(Ғылымый деректі және қызықты әңгіме)

       Қызғаныш – адам психологиясындағы ең күрделі эмоциялардың бірі. Ол өзін басқалармен салыстыру, бәсекелестік, қорқыныш, сенімсіздік сияқты сезімдерден туындайды. Бұл эмоция адамның миында басталып, бүкіл ағзаға әсер етеді. Қызғанышты жеңу үшін оның пайда болу механизмін түсіну және оны басқару жолдарын білу маңызды.

     Қызғаныштың пайда болуы әсері

      Қызғаныштың қайдан басталатыны туралы ғылымда нақты зерттеулер бар. Ол мидың лимбикалық жүйесінде, әсіресе амигдала мен алдыңғы белдеу қыртысында қалыптасады. Қызғаныш сезімі кезінде кортизол (стресс гормоны) деңгейі артып, адамда ашу, мазасыздық, күйзеліс күшейеді. Сонымен қатар, тестостерон гормонының әсерінен агрессия артуы мүмкін.

       Қызғаныштың ұзақ уақыт сақталуы

    Психологиялық күйзеліс (ұйқысыздық, депрессия);
     Денсаулыққа зиян (қан қысымының жоғарылауы, жүрек-қан тамырлары аурулары);
     Қарым-қатынасты бұзу (адамдармен арадағы сенімсіздік, дау-жанжал).
Сондықтан қызғанышты тежеу және оны басқару – адамның эмоционалдық интеллектінің маңызды бөлігі.

     Қызғанышты қалай жеңуге болады?

    1. Өзіңізді тану және қабылдау:
Қызғаныштың түп-тамырын табу. Қандай жағдайларда қызғаныш сезінесіз? Бұл сенімсіздік пе, өткен жарақаттар ма, әлде қоғамның әсері ме? Себебін түсіну – оны жеңудің алғашқы қадамы. Өзіңізді басқалармен салыстырмау. Әр адамның өмір жолы әртүрлі. Біреудің жетістігі сіздің жетістігіңізге көлеңке түсірмейді.
      2. Көзқарасты өзгерту: Қызғанышты мотивацияға айналдыру. Егер біреудің жетістігі сізді қызғандырса, оны шабыт көзі ретінде қабылдаңыз. Бұл сіздің де дами алатыныңызды көрсетеді. Рақмет айту дағдысын дамыту. Өзіңізде бар нәрселер үшін алғыс білдіру қызғанышты әлсіретеді. Бұл – позитивті ойлаудың ең тиімді әдісі.
      3. Эмоцияңызды басқару: Медитация және тыныс алу жаттығулары. Қызғаныш сезімі пайда болғанда, терең дем алып, ойыңызды жинақтаңыз. Жазу әдісі. Қызғаныш сезімі мазалағанда, оны қағазға түсіріп, өзіңізге сұрақ қойыңыз: “Мен не үшін бұлай сезінемін?” Осылайша, оны талдап, эмоцияны әлсірете аласыз.
     4. Қарым-қатынасты жақсарту: Ашық сөйлесу. Егер сіз біреуге қызғаныш сезінсеңіз, оны өзіңізбен немесе сол адаммен талқылау пайдалы болуы мүмкін. Ашық диалог сенімді арттырады. Жағымды орта қалыптастыру. Теріс ойлар мен негативті адамдардан алшақ болу қызғанышты азайтады.
       5. Өзін-өзі дамыту: Жеке мақсаттарыңызды анықтау. Басқалардың жетістігіне емес, өз мақсатыңызға назар аударыңыз. Өзіңізге инвестиция жасау. Білім алу, жаңа дағдылар игеру, спортпен айналысу – өзіңізді дамытудың ең тиімді жолдары.
     Қызғаныш – адам табиғатына тән эмоция, бірақ оны жеңуге және басқаруға болады. Ол адамның миында басталып, бүкіл ағзаға әсер етеді. Оны жеңу үшін өзімізді тану, эмоциямызды бақылау, позитивті ойлау және өзін-өзі дамыту маңызды. Егер қызғанышты дұрыс бағытта қолдансақ, ол біздің мотивациямызға айналып, жеке дамуымызға ықпал ете алады.

     Қызғаныш- жануар мен өсімдікте де
                                болады

     Қызғаныш – адам ғана емес, жануарлар мен өсімдіктер әлемінде де кездесетін құбылыс. Ғалымдар қызғаныштың биологиялық, психологиялық және эволюциялық негіздері бар екенін дәлелдеген. Бұл эмоция бәсекелестікпен, қорғаныс инстинктімен және тіршілік үшін күреспен тікелей байланысты.

        Жануарлар әлеміндегі қызғаныш

     Қызғаныштың жануарларда бар екенін көптеген ғылыми зерттеулер дәлелдеді. Оларда да территория, тамақ, серіктес, адамдардың көңілі үшін бәсекелестік бар.

                Иттердегі қызғаныш

     Зерттеу: Калифорния университетінің (UC San Diego) ғалымдары иттердің қызғаныш сезінетінін анықтаған. Экспериментте ит иелері ойыншық итті еркелеткенде, олардың шын иттері бұған қызғанышпен қарап, кейде үріп, итеріп, иесін өзіне бұруға тырысқан.
      Мысал: Егер үйдегі екі иттің бірін көбірек еркелетсеңіз, екіншісі ренжіп, назар аудартуға тырысады. Бұл – иттерде қызғаныш сезімінің бар екенін көрсетеді.

       Маңғаз мысықтардың қызғанышы

     Мысықтар да иелерінің назарын өздеріне аударуға тырысады. Егер иесі басқа мысықты немесе тіпті адамды көбірек еркелетсе, ол назардан тыс қалған мысық қасақана зиянкестік (мебель тырнау, құмыраны құлату) жасауы мүмкін.

                 Құстардың қызғанышы

     Тотықұстар мен қарғалар өз иелеріне немесе жұптарына қатты бауыр басады. Егер иесі басқа құспен немесе адаммен көбірек сөйлессе, олар назарын қайтару үшін ерекше дыбыстар шығарады немесе тіпті шабуылдауы мүмкін.

            Маймылдардағы қызғаныш

     Зерттеу: Эмори университетінің ғалымдары капуцин маймылдары арасында эксперимент жасаған. Егер бір маймылға дәмді тағам (жүзім), ал екіншісіне қарапайым тамақ (қияр) берілсе, төмен сапалы тамақ алған маймыл ренжіген, тіпті тамақты лақтырып жіберген. Бұл әділетсіздік сезімі мен қызғаныштың жануарларда бар екенін дәлелдейді.

        Өсімдіктер әлеміндегі қызғаныш
                        (бәсекелестік)

     Өсімдіктерде адам немесе жануарлардағыдай эмоциялар жоқ, бірақ олар тіршілік үшін күрес барысында бір-бірімен бәсекелесіп, тіпті “қызғаныш” белгілерін көрсетеді.

         Тамырлар арқылы бәсекелестік

    Өсімдіктер топырақтағы қоректік заттар мен суды көбірек сіңіру үшін күреседі. Егер бір өсімдік жанындағы өсімдікке қарағанда тезірек тамыр жайса, ол суды көбірек тартып, екіншісін әлсіретуі мүмкін.
     Мысал: Орман ағаштары күн сәулесін алу үшін бір-бірімен бәсекелеседі. Кейбір өсімдіктер (лианалар, паразит өсімдіктер) басқа ағаштарды орап, оларды көлеңкеде қалдырып, өсуіне кедергі жасайды.

     Аллелопатия – химиялық бәсекелестік

    Кейбір өсімдіктер бәсекелестерін басып тастау үшін улы заттар (токсиндер) бөледі.
    Мысал:
     Жаңғақ ағашы (Juglans nigra) тамырынан “юглон” деп аталатын зат бөліп, жанындағы өсімдіктердің өсуін тежейді.
      Жусан (Artemisia) айналасындағы өсімдіктердің тамырына улы заттар бөліп, оларды әлсіретеді.

      Өсімдіктердің көлеңке үшін күресі

     Кейбір өсімдіктер биіктеу өсіп, жапырақтарын кеңге жайып, басқа өсімдіктерді көлеңкеде қалдырады.
      Мысал: Тропикалық ормандарда лианалар үлкен ағаштарды орап, жарыққа шығуға тырысады. Ал төмендегі өсімдіктер күн сәулесі жетіспегендіктен әлсірейді.

        Қызғаныштың эволюциялық маңызы

      Қызғаныш – тіршілік үшін күресте маңызды рөл атқарады. Адамдарда, жануарларда және өсімдіктерде бұл эмоция мен құбылыс бәсекелестік арқылы ресурстарды, назарды және өмір сүру мүмкіндігін арттыруға көмектеседі.
      Адамдарда қызғаныш дамуға, жетістікке жетуге ынталандыруы мүмкін.
      Жануарларда бұл инстинкт арқылы тамақ, жұп, территория үшін күрес жүзеге асады.
       Өсімдіктерде бұл табиғи іріктеліс арқылы ең мықтылардың өмір сүруіне көмектеседі.
        Қызғаныш – тек адамға ғана тән емес, ол табиғаттағы барлық тіршілік иелерінде әртүрлі формада көрінеді. Жануарлар оны мінез-құлқы арқылы білдірсе, өсімдіктер тіршілік үшін бәсекелестік арқылы көрсетеді. Бұл эмоция эволюция мен табиғи сұрыпталудың маңызды бөлігі болып табылады. Қызғанышты дұрыс бағытта пайдалана білсек, ол дамуға, ал теріс әсер етсе, күйзеліске алып келуі мүмкін.

Мақала авторы: Болат Бопайұлы