– Президент өткен айда Қазақстан ке­лешекте «Қазақ елі» деп аталуы мүмкін екендігін мәлімдеген. Сіз бұған қалай қа­райсыз? – Жалпы, бұл ұсынысты қолдаймын және мемлекетіміздің атауы ерте ме, кеш пе, Қазақ елі немесе Қазақ Республикасы болып өзгеруі заңды қадам болады деп есептеймін. Бірақ Елбасымыз алдымен халықтың пікірін білу керектігін, жұрттың оны дұрыс қабыл­дауы маңызды екендігін нақтылап айтты. Елімізде әртүрлі ұлт өкілдері тұратындықтан, оларға осы қадамның мәнісін түсіндіре білуіміз керек. – Бұл идея ұлттық мүддеге сәйкес қандай да бір ішкі оң бетбұрыстарға әкеле ме? – Әрине, мемлекеттің атауы ауысып жат­са, елдің ішінде, мәселен, қазақ тілінің қол­дану ауқымына, мемлекеттік тілді меңгеруге қатысты мәселелер де көтерілетіні анық. – Әзірге қоғам қазақ және орыстілді бо­лып бөлініп отырғаны рас. 2020 жылға дейін халықтың 95 пайызы ортақ мемлекеттік тілде сөйлейтініне сенесіз бе?  – Рас, қазақстандықтардың барлығы дерлік қазақ тілін меңгеруі үшін межеленген мерзімге көп уақыт қалған жоқ. Сондықтан осы бағыттағы жұмыстарды жандандырып, нақты жоспарларымызды қайта қарап шы­ғуымыз керек. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін ең алдымен, қоғамымызда ауқымды әрі жүйелі жұмыстар жасалып, оған мемлекеттік органдар, әкімдер, қоғамдық ұйымдар, зиялы қауым, бұқаралық ақпарат құралдары бел­сене атсалысуы қажет. Олай болмаса, бұл мәселеде нақты өзгерістер күту қиын. Білім беру жүйесіне де біршама салмақ түседі. Өйт­кені тілді үйрену мектептен басталады. Ал бұл салада да бірқатар проблемалар бар екені жасырын емес. – Нақты қандай мәселелер туралы айтып отырсыз?  – Жақында «Нұр Отан» партиясы жа­нын­дағы «Мирас» қоғамдық кеңесінің оты­рысы өтті. Онда, ең алдымен, қазақ тіліндегі оқулықтар мен әдістемелік құралдар сапа­сының төмендігі сөз болды. Бүгінгі таңда балаларды қызықтырып, баурап алатын, тіліміздің тереңдігі мен көркемдігін көрсе­тетін оқулықтар жеткіліксіз. Бастауыш сы­ныптағы бүлдіршіндерге ұғынуға жеңіл мәтіндердің орнына ауыр шығармалар үйретіледі. Балаларға жас ерекшеліктеріне сай материалдар ұсынуға болады ғой. Егер ондай шығармалар жоқ болса, оларды мем­лекеттік тапсырыс арқылы жаздыру керек. Бәріміз де ата-анамыз, бала тәрбиелеп отыр­мыз. Менің анам – Шәрбану Бейсенова – жазушы, журналист. Сол кісінің өзі балаларымның сабақтарына көмектескен кезде кейбір қазақша мәтіндерді түсіне алмай отырады. Балаларын қазақша оқытатын бас­қа ата-аналардың басында да осындай қиын­шылықтар бар шығар. Бұл – мәселенің тек бергі жағы ғана. Стан­дарттарға, терминологияға, оқулықтар дайындау жүйесіне қатысты талай мәселе­-лер бар. Осылардың бәрін ескеріп, «Ми­рас­тың» алдағы отырыстарының бірін қазақ тіліндегі оқулықтар және әдістемелік құ­ралдар тақырыбына арнамақпыз. Мұндай өзекті мәселені сараптап және талдау жасай отырып, нақты жұмыс істейтін кез жетті. Егер сапалы оқулықтар мен әдістемелік оқу құралдарын жасай алсақ, бұл тіліміздің мәр­тебесін нығайту жолындағы үлкен қадам болар еді. – Еліміз тәуелсіздік алған 23 жыл аралы­ғында қазақ тілінің тиімді әдістемелік құ­ралдарын жасау мәселесі алғаш қозғалып тұрған жоқ... – Иә, бұл мәселе біраздан бері көтеріліп келеді. Бірқатар шаруалар да атқарылды. Алайда аяғына дейін жеткізілмей, жарты жолда қалған істер де баршылық. 95 пайыз халықты қазақша сөйлетеміз десек, қазақ тілін мектепте үйретудің сапасын артты­руы­мыз керек. Бұл – мемлекеттің ғана емес, зиялы қауымның да алдында тұрған жауап­кершілік. Ыбырай Алтынсарин, Ахмет Бай­тұрсынов, Алихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов сияқты қазақтың ұлы қайраткер­лерінің оқулық жазуға тікелей қатысқаны баршамызға тарихтан мәлім. Сондықтан қа­зіргі заман талабына сай келетін, балаларды баурап алатын, түсінуге жеңіл, жастайынан патриоттық сезімді қалыптастыратын жаңа заманның жаңа оқулықтары қажет. Зиялы қауым өкілдері осы жұмысқа белсене атсалы­сып жатса, олардың тіл мен ел болашағына қосқан қомақты үлесі болары анық. – Алдыңғы сұхбатта халықаралық ке­лісім­шарттарды міндетті түрде қазақ тілінде даярлау туралы талапты заңға енгізуге ті­келей өзіңіз атсалысқаныңыз айтылды. Енді қазақ тілінде оқулықтар даярлау мәселесін көтеріп отырсыз. Бәлкім, осы бағыттағы барлық бастамаларды бір құжатқа, мәселен, ұзақ жылдар бойы талқыланып келген «Мем­лекеттік тіл туралы» заңға топтастыру керек шығар?  – Заңды қабылдай салу үшін ғана даяр­ламау керек. Ең алдымен, «Бұл заңнан не күтеміз?» деген сұраққа жауап табу қажет. Егер мемлекеттік тілдің мәртебесіне қатысты мәлімдеме жасау керек болса, онда бұл мә­селе Конституцияда көрсетілген. Оны қайта­лаудың қандай қажеті бар? Егер мемлекеттік тілдің қолданылу аясын арттыратын тетіктер жөнінде айтсақ, онда бір ғана заң жеткіліксіз. – Қалайша? – Мысалы, мемлекеттің атауы өзгерсе, Конституцияға өзгеріс енгізіледі. Ал қазақ тіліндегі оқулықтар мәселесін көтерсек, онда білім беру саласындағы заңдар қаралуы мүм­кін. Қазақ тілінің сыртқы саясаттағы рөлін арттыру үшін сол саладағы заңдарға тиісті өзгерістер енгізілуде. Мемлекеттік қызмет­тегі тіліміздің қолданылу мүмкіндігіне келсек, тағы да осы саладағы заңдарды өзгерту қа­жет. Сондықтан мемлекеттік тілдің мәрте­бесін көтеру мәселесі бір ғана заңмен ше­шілмейді. Дегенмен мемлекеттің атауына байланысты талқылау болған кезде осындай заңның қажеттігі туралы ойлануға болатын шығар. Егер мұндай заң қабылданбай, алға қарай басу мүмкін болмаса, оны даярлауға да, қабылдауға да барлық мүмкіндіктеріміз бар. Бірақ бұған дейін айтып кеткенімдей, алды­мен осы заңнан не күтетінімізді анықтап ал­ғанымыз абзал. Мемлекеттік тіл мәселесін сая­сатпен ұштастыра берудің орнына нақты, жүйелі жұмыстар атқаруымыз керек. – Оқулықтар мен әдістемелік құрал­дардың жағдайынан басқа тағы қандай мәселеге назар аудару қажет деп ойлайсыз? – Мемлекеттік тілімізді одан әрі дамыту ісіндегі басты міндеттердің бірі – оны бүгінгі заман талаптарына сай модернизациялау. Тіл де тірі организм секілді үнемі жетіліп, қазіргі уақытқа сай бейімделуі тиіс. Жылдам өзгер­ме­лі технологиялар заманында тілдің көр­кем­дігінен гөрі функционалдық жағы маңызды. Ал көркем туындыларымыз, әрине, қазақтың өте бай әрі құнарлы тілімен жазылуы керек. Барлық ұғымдар мен терминдерді қазақ тіліне аудара берудің қажеті жоқ деп ойлай­мын. Ана тіліміздің дамуына өзіндік үлесін қосқан бірегей тұлға – Ісләм Жарылғапов бал­мұздақ, аялдама, басылым, баспагер, ға­рыш­кер, дүниетаным, қойылым, қаламгер сияқты бірқатар терминдердің сәтті балама­ларын тауып, олар тілімізге әлдеқашан сіңі­-сіп кетті. Ал тіл мамандары ұсынған тер­миндер баламалары көп жағдайда тым сәтсіз шығатыны соншалық, халық оларды қабыл­дамай, тілдік қолданысқа енбей жатады. Мұн­дайда түпнұсқа атаудың өзін пайдалана бер­сек, тілдік қатынасқа ешбір зиян келмейтін сияқты. Мысалы, түрік ағайындарымыз өз елдерінің нағыз патриоттары бола тұра, ағыл­шын, француз, орыс және парсы тілдерінен аудармай-ақ біраз сөздерді өз тіліне еркін кіріктіріп жіберген. Әрине, кірме сөздер мен терминдерді жөн-жосықсыз пайдалана бе­рейік деуден аулақпын. Тіл тазалығын сақта­ғанымыз абзал. Алайда халықаралық құжат­тарда пайдаланылатын, әзірше сәтті баламасы табылмаған сөздердің өзін қолдансақ, ешқан­дай зиян шеге қоймаспыз деп ойлаймын. Сонымен қоса уақыт талабына сай өзге де тілдерді меңгергеніміз жөн. Қазіргі кезде ағыл­шын, орыс, қытай тілдерін білу қажет­тілікке айналуда. Өз ана тілімізді ғана тал­-дап-зерттеумен айналысып отыра берсек, әлем тілдерін үйренуге, жетік меңгеруге ұмтылмасақ – алысқа бармасымыз анық. Жастарымыз әлемдік ілім-білімді жетік меңгеріп қана қоймай, шет тілдерінде жа­зылған шығармалар мен туындыларды түп­нұсқадан оқи алатындай деңгейге жеткенде ғана кез келген бәсекеге қабілетті болары сөзсіз. – Сіз «Мирас» қоғамдық кеңесі шең­берінде мемлекеттік тіл мәселесіне көңіл бөліне басталғаны жайлы айттыңыз. Өнер мен мәдениетті дамыту үшін тағы қандай бастамалар қарастырасыздар?  – Мәдениет пен руханият салаларына қатысты бірқатар мәселелерді талқылап, Үкі­мет пен Парламентке нақты ұсыныстармен шығуды жоспарлап отырмыз. Атап айтсақ, Елбасымыздың Жолдауында көтерілген ұзақ­мерзімді мәдениет саясатының тұжы­рымдамасы бойынша өз ұсыныстарымызды беруге, оны қоғамдық талқыға салуға даяр­мыз. Аймақтардағы мәдени ошақтардың, оның ішінде ауылдық жерлердегі театр, клуб, филармония жағдайлары туралы жергілікті мемлекеттік орган өкілдерімен пікір алмаспақ ойымыз да бар. Сонымен бірге қазақ тілінде жарық көретін бұқаралық ақпарат құралдары дамуының бүгінгі үрдістері мен қазіргі таңда олардың алдында тұрған өзекті мәселелерді журналистермен, зиялы қауым өкілдерімен талқылап, ұсыныстар әзірлемекшіміз. Жос­пардағы тағы бір мәселе – талантты, шығар­машылықпен айналысатын жастарға қолдау көрсету. – Қазіргідей ғаламдасу кезеңінде қазақ­тың өнер салалары әлемге онша танылмай, «өз қазанында өзі қайнап жатқан» сияқты әсер қалдырады... – Бүгінгі таңда адамзаттың болаша­ғына, әлемдік мәдени үдерістерге қатысты қызу пікірталастар жүріп жатыр. Алайда бізде осындай ғаламдық құбылыстарға үн қосатын, гуманитарлық пікірталастарға араласып, өзінің тың идеяларын бере алатын шығар­малардың болмауы – алаңдатарлық әрі ойла­нарлық жайт екені рас. – Қазақ киносында біршама ізденіс, қоз­ғалыс, шығармашылық эксперименттер байқалады. Ал қазақ өнерінің өзегі – әде­биетке келгенде...  – Таңдай қақтырарлық туындыларды әзірге көре алмай отырғанымыз рас. Қазіргі кезде қазақ әдебиеті аға буынның беделін арқаланып отырғаны да – шындық. Жас­тар­дың тұшымды шығармашылығын көре алмай жатамыз. Кейде кейбір жастардан: «Бізге мемлекет ақша беріп тұрса, жатып алып, жа­зар едік» дегенді естиміз. Дұрыс, кейбір мә­селелерде мемлекет көмектесуі керек шығар. Бірақ тек мемлекеттен көмек тосып отырған болмайды ғой. Шынайы талант ешкімнен қолдау күтпейді. Қазір – коммуникация да­мыған заман. Жас жазушы немесе ақын туын­дысын интернетке шығару арқылы да өз оқырмандарын таба алады. – Сонымен бірге жыл сайын мемлекет есебінен жас ақын-жазушылар жаңа кі­тап­тарын шығарады. Бірақ олардың сапасын кім сараптайды?!  – Арамызда талантты жастар бар. Оларды жоққа шығармайық. Бәлкім, кейбіреулері­-нің еңбектері жарық көре алмай жатқан болар. Осыған байланысты айтарым: бүгінгі таңда жастарымыз ауқымды рухани проб­лемаларды көтеретін, әрі шығармашылықтың тың формаларын қолданатын туындыларды дүниеге әкелуі керек. Басқа мемлекеттер мойындайтындай, әлемдік деңгейдегі айшық­ты туындылар жарық көріп жатса, бұл ав­тор­дың ғана емес, жалпы, еліміздің мерейін үс­тем етері сөзсіз. – Сіз айтқандай әлемді елең еткізер туын­дылардың жоқтығы немен байла­ныс­ты? – Жастар арасынан мықты туындылар шықпай жатуының негізгі себебі – олардың білім деңгейінде болуы ықтимал. Әлемдік деңгейге шығу үшін жастарымыз шет тілдерін меңгеріп, білімі әлемдік деңгейге сай болуы қажет. Олар қазір басқа елдерде, мысалы, Еуропада, АҚШ-та, Латын Америкасында, Қытайда, Жапонияда, Ресейде жарық көріп жатқан шығармалардан хабардар болуға тиіс. Жастарымыздың басқа елдердің ақын-жазу­шыларымен үнемі араласуы, яғни үлкен ха­лықаралық шығармашылық жиындарға жиі қатысулары керек. Тағы бір айта кететін мә­селе: талантты жастарымыздың еңбектерін ағылшын және басқа тілдерге сапалы түрде аудару мәселесіне көңіл бөлгеніміз жөн. Бі­рақ ең бастысы – жастарымыз көп ізденіп, өз шығармашылықтарын барынша шыңдай түсуі керек. Алдағы уақытта әдебиет сала­сын­да жастарымыздың лайықты туындылары жарық көреді деп сенейік. – Өзіңіз қазақ тіліндегі шығармаларды оқисыз ба?  – Классикалық әдебиетті жақсы көре­-мін. Абай Құнанбаев, Мұхтар Әуезов, Ахмет Байтұрсынов, Жүсіпбек Аймауытов сияқты ұлы ақын-жазушыларымыздың еңбекте­- рін және олардан кейінгі буын өкілдері – Қасым, Жұбан, Мұқағали, Жұмекен, Фариза Оңғарсынова сияқты классиктеріміздің туын­дыларын қызығып оқимын. Әкем жазып кеткен шығармаларды да терең зерделеп жүрмін. Сонымен бірге атқаратын қыз­-метіме байланысты соңғы жылдары әлемдік экономика мен халықаралық саясатқа қа­тысты кітаптарға көбірек үңілемін. Дүние­жүзінде болып жатқан қазіргі үдерістерді талдайтын бұл кітаптар ағылшын тілінде жазылған, оларды орыс тіліне аударып та үлгермей жатыр, ал қазақ тілінде – жоқтың қасы. Егер ағылшын тілін білмесек, әлемде болып жатқан көп үдерістерден шеткерілеп қаларымыз сөзсіз. – Әлемде электронды ақпараттың 80 пай­ызы ағылшын тілінде сақталған екен... – Бүгінгі таңда әлемдік процестердің қарқынды дамып жатқанының куәсі болып отырмыз. Осыған байланысты әлемдік эко­номика ахуалы, дамуы және ондағы дағда­рыстар жөніндегі түрлі теорияларды дәлел­дейтін еңбектер баршылық. Олармен дер кезінде танысып, жаһандану заманындағы үрдістерді жете түсініп, соларға үндес әрекет етуіміз керек. Сондықтан қазақ тілінің дең­гейін арттырумен қатар білімімізді, дүние­танымызды шектемегеніміз жөн. Ағылшын тілі де, орыс тілі де – дүниеде болып жатқан құбылыстарды ұғынуға мүмкіндік беретін құралдар. Егер оларды пайдаланбай, оқшау өмір сүрсек, кеңес дәуіріндегі «темір шы­мыл­дықты» айналамызға өзіміз құрып алғандай боламыз. – Ең соңғы оқыған кітаптарыңыз қан­дай?  – Халықаралық саясат мәселелері бойын­ша америкалық сарапшы, журналист Фарид Закарияның демократияның, АҚШ-тың бо­лашағына қатысты жарық көрген ағылшын тіліндегі соңғы екі кітабын оқып шықтым. Олар біраз ой салатын туындылар. Сондай-ақ америкалық экономист, экономикадан Но­бель сыйлығының лауреаты Пол Кругманның жаһандық экономикалық дағдарыстың себептерін сараптайтын еңбегімен таныстым. Жақын арада оқу үшін 2012 жылы әдебиет саласында Нобель сыйлығын иеленген қытай жазушысы Мо Янь кітаптарын да алып қой­дым. Бір өкініштісі, олардың қазақша аудар­масы мүлдем жоқ, көп кітаптар орысшаға да сирек аударылады. Жалпы, заманауи үздік әдебиеттерді қазақ жұртшылығына таныс­тыру үшін Үкіметіміз тарапынан аударма жұ­мысы да жүйелі түрде жолға қойылуы қажет. Әлемдік туындыларды ағылшын тілінен ті­келей қазақ тіліне аудару керек. Дамыған отыз мемлекетпен тереземіз тең болсын десек, алдымен сол елдерде шығып жатқан ғылыми, талдау-сараптамалық, әдеби жұмыс­тардан хабардар болғанымыз абзал. – Сіз белгілі қазақ қаламгерлері отба­сында тәрбиелендіңіз. Сол кездегі әдеби-мәдени орта мен бүгінгі зиялылар арасында айырмашылық бар ма?  – Әкем өте ашық, қонақжай адам бола­тын. Әдебиетшілер, жазушылар, ақындар, журналистер үйімізде жиі бас қосатын. Олардың әңгімелерін тыңдау – бір ғанибет еді. Ол кезде егемендігімізді алмаған, қазақ тілінің халі мүшкіл, тоталитарлық кеңес за­маны болатын. Зиялы қауым өкілдері, оның ішінде менің әкем де, қудалану зардаптарын, әсіресе, 1986 жылдан кейін бастан кешті. Бі­рақ олар қандай қиындық көрсе де, қоғамды өзгертуге, қоғамда оң үрдістер қалып­тасты­руға деген құлшыныстарын жоғалтпай, із­денуден жалықпады және үнемі көтеріңкі се­зіммен жүретіндей болып көрінуші еді. Ұлтымызға, тілімізге, руханият пен қоғамды дамытуға қатысты идеялары ұдайы сындар­-лы әрі жасампаз сипатта болатын. Бүгінгі таңда еліміз – азат, егемендігімізді алдық, мүм­кіндіктеріміз мол. Алайда зиялы қауым өкілдері қазіргі заман үрдістеріне толықтай бейімделді деп айту қиын, реніштері де жоқ емес, энергетикасы тасып тұрған сәттер де көп байқала бермейді.  Қазіргі уақытта мемлекеттік тұрғыдан атқарылуы тиіс ауқымды мәселелердің бар екені белгілі. Бірақ қоғамымызды қарқынды дамытатын, еліміздің еңсесі мен деңгейін биікке көтеретін құндылықтар әлі де болса толық қалыптаспай отырғанын мойындау керек. Рухани дағдарыс та жоқ емес, кейбір жастарымыз бағыт-бағдардан айырылып қалғандай күйде. Мемлекетіміз бен ұлты­мыз­дың қалыптасуындағы осындай маңызды ке­зеңінде зиялы қауым асқан белсенділік та­ны­тып, шешуші рөл атқарып, қоғамның те­мірқазығына айналуы тиіс. Олардың істері – баршамызға үлгі, сөздері бағдар болуы керек. Әсіресе, саясаттандыруға, популизмге, қара­байырлыққа ұрынбай, мемлекет пен қоғам келешегіне қатысты мәнді де маңызды әрі құнды әңгімелер айтылатын мезгіл жеткен сияқты. – Қазақ тарихын қарасаңыз, зиялы қауым, әдебиетшілер, ақын-жазушылар әдеби мақсаттан бөлек өзге де қоғамдық мис­сияны қоса атқарғаны рас...  – ХІХ-ХХ ғасырларда қазақтың зиялы қауым өкілдері қоғамды алға қарай жетелеуде, елді жаңа мақсаттарға жұмылдыруда, жаңа деңгейге шығаруда шешуші рөл атқарғаны мәлім. Менің ойымша, зиялы қауымның бір­неше негізгі функциялары бар: қоғамның алға басуы үшін моральдық құндылықтарды қалыптастырып, оның рухани дамуына ұйытқы болу; өз шығармаларымен, тұшымды сөздерімен жұртқа, әсіресе, жастарға бағыт-бағдар беру; қоғамда адами және мемлекеттік мәселелерді көтеріп, өзекті сұрақтарға жауап іздеу, сондай-ақ пікірталастар тудыру және ой салу. Осы функцияларды бүгінгі таңда шығармашылық зиялы қауым толық жүзеге асырып отыр деп айта аламыз ба? Жалпы, қазіргі кезде қоғамымызда қара­пайым да қарабайыр ойлау үрдісі қалыпта­-сып отырғанын атап өту керек. Мемлекеттің атқаратын рөліне, оның болашағына, тәуел­сіздігімізге, ұлтымызға, тілімізге, әлемде бо­лып жатқан ауқымды үдерістерге қатысты мәселелерді бұқаралық ақпарат құрал­да­рын­да, интернетте ұсақтап, примитивті түрде түсіндіре салу немесе оларға қарабайыр жауап­тар іздеу әрекеттері басым. Терең әрі жан-жақты талдаулар мүлдем жоқтың қасы деуге болады, оның орнына майда-шүйде мәселелер жиі көтеріліп жатады. Осының бәрі ұлт ретінде дамуымызды тежеп, аласа деңгейден аса алмай отыруымызға әсер ету­де. Сондықтан зиялы қауым бүгінгі таңда мемлекеттілігіміз бен ел алдындағы өз жауап­кершілігін жете сезініп, қоғамымызды ілгері қарай бастайтын факторға айналады деп сенемін.

"Айқын" газеті