техникалық әлеуеті халықаралық деңгейде көрсетіледі. Сондай-ақ міндеттердің қатарына жаңартылатын энергия көздері саласындағы озық технологияларды танымал ету, инновациялық жабдықты енгізу кіреді.  Халықаралық ұйымдармен өзара әрекеттесуге көп көңіл бөлінеді.  Атап айтқанда, IEC, ISO, IRENA және басқа стандарттау, сәйкестікті бағалау және растау, аккредиттеу, мамандарды даярлау және халықаралық жүйелерге интеграциялау саласындағы ұйымдармен (IECEE және IECRE) әрекеттесу мүмкіндіктері қарастырылады.

Аукциондық тендерлер – жасыл энергияны дамыту тетігі

Қазіргі уақытта электр энергетикасындағы басым бағыттардың бірі – жаңартылатын энергия көздерін (ЖЭК) тиімді пайдалану технологияларын ілгерілету.  Осы секторды дамытуға бағытталған барлық елдер осы жұмысқа мемлекеттік деңгейде барынша қолдау көрсетеді.  Бұл жаңартылатын энергия көздеріне қаржы салымдары көмірсутегі энергия көздерін дамытуға салынған инвестицияға қарағанда тезірек төленетіндігімен байланысты.

 ЖЭК секторын дамыту үшін біздің елде де барлық жағдайлар жасалған.  Атап айтқанда, 2009 жылы «Жаңартылатын энергия көздерін пайдалануды қолдау туралы» ҚР Заңы қабылданды.  Заң экономикалық және техникалық аспектілерді қоса алғанда, электр және жылу энергиясын өндіру үшін жаңартылатын энергия көздерін пайдалануды қолдаудың негізгі шарттарын анықтайды.

Жаңартылатын энергетика саласын дамыту үшін жағдай жасауда есеп айырысу-қаржы орталығының жаңартылатын энергия көздері объектілері өндіретін электр энергиясын орталықтандырылған сатып алуды енгізу негізінде мемлекеттік қолдау тетігі қабылданды.

Осы механизмді іске асыру үшін жүйе операторы («KEGOC» АҚ) ҚР«Жаңартылатын энергия көздерін пайдалануды қолдау туралы» Заңына сәйкес, «Жаңартылатын энергия көздерін қолдау жөніндегі қаржылық есеп айырысу орталығы» ЖШС құрды.

Мемлекеттік бағдарламалық құжаттар Қазақстанда күн мен жел энергиясын пайдаланудың даму қарқынын белгіледі: 2020 жылы – жалпы энергетикалық баланста 3%, 2025 жылға қарай – 6%, 2030 жылға қарай – 10%.  Бұл міндет жүйелі түрде жүзеге асырылуда.  Сонымен, өткен жылдың аяғында барлық қазақстандық өндіруші компаниялар 104,4 млрд кВт / сағ өндірді, оның ішінде жаңартылатын энергия көздерінен өндірілетін электр энергиясының үлесі 2,4 млрд кВт / с немесе 2,3% құрады.

Аукцион механизмі енгізілгенге дейін Қазақстанда жаңартылатын энергия көздері өндіретін барлық электр энергиясын белгіленген тарифтер бойынша орталықтандырылған кепілдендірілген сатып алуға негізделген жаңартылатын энергия секторын мемлекеттік қолдау тетігі болған.

Негізгі әлемдік тенденцияларды, инвесторлардың жоғары қызығушылығын, жаңартылатын энергия көздері объектілерін салуға күрделі шығындардың тез төмендеуін ескере отырып, сонымен қатар жаңартылатын энергия көздерін пайдаланатын энергия өндіруші ұйымдар өндіретін электр энергиясының құнын төмендету мақсатында 2017 жылдың шілдесінде  жаңартылатын энергия көздері жобаларын таңдау бойынша аукцион механизмін енгізу мақсаты қолға алынған болатын.  Мұндай жаңалықтар аукционға қатысуға ниет білдірген инвесторларды, RES технологиялары (күн, жел, су және биологиялық электр станциялары) аукцион бағаларының шекті мәндерінің бәсекелі деңгейлерін қамтамасыз етті.  Жобаны таңдау процесінің ашықтығын қамтамасыз ететін сауда-саттық процедурасы – аукциондардың жеңімпазы және әрбір жоба бойынша аукциондық баға аукцион барысында анықталды, арнайы тәуелсіз сауда алаңында электрондық форматта өткізілді.  Ұлттық валютаның АҚШ долларына қатысты бағамының өзгеруіне аукциондық бағаларды (70%) және тұтыну бағаларының индексін (30%) міндетті түрде жылдық индекстеу маңызды фактор болды.

Осы толықтырулар мен өзгерістер енгізілгеннен кейін 2018 жылы Қазақстанда алғашқы пилоттық аукцион өтті. Барлығы 1000 МВт белгіленген электр қуаты аукционға шығарылды, электр станцияларының түрлері бойынша: жел, күн, гидро және био. Аукциондарға арналған электр станцияларының әр түрі үшін бастапқы бағалар белгіленген тарифтер деңгейінде белгіленді – су электр станциялары өндіретін бір кВт/сағ электр энергиясына 16,71 теңгеден, күн энергиясына кВт/сағ үшін 34,61 теңгеге дейін.

Мұндай іріктеу механизмі өзінің әлеуетті инвесторлар үшін тартымдылығын көрсеткенін атап өткен жөн. Аукционға 113 қазақстандық және шетелдік компаниялар қатысты, аукциондар географиясын әлемнің тоғыз елі ұсынды – Қазақстан, Ресей, Қытай, Түркия, Франция, Болгария, Біріккен Араб Әмірліктері, Италия, Нидерланды. 2018 жылғы аукцион нәтижесінде жалпы белгіленген қуаты 804 МВт болатын 30 келісімшарт жасалды. Бұл ретте аукциондық бағаның максималды төмендеуі байқалады: жел өндірісі бойынша – 23,3%, күн сәулесі үшін – 48%, шағын су электр станциялары жобалары үшін – 23,4% және био – 0,25% құрады.

2019 жылғы аукционға 32 қазақстандық және шетелдік компаниялар (Ресей, Қытай, Германия, Малайзия, Италия, Испания) қатысты. Аукцион нәтижесінде жалпы белгіленген қуаты 202 МВт-қа 12 келісімшарт жасалды. Аукциондық бағалардың максималды төмендеуі: желді генерациялау үшін – 15%, күн энергиясын алу үшін – 66%, ГЭС жобалары үшін – 0,3% және БиоЭС – 0,1% болды.

Қазақстан Орталық Азия елдері арасында бірінші болып RES аукциондарын бастағанын және бұл аукциондардың жоғары жетістігін халықаралық сарапшылар атап өткенін айта өткен жөн.

Құжаттармен аукциондар механизмін енгізудің мақсаты инвесторларға құрылыс кезінде инвесторлардың тәуекелдерін азайту және электр энергиясына бәсекеге қабілетті төмен бағаны анықтау үшін жаңартылатын энергия көздері бойынша дайындалған және жақсы дамыған жобаларды ұсыну болды.

Орнатылған қуаты 50 МВт болатын құжаттама (СЭС) бар алғашқы пилоттық аукционның нәтижелері бойынша ENI мұнай компаниясының еншілес компаниясы, бағасы 1 кВт/сағ 12,49 теңге жеңімпаз болып танылды.

Аукциондық сауданы енгізу тиімді жобаларды таңдау негізінде Қазақстанда жобаларды конкурстық іріктеудің жұмыс жүйесін құруға мүмкіндік берді. Инвесторлардың жоғары белсенділігі және бәсекелестіктің мөлдір жүйесі жаңартылатын энергия көздері бағасының айтарлықтай төмендеуіне әкелді.

Биыл қараша-желтоқсан айларында электр станцияларының түрлері бойынша бөле отырып, белгіленген қуаттылықтың жалпы көлемі 250 МВт аукцион өткізу жоспарлануда: ЖЭС – 65 МВт; СЭС – 55 МВт; ГЭС – 120 МВт; БиоЭС – 10 МВт. Құжаттарымен аукциондардың жалпы белгіленген қуатын қосқанда 40 МВт құрайды.

Жасыл энергияны жүйелі қолдаудың нәтижесінде, болжам бойынша, жаңартылатын энергия көздерінен өндірілетін электр энергиясының үлесі 2020 жылы электр энергиясын өндірудің жалпы көлемінде мемлекеттік бағдарламаларда көрсетілген бірінші кезеңінде 3% құрайды.

Болашақта әлемдік тәжірибені ескере отырып, жаңартылатын энергия көздерін орналастыруды бақылауды қамтамасыз ету және аукциондық бағаларды төмендету мақсатында инвестор үшін белгілі бір жер учаскесі, байланыс нүктесі (техникалық шарттар және электрмен жабдықтау схемасы) анықталатын жобалық аукциондар өткізу жоспарланып, ресурстардың әлеуеті өлшенеді. Бұл шаралар инвестордың белгісіздікпен байланысты тәуекелдерін азайтады және бағалардың төмендеуіне оң әсер етеді.

Мұның бәрі Қазақстанның энергетиктеріне басты міндетті – жалпы энергия балансында жаңартылатын энергия көздерін пайдалану көлемін 2030 жылға қарай 10% дейін жеткізуге мүмкіндік береді.

Мемлекеттік қолдау

Бір айта кетерлігі, Қазақстанда жаңартылатын энергия көздері жұмысшыларының күні пайда болды. Осылайша, біз үшін елдің баламалы энергия көздеріне тез ауысуы маңызды екенін көре аламыз.

Нұрлан Капенов, SPAQ Қазақстанның Күн энергиясы қауымдастығының Директорлар кеңесінің төрағасы:

– ЖЭК дамуын экономикалық құралдар тұрғысынан ғана емес, сонымен қатар барлық сала бойынша жұмысшыларды ынталандыру тұрғысынан мұны тұрақты дамудың маңызды бөлігі болып табылады деп есептеймін. Өздеріңіз білетіндей, «кадрлар көп нәрсені шешеді», және бұл жаңартылатын энергетика секторна да қатысты. Қазір бұл салада 1000-нан астам маман жұмыс істейді: энергетиктер, инженерлер, құрылысшылар, экономистер, мемлекеттік қызметкерлер, инвесторлар, ғалымдар, талдаушылар. Олардың жұмысының арқасында қысқа мерзім ішінде елде экономиканың мүлдем жаңа секторы пайда болды. Жаңартылатын энергияны 100-ден астам жаңартылатын энергия нысандары өндіреді, – дейді.

Осыған байланысты SPAQ «Жаңартылатын энергия көздері жұмысшысының күні – 4 шілде» Қазақстан Республикасының мерекелер тізіміне енгізу туралы бастама көтерді. 4 шілде күнін ЖЭК қызметкерінің күні ретінде таңдау кездейсоқ емес. 2009 жылдың 4 шілдесінде «Жаңартылатын энергия көздерін пайдалануды қолдау туралы» ҚР Заңы қабылданды. Дәл осы күннен бастап біздің елімізде ЖЭК секторының прогрессивті дамуы басталды.

ҚР ЖЭК қызметкерінің күні – біздің елдің қоршаған орта тазалығы үшін күресінің индикаторы, электр энергетикасы секторын өзгертудің драйвері, дені сау ұлтты сақтаудың және экономиканың орнықты дамуының символы. Жаңартылатын энергетика қызметкерлері күнін кәсіби мереке ретінде атап өту бизнес қауымдастықты сектордың дамуына үлес қосуға итермелейді. Бұл мемлекет тарапынан жоғары баға, мамандықтың маңыздылығы мен беделін мойындау дегенді білдіреді. Сондай-ақ жаңартылатын энергия көздері мамандарының одан әрі кәсіби өсу қажеттілігін дәлелдейді. Әрі Қазақстанда жаңартылатын энергия көздерінің бекітілген «Қазақстан Республикасының «Жасыл экономикаға көшу тұжырымдамасы» аясында жалпы даму жолын нығайта түспек.

Сонымен қатар, коронавирустық пандемия саланың дамуына әсер етті. Атап айтқанда, жаңа станцияларды салу мерзіміне қатысты қауіптер бар.

– Төтенше жағдайға байланысты инвесторлар, әсіресе құрылыс кезеңінде жүргендер, екі-үш жылдық мерзімді өткізбеуге және есеп айырысу-қаржы орталығынан айыппұл алуға қаупі бар. Қазір бұл инвесторлар арасындағы бірінші мәселе, – дейді Нұрлан Қапенов, Қазақстан күн энергиясы қауымдастығының директорлар кеңесінің төрағасы.

Айнұр Соспанова, Қазақстан Республикасы Энергетика министрлігі Жаңартылатын энергия көздері департаментінің директоры:

– Бүгінде жаңартылатын энергетика секторы Қазақстан Республикасы экономикасының серпінді салаларының бірі болып табылады. Былтыр жылдың соңында республикада ЖЭК электр энергиясының жалпы өндірісі 2,4 млрд кВт/сағ құрады. Қазіргі уақытта республикада жалпы қуаттылығы 1414 МВт болатын жаңартылатын энергия көздерінің 101 жұмыс істеп тұр.

Қазақстанда жаңартылатын энергия көздерін үй шаруашылықтары, шаруа қожалықтары мен ШОБ өз қажеттіліктері үшін қолдана алады. Алайда, экономикалық тиімділік тұрғысынан бұл өте тартымды емес. Яғни, мұның бәрі экономикалық тиімділікке байланысты. Орнату айтарлықтай қымбат, ал түпкі пайдаланушының тарифтері аз. ЖЭК-ті заңнамада көзделмеген жоғары жеңілдіксіз пайдалану экономикалық жағынан тиімсіз. Алайда, Заңға сәйкес қондырғының иесі бұл қондырғыны өз қажеттіліктері үшін қолдана алады және егер артылатын болса, оны желіге бере алады. Мұндай қондырғылар 100 кВт-тан аспауы керек, бұл ШОБ үшін жақсы норма. Бірақ бәрі экономикалық тиімділікке байланысты», – деді Айнұр Соспанова.

Егер 2009 жылы жаңартылатын энергетика секторын тек жасыл экономика идеяларын бірен-саран қолдаушылар ғана ұсынған болса, бүгінде мыңдаған адамдар осы салада жұмыс істейді, жаңартылатын энергия көздерін насихаттап, жаңартылатын энергия саласындағы заңнаманы жетілдіру бойынша жұмыс істейді.

ҚР Энергетика министрлігінде жаңартылатын энергия көздерінің бағыты жеке бөлімге бөлінген. Мәселенің өзектілігін растау – әр түрлі құрылымдар өткізетін семинарлардың, конференциялардың, саммиттердің санының артуы (қауымдастық, Қазақстан электрожнергия ассоциациясы, Жасыл технологиялар және инвестициялық жобалардың халықаралық орталығы, Қазақстанның экологиялық ұйымдар ассоциациясы, Қазақстанның жаіартылатын энергия ассоциациясы және т.б.).

Қазақстан Республикасында жаңартылатын энергия көздері жобаларын қаржыландыруға мүдделі халықаралық қаржы институттары бар (Еуропалық қайта құру және даму банкі, Азия даму банкі, Еуразиялық даму банкі, Таза технологиялар қоры, Жасыл климат қоры және т.б.). Сонымен қатар, олардың портфолиосында қазірдің өзінде аяқталған және жүзеге асырылып жатқан жобалар бар. «Жасыл қаржыландыру» тақырыбын «Астана» АХҚО-ның жеке бөлімі қарастырады.

Сондай-ақ, Қазақстандағы мұнай-газ компаниялары Shell, Total және Eni сияқты жаңартылатын энергия көздерін дамытуға белсенді қатысады, олардың портфелінде жаңартылатын энергия саласындағы инвестициялық жобалар бар.

ЖЭК дамуының келесі сатысы

Қазақстанда жаңартылатын энергия көздерінің одан әрі дамуы бірнеше факторларға байланысты. Олардың ішіндегі маңыздысы – экономикалық тұрақтылық және ЖЭК инвесторлары үшін тәуекелді төмендету, энергетикалық жүйенің жұмысының техникалық аспектілері және ЖЭК-ті интеграциялау. Сондай-ақ, маңызды фактор халықтың ЖЭК пайдалану мүмкіндіктері туралы хабардар болуы.

Абдулла Ушуров, Elcomtel сауда белгісімен «Telcomsystems-A» ЖШС құрылтайшысы:

– Біз энергетикалық революцияның алдында тұрмыз. Жаңартылатын энергия көздерін енгізетін 30 елдің қатарында Қазақстанның болғаны өте жақсы. Мұнайлы елде «жасыл технологиялар» өте қарқынды дамып келе жатқандығы қуантады. Мен бұл бизнесті бастаған кезде біздің мұнай өндіруші елде «жасыл» бағыттың мемлекеттік қолдау алатынына күмәндандым. Біздің компания жүйелік интегратор ретінде бастады. Бірақ 2016 жылдан бастап олар күн энергиясын 100% қолға алды. Біз тұтас бір қоғамдастық құрдық, оның мүшелері Қазақстанда жаңартылатын энергияның барлық салаларын алға жылжытып және жаңа «жасыл» бизнес-қоғамдастық құрып жатыр, – дейді.