Кеңес Одағының шекпенінен шыққан елдерде сол баяғыша 5 баллдық жүйенің бүгінгі таңға дейін іске асып, білім сапасын өлшеумен қоса, белгілі бір дәрежеде тәр­тіпте ұстау, бақылау, тіпті жазалау ретінде де қолданылып келгені де аян. Бұл туралы "Қамшы" порталы Айқын-ақпартқа сілтеме жасай отырып хабарлайды.

 Еліміздегі қарым-қабілеттері әртүрлі 2,6 миллион оқушының небары «5 баллдық жүйемен» («1» және «2» қойылмайды десек те болады) бағаланып келуі де – білім беру ісіндегі түйткілді проблемалардың бірі. Осындай субъективті бағалауларға етіміз үйреніп, оған оқушыларымыздың да бейімделіп алғаны байқалады. Мәселен, оқушы бір тақырыптан «бестік» баға алған соң «әзірге бағам бар» деген түсінікпен келесі тақы­рып­ты оқымай-ақ сабаққа келетін жағ­дай­-ға жетіп отырмыз. Салдары сол, жекелеген тақырыптан алған «бестік» бағаларына қа­рай, баланың жылдығына «5» қойып жата­мыз. Осы кезде сұрақ туындайды: «Баланың алған біліміне шынайы «бестік» қойылды ма? Бұл аз десек, қолымызға қызыл сиясы бар қаламсап алып, оқушылардың жазған жұ­мыстарын қызыл ала қылып түзетулер жа­сау, оны алып келіп сыныпта құрбы­ла­рының алдында көрсету қалыпты жағдайға айналғандай. Бұл – біздің педагогикалық құ­зырлылығымызды көрсетпейді, тиісінше бағалаудағы олқылықтарымыздың айғағы. Осыдан келіп оқушы мен ұстаз, ата-ана мен ұстаз арасында түсінбеушілік туындап жа­тады. 
Білім беру ісіндегі бағалаудың шынайы болмауына байланысты немесе себебін анықтамай субъективті түрде нашар баға қою салдарынан оқушыларымыздың суи­цидке баруы да ішінара орын алып отыр. Тіпті жақсы оқитын оқушы белгілі бір се­беп­пен сабаққа дайындалмай келсе, оның байыбына бармай «екілік» қойып жібере­міз. Тағы бір көңіл аударарлық жайт, баға­ның балаға емес, баланың жұмысына не­месе орындаған тапсырмасына қойылуы. Бұл ұғым да бірқатар мұғалімдердің баға­лауға көзқарасын өзгертуі тиіс. 
Қазіргі кезде қолданылып отырған ба­ғалаудың негізінен, көрсеткішке бағыт­талғаны анық. Оқушы қандай жолмен болса да «5» немесе аралық тестілеуден жо­ғары балл алуға тырысады. Бұл тақы­рып­тың мазмұнына терең үңілу емес, тиісінше формальді түрде жоғары көрсеткішке ұм­­тылу ғана.
Кеңес Одағының аясында болып келген көптеген ел де осы бағалау жүйесіне өз­ге­рістер енгізуге талпынғаны анық. Мыса­лы, Белорусь Республикасында 2003 жыл­дың өзінде білімді бағалаудың он баллдық жүйесі енгізілді. Ондағы жаңа бағалау жү­йесінде оқу қызметінің бес деңгейі анық­талған. Оқушылардың нәтижесі осы бес дең­гей бойынша бағаланады. Сондықтан да еліміздің білім беру ісіндегі бағалау жү­йесіне басқаша қарау – бүгінгі күннің басты талабы.
Елімізде де Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында Тәуелсіз сыртқы бағалау элементтерін қамтитын лицензиялау, ат­тес­таттау, аккредиттеу, рейтинг, ұлттық бір­ыңғай тестілеу, мемлекеттік аралық ба­қылау, талапкерлерді кешенді тестілеу т.б. ұлттық білім беру сапасын бағалау жүйесін құруға қадамдар жасалуда. 
Байқап отырсақ, шетелдік тәжірибеде балалардың өзін-өзі бағалауына айрықша мән береді. Ал біздің жүйемізде бағалаудың біржақты, тек мұғалім тарапынан қолда­ны­лып келгені анық. Бұған қоса мұғалімдер бағалауды сабақтан кейінгі «белгі қою» ша­расы ретінде қарастырып келді. Шетелдік мамандардың осы модульге қатысты зерт­теу­леріндегі мәселенің ең бастысы баға­лауды ынталандыру тетігі немесе педаго­ги­калық тәсіл ретінде қарастыруы жаңаша көзқарас қалыптастырып отыр.
Осы жерде мұғалімдердің біліктілі­гін арттырып отырған деңгейлік курстар аясындағы «бағалау» ұғымының қалып­тастырушы және жиынтық ретінде екі ма­ғынада түсіндірілетіні де көңілге қонымды. Себебі, біз бұған дейін бағалауды осылай бөліп қарастырмаған едік. Тағы бір мәселе, қалыптастырушы бағалаудың сабақтың ең алғашқы минуттарынан бастап-ақ жүріп отыратын педагогикалық тәсіл екенін ұғы­нулары осы тақырыптың мақсатының орын­далғаны деп бағалауға болады. Мұға­лім өз қызметіндегі нәтижелі жетістіктер мен кемшіліктерге баға беріп, тәсілдерін толықтырып, түзетулер жасап, жеке бала­лар­мен жұмыс жолдарын табуға тырыса­ды. Өз кезегінде оқушы да берілген тақы­рыпты қай деңгейде игеріп, меңгергенін ұғынады. Егерде білім деңгейін тексеріп отырмаса, онда оқушы да өз білімін жан-жақты және тиісті түрде бағалай алмайды. Бала да баға алғаннан кейін өзінің білім ордасындағы, үйдегі жұмыстарын артты­ру­ға, жақсы дағдыларын дамытуға, сонымен қоса кемшіліктерін жоюға мүмкіндік ала­-ды. Өзінің аты айтып тұрғандай, қалып­тас­тырушы бағалау оқушыларды ұдайы білім алуға қызықтырып, ынталандырып, құш­тар­лықтарын арттырып отырудың тиімді де озық құралы ретінде қарастырылады. 
Оқушыларға бақылау жасау немесе олардың орындап келген үй тапсырмала­рын тексеру көптеген ақпарат береді. Кей жағдайларда ұтымды таңдалған ашық не­месе ауызша сұрақтардың да маңыздылы­-ғы көп. Осы тұста мән беретін бір нәрсе, ба­лалардың сауалдарға берген жауаптары бақылануы керектігі. 
Бағалау жүйесінің тенденциясын ба­ғамдай келе ең әуелі бағалау мен белгі қоюд­ың аражігін ажыратып көрелік. Белгі қою – бұл бағалаудың сандық көрінісі. «Үш­тік», «төрттік», «бестік» мұның бәрі белгі қою. Ал баға қоюдың жөні басқа және әртүрлі болып келеді. Ең алдымен ауызша бағалауды алайық. Бұл – кең тараған фор­мативті бағалаудың түрі. Қолдау, көңіл бөлу. Мысалы, бір оқушының жауабына жылы шырай танытып, мадақтау жасасақ, бұл да бағалауға жатады. Сіз оны назардан тыс қалдырмай белгілі бір жағдайда көңіл бөлдіңіз. Түзетулер жасау немесе талдау. Баланы әңгімеге тарта отырып, өткен са­бақ­пен салыстырғандағы жетістігін атап өтесіз, дегенмен бұл нәтижеге «қалай?» не­месе «неліктен?» жеткеніне көңілін аудара білсеңіз және бұдан былайғы оның нәтижесі жоғары болу үшін не істеу қа­жет­тігіне де тоқталып, талдау жасау тіпті жақсы бағалау болып табылады. Бір қызығы, ба­ла­лар өздерін өзгелермен, яғни сыныптас­та­ры­мен, ағасы немесе досымен, қатар сынып­тың оқушыларымен салыстыра бағала­ған­ды жақсы көретіні аян. Дегенмен, баға­лау шынайы болуы үшін мұғалімдердің та­быс критерийлерін дұрыс құра білулері маңызды болып табылады. Нәтижесінде, оқушылар­мен бірлесе отырып жасалған бағалау кри­терийлері олардың тақырыпты толық мең­герулеріне жағдай тудырып, сы­ңаржақты бағалаудан арылып, оқушы­лар­дың өздерін, бір-бірлерін бағалауларына мүмкіндік ту­ғызатынын осы модульді өту ба­рысында тыңдаушылар түсіне алды.Формативті бағалаудың формальді және формальді емес түрлерін де қолдануға болады.
Осы тұста үш айлық деңгейлік курс­тан өтіп жатқан тыңдаушыларға таратыл­-ған ресурстардағы формативті бағалаудың 12 түрі мен Майк Гершон әзірлеген қалып­тастырушы бағалаудың 72 түрі де оқушы­ларға қолдау жасаудың қуатты құралы бо­лып отыр. Мұғалімдерге бағалауға қатысты жаңаша көзқараста мағлұмат бергенде қа­зақ қоғамындағы бағалауға қатысты мақал-мәтелдерін мысалға келтірудің артықшы­лығы жоқ. Мәселен, «Ұстазды шәкіртінің қолы жеткен көрсеткішімен бағалау әділ, басқаның бәрі жалған», «Қонақ аз отырып, көп сынайды», «Адамның адамшылығы жақсы ұстаздан», «Өз бағаңды көтеру үшін біреудің бағасын түсіріп керегі жоқ», «Өзі ұлы адам өзге ұлы адамды бағалай алмай тұра алмайды», «Сын шын болсын, шын сын болсын» т.б.
Қорыта айтар болсақ, бағалау оқу­шы­ларға нашар баға қойып «жазалау» емес, тиісінше олардың өз деңгейлеріне сай білім алуларына барынша қолдау көрсету, тап­сырманы орындау барысында жіберген кемшіліктері болса, кері байланыс ұсына отырып, оны өздерінің түзетулеріне жағ­-дай тудыру, жүректеріне жол тауып оқуға ынталандыру, сыртқы реттелуден өзіндік реттелуге жетелеу, шығармашылықтарына назар аударып, тиісті орта құра білу, реф­лексия жасай білуге дағдыландыру, тақы­рыпқа немесе тапсырмаға сай критерийлер құрып, алған білімдерін объективті түрде бағалау – мұғалімдердің кәсіби міндеті.

Бақтыбек ҚАҒАЗОВ, Білім беру жүйесінің басшы және ғылыми-педагогикалық  қызметкерлерінің біліктілігін арттыратын  республикалық институтының тренері