"Көптеген елдер соғыс ошағы болып жатқан Сирия секілді аймақтан келген азаматтар, оның ішінде кәмелетке толмағандар радикалданып, қоғамға қауіп төндіреді деп санайды. Кім өз еліне жүздеген потенциалды террористерді әкелгісі келеді? Мен бұл адамдарды қылмыстық қудалау, оңалту және қоғамға қайта бейімдеу күрделі мәселе екенін толық түсінемін. Бұл туралы Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) Терроризмге қарсы іс-қимыл дирекциясының басшысы Владимир Воронков Сыртқы істер министрі Мұхтар Тілеубердімен болған бейнеконференцияда айтты.

Оның пікірінше, үкіметтер мен қоғам күштерін біріктіріп, халықтың қорғалуын қамтамасыз етіп, бұрыннан жасалған қылмыстар үшін кінәлі адамдарды жауапқа тартып, адамдардың қалыпты өмірге оралуына көмектесуі керек – «Бастысы қазіргі жағдай жалғаса бермеуі керек».

БҰҰ мен ЕҚЫҰ сарапшылары Қазақстан өз азаматтарын Таяу Шығыстағы жанжалды аймақтардан оралту бойынша әлемдік көшбасшы болып табылады деп жоғары баға бергенін жоғарыда атап өткен болатынбыз. 2020 жылдың ақпанында Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрінің орынбасары Ержан Ашықбаев ЕҚЫҰ Швейцария Үкіметімен, БҰҰ Терроризмге қарсы бюросымен және Албанияның ЕҚЫҰ-ға төрағалығымен бірлесіп ұйымдастырған «Қазіргі заманғы сын-қатерлерді шешетін шетелдік террористік күрескерлер (FTF)» атты жоғары деңгейдегі аймақтық конференцияға қатысты. Конференцияның бірінші сессиясында сөз сөйлеген Е.Ашықбаев интернеттегі терроризм идеологиясының таралуына қарсы іс-қимыл бойынша Қазақстанның күш-жігері туралы, сондай-ақ ЕҚЫҰ аясында жүргізіліп жатқан терроризмге қарсы әрекеттерді Қазақстанның қолдауы туралы айтты. Әлемдік қоғамдастықтың Қазақстан жүзеге асыратын «Жусан» және «Русафа» гуманитарлық операцияларына айтарлықтай қызығушылығын ескере отырып, Министрдің орынбасары ДАИШ отбасы мүшелерін оңалту және реинтеграциялау мәселелеріне арналған іс-шарада басты спикер ретінде болды. Ол балаларды құжаттандыру мәселелерінен бастап, қандастармен жұмыс істеудің озық тәжірибелерін тартуға дейін азаматтардың террористік қызмет аймақтарынан оралуына байланысты проблемалар мен қиындықтарға тоқталды. Үкіметтік емес сектордың қоғамды әлеуметтендіру саласындағы қызметі бөлек атап өтілді. Конференция аясында Е. Ашықбаев Бас хатшының көмекшісі және БҰҰ Терроризмге қарсы комитетінің Атқарушы дирекциясының атқарушы директорымен Мишель Конинкспен кездесті, олар терроризмге қарсы іс-қимыл саласындағы ынтымақтастықтың одан әрі практикалық қадамдарын, оның ішінде тәжірибе мен озық тәжірибе алмасу бойынша нақты жобалар мен іс-шараларды талқылады.

Күрделі мәселе

Экстремистер мен террористерге қосылу үшін қақтығыс аймақтарына өз еркімен барған азаматтарды қайтару – өте күрделі процесс, бұл кезде барлық мүдделі елдердің билігі БҰҰ-ның қолдауымен халық қауіпсіздігі, адам құқығы және қарапайым адам жанашырлығы арасындағы «алтын ортаны» іздейтіні белгілі. Бүгінгі қолда бар ақпаратқа сәйкес, бірнеше мың адам Орталық Азия аймағынан Сирия мен Иракқа кеткен.

БҰҰ «ізашарларға» көмектеседі

БҰҰ осы «мина даласында» ізашар болған елдерге жан-жақты қолдау көрсетеді. Орталық Азия үшін БҰҰ-ның Превентивті Дипломатия бойынша Аймақтық орталығының басшысы Наталья Герман шетелдік жалдамалы деген болжам жасаушылар – оралмандар мен қайтуға дайындалып жатқан адамдардың жеке басын, олардың кінәлі болған жағдайда қылмыстық қудалауға түсуін, сондай-ақ оңалту мен интеграциялауды көздейтін әзірленген жаһандық бағдарлама туралы:

- 2019 жылдан бастап Қазақстан Жусан және Русафа операциялары шеңберінде жүздеген азаматын – ерлер, әйелдер мен балаларды қайтарды. Өзбекстан өзінің екі жүзден астам азаматы Ирак пен Сириядан оралғаннан кейін екі «Мехр-1» және «Мехр-2» бағдарламаларын жүзеге асырды, Соңғы екі жылда Тәжікстан Ирактан жүзден астам баланы қайтарып берді, - деді ол.

Нұрсұлтан қаласының қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сотының төрағасы Әділхан Шайхисламов Ирак пен Сириядағы қақтығыс аймақтарынан оралған 14 ер адамның ісін қарады. Оның айтуынша, бұл адамдардың барлығы 2013-2019 жылдары ДАИШ-тің Сириядағы оқу-жаттығу лагерлерінде әскери дайындықтан өткен. Барлығы осы топтың мүшелері болды. Олардың кейбіреулері ДАИШ-ті мадақтайтын және Сириядағы қарулы «жиһадқа» қатысуға шақыратын бейнероликтер дайындап, оларды Интернетте таратқан. Қазақстандық тергеушілердің қарауына көптеген дәлелдер мен құжаттар келді.

«Сирияның Дейр-эз-Зор қаласы маңындағы қарулы қақтығыстан кейін ДАИШ содырлары «кәпір» деп атаған төрт жауынгердің басын кесіп тастады. Содан кейін өлтірушілердің бірі сүйектердің фонында суретке түсті, біз бұл суретті көрдік, - деді Әділхан Шайхисламов. «Осылайша қылмыскерлер ҚР Қылмыстық кодексінің бірнеше бабын бұзды». Оның айтуынша, сот ұсталғандарды кінәлі деп тауып, оларды әртүрлі мерзімге бас бостандығынан айыруға үкім шығарды. «Олар қазіргі уақытта түрмелерде, оларда ақтау жұмыстары жүргізілуде», - деді Шайхисламов.

Ол БҰҰ агенттіктері, оның ішінде Терроризмге қарсы бюро экстремистік тұтқындармен қарым-қатынаста қазақстандық түрмелерді тікелей қолдайтынын атап өтті. «Көпшілік радикалды исламистер үлкен қауіп төндіреді деп қорқады», - деп мойындады Қазақстан судьясы. – Барлығы қауіптің бар екенін түсінеді. Бірақ адамдармен қарым-қатынас жасау тәжірибесіне сүйене отырып, мен бұл қауіппен күресуге болады және күресу керек деп санаймын».

Сотталушылардың бірі, 22 жастағы қазақстандық, Сирияға бала кезінде отбасымен кеткен, ол небәрі 15 жаста болатын. Сот процесінде Қазақстанға оралғаннан кейін ол өзінің соғысқа барғысы келмейтінін, мүлде басқа жоспарлары мен армандары болғанын мойындады, бірақ ата-анасы оны террорист болуға мәжбүр етті. Ол бас бостандығынан айырылды, бірақ Шайхисламов жігіттің шын жүректен өкінетініне және түрмеден шыққаннан кейін «жаңа өмір бастайтынына» сенімді.

Неліктен Қазақстанда бұл операцияны «Жусан» деп атады? «Бұл жусан шөбін білдіреді – яғни қазақ даласының көп бөлігінде өсетін шөп. Бұл – Отанның ұмытылмайтын иісі... ».

Сондай-ақ, БҰҰ-да тіркелген журналистер Қазақстанның өз азаматтарын қақтығыс нүктелерінен қайтару жөніндегі табысты тәжірибесі туралы жиі айтады. Ахмет Фатхи, Америкалық теледидар жаңалықтарының бас редакторы:

- «Жусан» операциясы шынында да маңызды оқиға болды. Бұл бізді террористік ұйымдардың әрекеттеріне байланысты өткір дағдарыспен байланыстырады. Қазақстан басшылығы соғыста өз азаматтарын жалғыз қалдырмайтынын мәлімдеп, адами және прагматикалық әрекет етті. Сонымен қатар, олардың көпшілігі ешбір кінәсі жоқ, қылмыс жасамаған әйелдер мен балалар болды. Қазақстанның тәжірибесі халықаралық аренада жылы қабылданады және ол көптеген аймақтарда, әсіресе Еуропалық Одақ елдерінде зерттелуде, олар әзірнге мұндай әрекет жасамаған және қақтығыс аймағында өз азаматтарымен не істеу керектігін шешуде.

Еркежан Арын