Құрметті оқырман, поло ойыны­ның әлемге Ұлы даладан тарағанын білесіз бе? Бұл ойынның атауы шөген болғанынан, оны бабаларымыз ерлік пен мергендіктің басты алғышарты ретінде қарастырғанынан хабар­дарсыз ба?

Биылғы мамыр айынан бері Қазақстан шөген федерациясы өшкенімізді жағып, шөген ойынын тірілтуге белсене кірісті. Қазақстан шөген федерациясының вице-пре­зиденті Сәрсен Құранбек мыр­замен сұхбатымыз біз үшін ескі де жаңа ойынның кешегі мен бүгінін және болашағын саралауға арналды.

– Сәрсен Абайұлы, ақсүйектер ойыны ретінде әлемге танымал поло спортының түп негізі шынында да Орта Азиядан ба? Қандай нақты тарихи деректерге сүйенуге болады?
– Халықаралық поло федерация­сы­ның сайтында жазылғандай, бұл ойын­ның негізін қалаушылар – Орта Азияның көш­пенділері. Яғни поло – сіз бен бізге тікелей тиесілі дүние. Ата-бабамыздың ат үстінде осы шөген ойынын ойнағаны туралы де­ректер ХІ ғасырда жазылған Жүсіп Ба­ласағұнның «Құтты білігінде», Махмұд Қаш­қаридің «Диуани лұғат ат-Түрк» еңбе­гінде кездеседі. Бір деректерде Ақсақ Темірдің Самарқан шаһарының тұсында шөген ойыны үшін арнайы жер тегістетіп, алаң дайындағаны және ол алаңның осы күнге нұсқасы жеткені де айтылады. Қытай, Иран жазба деректерінде шөген туралы мәліметтер көптеп кездеседі. Моғол әулетінің Үндістанды жаулап алуы кезінде сол өңірге шөген ойынын таратқаны, оны үнділер арқылы кейінірек ағылшындар үйренгені, Британ флотының офицерлері мен әскерилері ойынды Еуропаға алып барғаны, бұл шамамен XVIII ғасырда жүзеге асқаны Халықаралық поло феде­рация­сының ресми сайтындағы «тарих» бө­лімінде анық жазылған. Англияға жет­кен соң полоның тынысы ашылған­дай болады. Ағылшындардан үйреніп, бүкіл Еуропа ойнай бастады. Батыс Еуропа елдері ХVIII ғасырда төрт тарапта отарлау саясатын жүргізді. Сөйтіп, бұл ойын Америка асты. Оның ішінде Латын Аме­рикасына кеңінен қанат жайды. Айта кететін жайт, әзір­байжандарда бұл ойын бертінге дейін жал­ғасқан. КСРО ха­лық­тарының спар­та­киадасы бағдарлама­сы аясында полодан арнайы жарыстар өткізіліп тұрған. Әзір­байжан тілінде бұл ойын «шоған» деп аталған екен. Өзбек тілінде «шоғбан» деп аталады. Парсылар әлі күнге бұл ойынды өздерінің ұлттық ойыны деп санайды. Екі мың жылдан бері ойнап келеміз дейді.
– «Шөген»/«шоған»/«шоғбан» сөзде­рінің этимологиясын зерттеп көрдіңіз бе?
– «Шөген» – көне түркі сөзі. Бұған ешқандай дау болмауға тиіс. «Шөген», «шоған», «шоғбан» сөздерінің түбін індетіп келер болсақ, шоқпар сөзімен түбірлес болып шығады. Қазақтың қару-жарағын зерттеген этнограф-ғалым Халиолла Ахметжан ағамызға арнайы хабарласып сұрағанымда, нақты деректер айтты. «Бұл жастарды жауынгерлік өнерге бейімдеу үшін қажетті ойын болған. Дәлдікті, мер­гендікті, тура соққы тигізуді, ат құлағында ойнауды бабаларымыз жас өркенге осы шөген ойыны арқылы да­рытқан. Шөген ойнау жауынгерлік өнердің алғашқы сатыларының бірі болған. Ал шөген сөзі шоқпармен түбірлес. Екеуінің де түбірі – соғу (ұру) сөзі» деді Халиолла аға. Шө­геннің шынында да мергендік пен дәлдікке машықтандыратынына осы ойынды қолға алғалы бері нақты көз жеткіздік. Қазір шөгенмен айтулы көкпаршыларымыз айналысып жүр. Нұрдәулет Момынов, Манарбек Дүйсенбиев, Нұржігіт Мырза­баев, Бақтыбай Шырынқұлов секілді 6-7 дүркін Қазақстан чемпионы атанған, Азия чемпионы атағына қол жеткізген жігіттер бар. Олар да шөгеннің өте мықты ойын екенін айтып жүр. Ойынның шығу тегін зерттей жүріп, бірқатар ғалымдарға сауал жолдадық. Академик Зейнолла Самашев сақ қорғандарын аршу барысында шөген таяғына ұқсас заттардың табылғанын да айтты. Тарих және археология институ­тының ғылыми қызметкері Станислав Потапов тастағы таңбаларды зерттейді. Ол келтірген деректер де өте қызық. «Көш­пенділерде жаудан жеңіліп қалудан да, қаруы сынып қалғаннан да артық абы­ройына дақ түсіретін жайт – астындағы атын өзі жаралап алуы. Мінген жылқысына қылышын, шоқпарын тигізіп алу аза­маттық атына қара күйе жағатын, ел ал­дында өзін масқаралайтын мәселе са­нал­ған» дейді Потапов. Ал шөген ойы­­нында соққының траекториясы нақты есептеледі. Сәл қиғаш алсаңыз, атыңыздың басын ұрасыз. Жерлете соққы жасағанда абайла­масаңыз, атыңыз ақсайды. Соққы оң қол­мен ғана, қылыш сілтегендей төрт ба­ғытқа – алға, артқа және аттың келесі қапталында алға, артқа жасалады. Қарсы­ластың атын ұрып алмауға да машықтану қажет. 
– Шөгенді туған топырағында жаңғырту туралы алғаш ой айтқан, бастама көтерген кім?
– Бұл ойды қазақ қоғамына алғаш жа­зушы, зерттеуші Асқар Егеубаев жеткізді. Асқар аға Ж.Баласағұнның «Құтты білігі» мен М.Қашқаридің «Диуани лұғат ат-Түркін» зерттеу барысында шөген сөзін алғаш жолықтырған болуы ықтимал. Қытайдағы қазақ ғалымы Мәдениет Мұқатайұлы «Аламан» порталында жарық көрген «Доп ойыны бізге де таңсық емес» ма­қаласында: «А.Егеубаевтың аудар­масында тек ат ойыны деп аталған, ал шағатай тіліндегі түпнұсқасында шөген деп келтірілген» дейді. А.Егеубаев «Қазақ әдебиеті» газетінің 1999 жылғы №52 санында осы ойын туралы мақала жариялады. 2000 жылдың наурыз айында Асқар аға Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясында зерттеу мақаласын жария етті. Осының бәрі шөгеннің өз ойынымыз екенін, біз оны дәуірлер алмасқан кезде аз-маз ұмыт­қа­нымызды айғақтайды. Ал шөгенді елі­міз­де қайта жаңғырту бастамасын көтер­ген – мемлекет және қоғам қайраткері Өмір­­зақ Шөкеев. Тікелей Елбасы тапсырмасымен Өмірзақ Естайұлы осы спортты қолға алды. 2012 жылы Қазақстан поло федерация­сы құрылды. Кейбір себептерге байланыс­ты федерация жұмысы бірден белең алып кете қоймаған. Астана қаласында бір клуб ашылып, Англиядан 8 жылқы алынған екен. 2014 жылдың соңында Қазақстан шөген федерациясының президенті болып Қазақстан Республикасының ауыл шаруа­шылығы министрі Асылжан Мамытбеков сайланды. Мен осы федерацияның вице-президенті және бас хатшысы болып сай­ландым. Ең алдымен біз федерация атауын «Қазақстан Республикасының шөген федерациясы» деп қазақы ұғымға сай өзгерттік. Төл ойынымызды жаңғыртып, мәдениетіміздің бір тармағын қайта қалпына келтіру үшін оның ұлттық сипатта болғанын әбден дұрыс деп шештік. Феде­рация қайта тіркеуден өтті. Орыс және ағылшын тілдерінде жалпы халықаралық айналымға енген поло атауын қалпында қалдырдық. 
– Еліміздің шөген федерациясының құрылғанына жыл да толмапты. Дегенмен нақты қандай шаруалар қолға алынып, атқарылып жатыр?
– Федерация президенті Асылжан Сарыбайұлының басшылығымен нақты, қажетті бағыттарды анықтап алдық. Біріншіден, федерация атауын ұғымға сай қазақшаладық. Екіншіден, жалғыз Астанамен шөгеннің көсегесін көгерте алмаймыз. Соған орай, кемінде 5 облыста шөген федерациясының филиалдары мен орталықтарын құру жайын қолға алдық. Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Алматы, Қостанай, Солтүстік Қазақстан облыс­тарында және Астана қаласында біз облыстық және қалалық федерациялар мен клубтарды аштық. Осы 6 орталық қазір республикалық федерацияның негізі болып отыр. Үшіншіден, Ұлттық олим­пиада комитеті тарапынан танылуды іске асырдық. Төртіншіден, Халықаралық поло федерациясына мүше болу мәселесін ойдағыдай атқардық. Бесіншіден, феде­рация филиалдарын керекті жарақ­тармен қамтамасыз ету ісі тыңғылықты жүргізілді. Алдағы уақытта аттардың ер-тұрманы, шөген таяғы, басқа да жарақтарды өз елімізден шығаруды іске асырсақ, бұл спортты дамытуға даңғыл жол ашылады. Әлемде шөген ойынына қажет жабдықтар өте қымбат. Ер-тұрманның өзін ғана 2 мың долларға сатып алуыңыз мүмкін. Демек, болашақта өндіріс мәселесін қолға алуы­мыз керек. Шөгенге қажетті жарақтарды өз елімізде өндірсек, поло ұлт үшін қымбат спорт түріне айналмайды. Алтыншыдан, қазақы жылқыларды шөген ойынына бейімдеу шаруасын қолға алдық. Әлемде поло ойынына бейімделген жылқылардың, яғни поло-понилердің құны 5 мыңнан 250 мың АҚШ доллары аралығында. Арген­тинада атақты Адольфо Камбиасо есімді ойыншы жылына 5-6 млн доллар табыс табады. Сол Адольфо АҚШ-та арнайы үйретілген жылқыларды 250 мың долларға сатып алады деген дерек бар. Біз болашақта өз жылқыларымызды шөгенге үйрету, тәрбиелеу үлгісін жолға қойдық. Қостанай жылқы зауытынан 27 жылқы сатып алдық. Қазақтың жабы жылқысын да шөгенге үйретіп жатырмыз. Демек, алдағы уақытта шеттен жылқы сатып алмайтын боламыз. Қазір 20-ға тарта ойыншы біршама жоғары дәрежеде өнер көрсететін деңгейге жетіп қалды. Оларды Мәскеу (Ресей) қаласына екі рет оқу-жаттығу жиындарына апарып, полоның негізімен таныстырдық. 
– Қайта жаңғырған шөген ойынын отан­дастарымыз қашан көре алады?
– Асылжан Сарыбайұлының бастама­сымен Таразда өтетін Қазақ хандығының 550 жылдық мерейтойы аясында шөген федерациясының таныстырылуы және шөгенді таныстыру ойыны өткізіледі. Оған қатысатын барлық ойыншылар – өз азаматтарымыз, жылқылар – өз арғымақ­тарымыз. Қазір Тараздағы атшабар ретке келтірілді. Толыққанды, шым төселген шөген алаңы жабдықталды. Бұл – менің ойымша, Елбасының «Мәңгілік ел» идея­сына, ұрпақтар сабақтастығына әбден дөп келетін шара. 

– Ал ұлттық біріншілік қашан өтуі мүмкін? Оған қандай алғышарттар қажет? 
– Ұлттық чемпионат өткізу үшін ке­мінде 5 өңірдің командасы қатысуы керек. Әуелі біз «федерация филиалдары 5 об­лыста ашылмай қала ма?» деп қауіп­тендік. Аз уақытта еңбегіміз жемісін берген соң, алдағы қазан айының соңына қарай рес­публикалық турнир өткізуді жоспарлап отырмыз. Болашақта қомақты жүлде қо­рымен ел чемпионатын ұйымдасты­рамыз. Алматы облысындағы Талғар қаласының солтүстігінде Халықаралық поло феде­рациясының талаптарына толық сай келетін жазғы алаң салынған, сонымен қатар жабық манеж де бар. Оның салы­нуына Тимур Құлыбаев мырза мұрындық болды. Тараздағы алаң да талаптарға толық сәйкес. Астана қаласында 50 га жерге алаң салу бастамасы да қолға алынды. Ал Қоста­найдағы «Қазақ тұлпары» зауытының бір алаңын шөгенге бейімдеп жатырмыз. Дегенмен «шөгенді тек жасыл алаңда ойнайды екен» деген ой туындамауы керек. Әлемде шөген алаңының неше түрі бар. Пәкстанда, Үндістанда, Германияда құмда ойнала береді. Швейцарияда, Қытайда қысқы полодан жарыстар ұйымдастырылып жүр. Жабық аренада ойналатын поло да бар. Әзірбайжан екі жыл қатарынан жабық аренадағы полодан әлем кубогын өткізді. Қазір бұл ойын Аргентинада үлкен беделге ие. Тіпті ұлттық спорт дәрежесіне көте­рілген. Ойынды көруге 20-25 мың адам жиналады, тіпті әлемнің түкпір-түкпірінен туристер арнайы тамашалауға барады.
– Шөгеннің халықаралық ережесі қолданылатын болар?
– Иә. Бір командада 4 адам ойнайды, бір жылқыны екі кезеңнен артық пайда­лануға болмайды. Бір ойынды 4 кезеңнен 8 кезеңге дейін өткізуге болады. Әр кезең 7 минуттан, кезеңдер арасындағы үзілістер – 3 минуттан. Еуропада негізінен, 6 кезең­нен ойнайды. Аргентинаның ұлттық чем­пионатында 8 кезең өткізеді. 
– Халықаралық поло федерациясы сіз­дердің бұл бастамаларыңызды қолдады ма?
– Әрине. Қазір Қазақстан Республи­касының шөген федерациясы – Халық­аралық поло федерациясының толық мүшесі. Барлық бастамаларға дауыс бере және пікір білдіре алады. Федерация бас­шы­лары ретінде Асылжан Сарыбайұлы екеу­міз оның конференцияларына қатыса аламыз, спортшылардың дәрежесін анық­тауға атсалыса аламыз. Қазір Халықаралық федерацияға әлемнің 84 федерациясы мүше. 
"қамшы" сілтейді

Дерек көз: Айқын-ақпарат