(Сапа, дәстүр және ұлттық мәдениет)

        Шапан – қазақтың ұлттық сырт киімі, жеңі ұзын, етек-жеңі кең, көбінесе мақпал, барқыт, жүн матадан тігілген ерекше сәнді және аборойлы киімі.

        Шапан – тек киім ғана емес, ол ұлттық кодтың бір бөлігі. Қазақ даласында шапан әлеуметтік мәртебенің, құрметтің, сыйластықтың белгісі саналған. Ол салт-дәстүрмен, ғұрыптармен тығыз байланысты.

             Шапан – құрметтің белгісі

    Біреуге шапан жабу – қазақ қоғамында үлкен мәртебе. Хандар, билер, батырлар сыйлы адамдарға арнайы “шапан жабу” дәстүрін қолданған. Бұл – адамның еңбегін мойындап, оны ерекше құрметтеудің белгісі.

         Шапан – салт-дәстүрдің ажырамас 

                                    бөлігі

      Қазақта “ат мінгізіп, шапан жабу” деген дәстүр болған. Бұл – елге еңбегі сіңген тұлғаларға жасалатын ең үлкен құрметтің бірі. Сонымен қатар, келін түскенде немесе жаңа құдалармен танысқанда арнайы шапан тігіліп, тарту етілген.

                     Ер азаматтың көркі

     Шапан – қазақ ер-азаматының мәртебесін көрсететін ерекше киім. Ол жай ғана киім емес, қазақтың болмысын айқындайтын ұлттық құндылық. Көне түркі дәуірінде, Алтын Орда заманында, Қазақ хандығында билеушілер мен сұлтандар арнайы сәнді шапандар киген.

                        Исламдағы мәні

      Шапан – қарапайымдылықтың, тазалықтың және мұсылмандық дәстүрге сай киінудің белгісі. Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) кең, денені толық жабатын, ұзын киімдер киген. Шапанның кеңдігі, ұзын болуы ислам мәдениетіне де сай келеді.

      Хадисте: “Кімде-кім бауырына бір киім сыйласа, Алла ол адамға Жәннат киімін кигізеді” (Тирмизи) – деп айтылады.

       Қазақ шапаны “ұятты жерді жабу”, “тазалық сақтау” қағидаларына сай келеді.

      Ерлерге арналған шапандарда қарапайымдылық пен әсемдіктің үйлесімі бар.

          Шапан түрлері және олардың 

                           ерекшеліктері

      Қазіргі таңда қазақтың ұлттық шапандары әртүрлі стильде тігіліп жүр. Дегенмен, ұлттық ерекшелікті сақтай отырып, сапалы өнім ұсыну – басты міндет. Осы орайда, ең көп тараған үш шапан үлгісін қарастырайық:

        1. Оверсайз шапан: Еркін пішілген, кең, сәнді үлгі. Заманауи қазақ жастары арасында танымал. Бірақ ұлттық нақышы мен дәстүрлі мәні кейде сақталмай қалады.

        2. Абай шапаны: Бұл түр дәстүрлі қазақ шапанына жақын. Классикалық тік пішімді, сәндік ою-өрнектермен безендірілген.

Қазақтың рухани тұлғасы Абай Құнанбайұлы да осындай шапан киген.

        3. Тік жағалы шапан: Бұл ресми, салтанатты киім ретінде жиі қолданылады.

Көбінесе ел ағалары, зиялы қауым өкілдері киеді. Бұл түрге сапа ерекше қажет, өйткені ол қазақтың мәртебелі киімі саналады.

                     Сапа мәселесі

    Қазақ шапаны қандай болуы керек?

     Қазіргі таңда қазақи шапанның түрлі жарнамалары тарап жатыр. Алайда, “жылтырағанның бәрі алтын емес” демекші, ұлттық киімнің сапасына ерекше мән беруіміз керек.

        Сапалы шапан қандай болуы тиіс?

      Табиғи мата (барқыт, жүн, мақпал, жібек).

      Ұлттық нақыштағы ою-өрнек (қазақтың символдық оюлары).

      Қолөнер шеберлігінің белгісі (қолмен тігу, сапалы тігістер).

      Ыңғайлылық пен беріктік (күнделікті киюге жарамды).

      Нағыз ұлттық бренд – сапа, өндіруші, сенім. Сондықтан халықтық сынақ жасап, ең сапалы өнімді таңдау маңызды.

      Қазақтың шапаны – қарапайым киім емес, ұлттық мұра. Оның әрбір тігісінде қазақтың рухы, тарихы, мәдениеті, мұсылмандық дәстүрі жатыр.

      Шапан – қазақ мәдениетінің ажырамас бөлшегі.

      Шапан – ұрпақтан-ұрпаққа берілетін ұлттық құндылық.

       Шапан – ұлттық бренд болуы тиіс.

Біз ұлттық киім өндірушілерін сапаға, қоғамды ұлттық киімнің қадірін білуге шақыруымыз керек. Бұл – біздің тарихымызға, мәдениетімізге, салт-дәстүрімізге деген құрметіміздің белгісі.

       Тарихтағы хан-сұлтандар киген      

                          шапандар

     1. Алтын зерлі шапан

      Кигендер: Қазақ хандары мен сұлтандары

      Сый ретінде берілген:

      Абылай хан Қытай императоры Цяньлуннан алтын зерлі шапан алған (XVIII ғ.).

      Тәуке хан Бұхара әмірінен алтын зерлі шапан сыйға алған.

       2. Барқыт шапан

       Кигендер: Қазақтың би-шешендері мен рубасылары

        Сый ретінде берілген:

        Қазыбек би мен Төле би Түркістандағы қазақ ханына сый ретінде барқыт шапан ұсынған.

        Әбілқайыр хан Ресей патшайымы Елизаветадан барқыт шапан алған (XVIII ғ.).

         3. Құндыз жағалы шапан

        Кигендер: Жоғары мәртебелі сұлтандар, елшілер

        Сый ретінде берілген:

        Абылай хан орыстың генерал-губернаторына құндыз жағалы шапан кигізіп, қазақ-орыс келіссөзінде құрмет көрсеткен.

        Кенесары хан өз жақын серіктеріне, батырларына сыйға тартқан.

       4. Күміс түймелі шапан

       Кигендер: Әскербасылар мен батырлар

       ХСый ретінде берілген:

      Бұқар жырау Абылай ханға күміс түймелі шапан кигізіп, оны ақылгөй басшы ретінде құрметтеген.

       Есім хан қол бастаған батырларға күміс түймелі шапан сыйлаған.

          5. Жібек шапан

          Кигендер: Елшілер мен хандар

         Сый ретінде берілген:

         Қазақ хандары Қытай, Бұхара, Хиуа билеушілерінен жібек шапандар алған.

        Абылай хан Хиуа хандығына елші жібергенде, оларға жібек шапан кигізіп аттандырған.

Шапан – тек сырт киім ғана емес, қазақтың салтанаты мен мәртебесін көрсететін ең жоғары дәрежелі сый болған.

              Қазақ қоғамындағы әртүрлі

                       топтардың шапандары

      1. Сал-серілердің шапаны

       Түрлі түсті, сәнді ою-өрнекті, қымбат матадан тігілген.

       Барқыт, жібек маталардан жасалып, ерекше үлгіде сәнделген.

      Мысалы: Біржан сал, Ақан сері, Жаяу Мұса секілді серілер шұғамен көмкерілген әсем шапандар киген.

      2. Балуан-батырлардың шапаны

     Қалың матадан (түйе жүнінен, шұғадан) тігілген, кең, ұзын, жеңі мол.

      Жауынгерлік сапарға ыңғайлы, астары жылы, берік.

       Мысалы: Балуан Шолаққа сыйға тартылған шапан ерекше алтын зермен көмкерілген.

         3. Ханшайымдар мен арулардың шапаны

        Әдемі, нәзік өрнекті, жеңіл матадан тігілген.

        Көбінесе жібек, барқыт, атлас маталар қолданылған.

       Мысалы: Айғаным ханым, Зере әже, Фатима ханым сәнді қымбат шапандар киген.

         4. Балаларға арналған шапан

        Жеңіл әрі жылы, көбінесе түйе немесе қой жүнінен жасалған.

        Астары барқыт, мақпал, жібекпен қапталып, түрлі өрнектермен сәнделген.

        5. Қыз-келіншектердің шапаны

       Астарына қызыл немесе көгілдір жібек төселген, нәзік, әсем шапандар.

       Сырғауыл оюлармен, құндыз немесе түлкі терісімен сәнделген.

       Келіндерге арналған шапан көбінесе қызыл түсті болған.

       6. Қарапайым халықтың шапаны

      Шұға, жүн, мақта аралас маталардан тігілген.

      Күнделікті киюге ыңғайлы, ұзын әрі жылы.

      Сәні қарапайым, өрнегі көп болмаған.

Әр әлеуметтік топтың шапаны олардың мәртебесі мен тұрмыс ерекшеліктерін көрсететін ұлттық киім болған.

       Мақала авторы: Болат Бопайұлы