Әрбір кезеңде қамшының тарихы мен оның қолданылуы мәдени ерекшеліктермен тығыз байланысты. Қамшының әртүрлі мәдениеттегі мәні мен қолданылу рөлі өзгеріп отырды, сондай-ақ археологиялық зерттеулер барысында ол әртүрлі елдер мен аймақтардан табылып, ғалымдар тарапынан зерттелді. Төменде қамшының тарихы мен табылған жерлері, сондай-ақ зерттеген ғалымдар туралы уақыт тізбегінде толыққанды мәліметтер берілген:

                           Ежелгі дәуір
         (б.з.д. III–I мыңжылдықтар)

      Ежелгі Египет (б.з.д. III мыңжылдық)
     • Қолданылуы: Египетте қамшы фараондар мен жоғарғы мәртебелі тұлғалардың билігі мен күшінің символы ретінде қолданылған. Ол негізінен салтанатты рәсімдер мен ғибадаттарда қолданылған.
    • Табылған жері: Египет, Тутанхамонның қабірі (Говард Картер 1922 жылы тапқан).
    • Зерттеген ғалымдар: Говард Картер. Ол Тутанхамонның қабірін ашып, бірнеше металдан жасалған әшекейлі қамшыларды тапқан. Бұл қамшылар билік символы ретінде қолданылған және алтынмен әшекейленген.

                   Сақтар мен Скифтер
                    (б.з.д. V–III ғасырлар)

     • Қолданылуы: Скифтер мен сақтар қамшыны әскери мақсатта, жылқыны басқару және соғыс қимылдары үшін қолданған. Сонымен қатар, олар қамшыны жерлеу рәсімдерінде бірге қойған.
    • Табылған жері: Украина, “Толстая Могила” қорғаны (Борис Мозолевский тапқан).
     • Зерттеген ғалымдар: Борис Мозолевский. 1971 жылы скифтерге тиесілі алтын өрнектелген қамшы бөлшектерін тапқан. Бұл жәдігерлер Эрмитажда және Киевтегі Ұлттық музейде сақтаулы.

                    Антикалық дәуір
       (б.з.д. I ғасыр – б.з. IV ғасыр)

     Ежелгі Рим (б.з.д. I ғасыр – б.з. IV ғасыр)
    • Қолданылуы: Римде қамшы негізінен жазалау құралы ретінде қолданылған. Flagrum және Scutica деген екі негізгі түрі болды: біріншісі ауыр қамшы, екіншісі – жеңіл.
    • Табылған жері: Помпей қаласы, Италия (Джузеппе Фиорелли тапқан).
     • Зерттеген ғалымдар: Джузеппе Фиорелли. Ол Помпей қаласындағы қазба жұмыстары кезінде ескі Римдегі Flagrum және Scutica түріндегі қамшыларды тапқан.

                       Ерте орта ғасырлар
                        (VI–VIII ғасырлар)

      Түркі қағанаты (VI–VIII ғасырлар)
      • Қолданылуы: Түркі қағанатында қамшы әскери құрал әрі мәртебе белгісі ретінде қолданылған. Сабына металл элементтер қосылып, өрімі арнайы қайыстан жасалған.
     • Табылған жері: Орхон-Енисей жазбалары мен Түркістан қаласы.
     • Зерттеген ғалымдар: Орхон-Енисей жазбаларында қамшының әскери мәні туралы мәліметтер сақталған. Түркістан қаласында және Алматыдағы Ұлттық музейде осы дәуірдің қамшылары сақталуда.

                   Ортағасырлық кезең
                      (X–XIV ғасырлар)

      Еуропа (X–XIV ғасырлар)
     • Қолданылуы: Ортағасырлық Еуропада қамшы рыцарлық дәстүрде мәртебенің белгісі ретінде пайдаланылды. Сонымен қатар, олар жылқыны басқару және жекпе-жектерде қолданылған.
     • Табылған жері: Германия, Италия, Лондон, Берлин.
     • Зерттеген ғалымдар: Алоис Мюнцер. Ол ортағасырлық Еуропаның дәуіріндегі қамшыларды зерттеп, оларды Лондондағы Виктория және Альберт музейінде және Берлиндегі Мемлекеттік музейде тапқан.

                      Моңғол империясы
                      (XIII–XIV ғасырлар)

     • Қолданылуы: Моңғол империясында қамшы жылқы басқару және әскери құрал ретінде пайдаланылды, сондай-ақ билік символы ретінде де қолданылды.
     • Табылған жері: Моңғолия, Ұлан-Батор (Сэр Джон Вернер тапқан).
     • Зерттеген ғалымдар: Сэр Джон Вернер. Ол моңғол әскерлерінің қамшыларын зерттеп, Ұлан-Батордағы Ұлттық музейде сақталған жәдігерлерді тапқан.

            Ренессанс және ерте жаңа заман
                      (XV–XVII ғасырлар)

      Қытай (XV–XVII ғасырлар)
      • Қолданылуы: Қытайда қамшы негізінен сәндік әрі салтанатты рәсімдер үшін қолданылған. Олар жібек, алтын және басқа қымбат материалдармен әшекейленген.
    • Табылған жері: Қытай, Пекин (Қытайдың Ұлттық музейінде сақталған).
     • Зерттеген ғалымдар: Қытайлық археологтар мен зерттеушілер бұл кезеңнің қамшыларын зерттеп, оларды Пекиндегі Ұлттық музейден тапқан.

                         Қазақ хандығы
                      (XV–XVII ғасырлар)

    • Қолданылуы: Қазақ хандығында қамшы жоғарғы мәртебелі тұлғалардың рәмізі ретінде қолданылды. Хандар мен билер қамшыларын сәндеп, оларды күміс, алтын және асыл тастармен безендірген.
    • Табылған жері: Алматы, Түркістан, Әзірет Сұлтан музейі.
     • Зерттеген ғалымдар: Қазақстандық археологтар мен этнографтар, оның ішінде Алматы мен Түркістандағы Ұлттық музейлер мен Әзірет Сұлтан музейіндегі қамшылар зерттелген.

                    Жаңа дәуір (XIX ғасыр)

     Оңтүстік Америка (XIX ғасыр)
     • Қолданылуы: Аргентина мен Бразилиядағы гаучо мәдениетінде қамшы мал шаруашылығында қолданылған негізгі құрал болды. Бұл қамшылар былғарыдан жасалып, өрнектермен сәнделді.
     • Табылған жері: Аргентина, Бразилия, Буэнос-Айрес (Ұлттық музей).
     • Зерттеген ғалымдар: Оңтүстік Американың этнографтары мен археологтары, әсіресе Буэнос-Айрестегі Ұлттық музейде зерттелген.

                          Орталық Азия
                             (XIX ғасыр)

     • Қолданылуы: Қазақ, қырғыз, өзбек халықтарында қамшы сәндік әрі шаруашылық құралы ретінде пайдаланылды.
     • Табылған жері: Алматы, Орталық Азия (Орталық мемлекеттік музей).
    • Зерттеген ғалымдар: Қазақстандық этнографтар мен археологтар, Алматыдағы Орталық мемлекеттік музейде сақталған қамшыларды зерттеген.

                          Қазіргі заман
                    (XX–XXI ғасырлар)

    • Қолданылуы: Қазіргі уақытта әлемнің түрлі елдерінде қамшының археологиялық және этнографиялық зерттеулері жүргізілуде. Бұл қамшылар әлемнің ірі музейлерінде сақталып, халықтың мәдениетін танытады.
    • Табылған жері: Каир, Лондон, Санкт-Петербург, Алматы, Ұлан-Батор.
    • Зерттеген ғалымдар: Қазіргі заманғы археологтар мен этнографтар. Әлемнің ірі музейлерінде қамшының әртүрлі үлгілері зерттеліп, олардың тарихы мен мәдени мәні туралы мәліметтер жинақталуда.
     • Қамшының тарихы мен оның әртүрлі елдердегі табылуы мен қолданылуын зерттеген ғалымдар осы тарихи жәдігерлердің мәдени және тарихи маңызын ашып, олардың әр кезеңдегі рөлін толық түсінуге мүмкіндік берді. Әрбір дәуір мен елде қамшы өзінің ерекше мәніне ие болды, және ол тарихи зерттеулер мен мәдени мұра ретінде маңызды орын алады.

         Қазақстанда табылған қамшылар
                   туралы мәліметтер

       Бұл деректер қамшының тарихи кезеңдердегі ерекшеліктерін және оны тапқан археологтардың еңбектері

                          Сақ дәуірі
                (б.з.д. V–III ғасырлар)

       • Табылған өңірі: Шығыс Қазақстан (Берел қорғандары) және Жетісу аймағы.
       •Ерекшеліктері: Қамшының бастапқы прототипіне ұқсас сабы бедерленген заттар мен ат әбзелдері табылған. Бұл заттар жылқы мәдениетінің дамуымен тікелей байланысты. Қамшыға ұқсас заттар бай элитаның салтанатты бұйымдары ретінде қолданылған болуы мүмкін.
     • Тапқан зерттеушілер:
     • Зейнолла Самашев – Берел қорғандарын зерттеген археолог.
     • Жұмыс жылдары: 1990 жылдардан бастап.
     • Сақтаулы орын: Берелдегі жәдігерлер Алматыдағы Орталық мемлекеттік музейде және Шығыс Қазақстан облыстық музейінде сақталған.

                   Түркі қағанаты дәуірі
                        (VI–VIII ғасырлар)

      • Табылған өңірі: Жетісу (Есік қорғаны мен Талғар маңы).
     • Ерекшеліктері: Бұл кезеңде қамшы жылқы шаруашылығында ғана емес, көшпелі түркі билеушілерінің салтанатты және әскери өмірінде маңызды рөл атқарған. Сабында металл элементтері және қарапайым терімен қапталған өрімдер кездеседі.
    • Тапқан зерттеушілер:
    • Виктор Зайберт – көшпелі түркі мәдениетін зерттеген археолог.
     • Жұмыс жылдары: 1980 жылдар.
     • Сақтаулы орын: Бұл жәдігерлердің кейбірі Алматыдағы Орталық мемлекеттік музейде көрсетілген.

                     Қараханидтер дәуірі
                        (XI–XII ғасырлар)

    • Табылған өңірі: Отырар қалашығы мен Түркістан маңы.
   • Ерекшеліктері: Бұл қамшылардың сабы ағаштан жасалып, терімен қапталған. Кейбір үлгілерінде күміспен безендірілген өрнектер байқалады. Қамшы тұрмыстық құрал ретінде де, сәндік мақсатта да қолданылған.
    • Тапқан зерттеушілер:
    • Әлкей Марғұлан – Отырар қазбаларын зерттеген ғалым.
    • Карл Байпақов – ортағасырлық археологияның белгілі маманы.
    • Жұмыс жылдары: 1960–1970 жылдары.
    • Сақтаулы орын: Отырар мемлекеттік археологиялық-мәдени қорық-музейі және Түркістандағы Әзірет Сұлтан қорық-музейі.

                       Алтын Орда дәуірі
                     (XIII–XIV ғасырлар)

    • Табылған өңірі: Сарыарқа (Ұлытау), Сырдария бойы және Отырар маңы.
    • Ерекшеліктері: Сәндік және билік белгісі ретінде қолданылған. Сабында алтын-күміс әшекейлер, кейде асыл тастар болған. Бұл қамшылар билеуші элитаның әлеуметтік мәртебесін білдірген.
     • Тапқан зерттеушілер:
     • Әлібек Төлебаев – Алтын Орда жәдігерлерін зерттеуші.
    • Жұмыс жылдары: 1990 жылдар.
    • Сақтаулы орын: Ұлытаудағы жәдігерлер Астанадағы Ұлттық музейде сақталған.

                    Қазақ хандығы дәуірі
                       (XV–XVII ғасырлар)

      • Табылған өңірі: Түркістан мен Тараз аймағы.
     • Ерекшеліктері: Қамшылар қазақ қоғамында билік символы ретінде ерекше орын алған. Хандар мен билердің қамшылары сәндік безендірулерімен ерекшеленген. Тұрмыстық қамшылар жылқы терісінен өрілген.
     • Тапқан зерттеушілер:
     • Оразақ Смағұлов – қазақ халқының антропологиясы мен этнографиясын зерттеген ғалым.
     • Жұмыс жылдары: 1980–1990 жылдар.
     • Сақтаулы орын: Әзірет Сұлтан қорық-музейінде және Ұлттық музейде сақталған.

                      XIX–XX ғасырлар

    • Табылған өңірі: Қазақстанның барлық өңірлері.
    • Ерекшеліктері: Тұрмыстық және салтанатты қамшылар көптеп кездеседі. Бұл қамшылар заманауи этнографиялық коллекциялардың бір бөлігі болып табылады.
    • Тапқан зерттеушілер: Бұл кезеңнің қамшылары негізінен халық арасынан жиналған. Экспедицияларға этнограф ғалымдар, соның ішінде Әлкей Марғұлан мен оның шәкірттері атсалысқан.
    • Сақтаулы орын: Алматыдағы Орталық мемлекеттік музей және Ұлттық музейінде сақтаулы тұр.

Болат Бопай,

этнограф, Қазақстан Жазушылар Одағының, Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі, Қазақ ұлттық Салт-дəстүр, Əдет-ғұрып Акедемиясының Акедемигі. Танымал Этнограф жазушы, Астролог, Гүлтанушы ғалым, Әдебиет сыншысы.