Сөз төркіні

    Этимологиялық мәні 

   Этимологиялық тұрғыдан: “Хан” – көне түркі тілінен алынған, ел билеуші, ұлыс басшысы деген мағына береді. “Шапан” – араб тілінен енген, жабу, жамылу мағынасындағы сөз. Қазақ тілінде бұл сөз сырт киімнің бір түрін білдіреді.
    Сөздік тұрғыдан: Хан шапан – ерекше мәртебеге ие адамдарға арналған ұлттық сырт киім. Оны дәстүрлі түрде хандар, билер, батырлар, жыраулар, ел басқарған тұлғалар киген. Киімнің атауы оның иесінің қоғамдағы орны мен дәрежесін айқындайды.
    
                       Жан-жақты мәні

   Хан шапан – жай ғана сырт киім емес, ол қазақ мәдениетінде аса құрметті әрі салтанатты рөл атқарады. Тарихта мұндай шапандар мемлекеттік деңгейдегі сыйлық ретінде табысталған. Қазақ хандары, сұлтандары мен билері жаугершілік заманда сый-құрмет белгісі ретінде көрші елдердің хандарына хан шапан жіберген.
 Қазіргі кезде хан шапан ұлттық құндылық ретінде сақталған. Оны мемлекеттік тұлғаларға, қадірлі ақсақалдарға, белгілі ақын-жазушылар мен қоғам қайраткерлеріне сыйға тарту дәстүрі жалғасып келеді. Мұндай шапан – адамның мәртебесін көтеріп, ел алдындағы құрметін айқындайтын киім.

         Ырымдық мәні

      Қазақ халқында шапанды сыйлау – үлкен құрметтің белгісі. Әсіресе, хан шапанды беру – аса мәртебелі дәстүр. Бұл адамның абыройын асқақтатып, оны қадірлеудің белгісі саналған.
      Халық арасында “Шапан жауып, ат мінгізді” деген сөз бар. Бұл – ерекше сый-сияпат көрсетілгенін білдіреді. Сондай-ақ, хан шапанды кию адамның беделін асырып, оған мол табыс пен береке әкеледі деп ырымдаған.
      Қазақта “Киімің тозса да, салтың тозбасын” деген нақыл бар. Хан шапан тек сән үшін емес, рухани мәнге де ие. Ол – бабадан қалған дәстүрді сақтаудың бір жолы.

  Хан шапан жабу жолы

      Хан шапан – кез келген адамға кие салынбайтын, арнайы мәртебесі бар адамдарға ғана табысталған киім. Қазақ хандары, билері, батырлары өздеріне ерекше еңбек сіңірген тұлғаларға немесе елші ретінде келген кісілерге хан шапан жауып, құрмет көрсеткен.
       Қазақ дәстүрінде хан шапанды:
       1. Ел басқарған тұлғаларға сыйға тартады.
       2. Жас жігітке “ел ағасы болсын” деген ниетпен кигізеді.
       3. Қадірлі қарияларға беріп, батасын алады.
   4. Жаугершілік заманда елшілікке барған тұлғаларға беріліп, оларды құрметті қонақ етіп күткен.
    Қазіргі таңда бұл дәстүр ел басқарған азаматтарға, өнер адамдарына, ғылым мен мәдениет қайраткерлеріне, үлкен жетістікке жеткен тұлғаларға сый-құрмет ретінде жалғасуда.

                  Хан шапаның құны

      Хан шапан – аса бағалы ұлттық киім. Оның құны қолданылған матасына, тігісіне және әшекейленуіне байланысты болады. Шапан көбіне қымбат барқыттан, паршадан немесе жібектен тігіледі. Оны алтын және күміс зермен көмкеріп, қолмен кестелейді.
       Қазіргі уақытта нағыз шебердің қолынан шыққан хан шапандар бірнеше жүз мың теңгеден бастап, бірнеше миллион теңгеге дейін бағалануы мүмкін. Ерекше зерлі, асыл тастармен безендірілген хан шапандар мұражайларда сақталатын құнды жәдігерлердің қатарына кіреді.

      Қандай оюлар салынады?

       Хан шапанға көбіне мынандай ою-өрнектер салынады:
       1. “Қошқар мүйіз” – байлық пен молшылықтың символы.
       2. “Төртқұлақ” – билік пен мықтылықтың белгісі.
       3. “Арқар мүйіз” – ел басқарған тұлғаларға арналған өрнек.
        4. “Айшықты ою” – өркендеудің, өрлеудің белгісі.
        5. “Сыңар мүйіз” – батырлық пен қайсарлықтың нышаны.
Әрбір оюдың өз мән-мағынасы бар, олар шапанның иесінің тұлғалық қасиеттерін айқындап тұрады.

  Оны қалай сақтайды?

       Хан шапанды дұрыс сақтау үшін арнайы ережелерді ұстану қажет:
       1. Киіз қапқа салып сақтау – бұл шапанды шаң мен ылғалдан қорғайды.
   2. Мүк пен жусан қосылған дорба қою – табиғи хош иіс беріп, зиянкестерден қорғайды.
   3. Күнге тік қойып кептірмеу – күн сәулесі матаның түсін өзгертіп, тоздырып жібереді.
       4. Құрғақ жерде сақтау – ылғалданған жерде көгеріп кетуі мүмкін.
       5. Айына бір рет желдетіп тұру – ауа өткізу шапанның сапасын сақтайды.
Ертеде хан шапанды арнайы сандықта сақтаған. Қазіргі кезде мұражайларда бұл киімдерді шыны витриналарға қойып, арнайы температурада ұстайды.
    6. XVIII ғасырда өмір сүрген Абылай ханның зерлі шапаны Қазақстан Республикасының Ұлттық музейінде сақтаулы тұр. Бұл жәдігер Қазақ хандығының құрылу және өркендеу тарихына арналған экспозицияда орын алған.  
    Хан шапан – қазақ халқының дәстүрі мен мәдениетінен сыр шертетін ерекше киім. Ол тек сыртқы сән үшін ғана емес, мәртебе мен құрметтің символы саналған. Бүгінде бұл дәстүр жалғасып, қазақтың ұлы тұлғаларына табысталатын ең құнды сыйлардың бірі болып отыр.

       Мақала авторы: Болат Бопайұлы