Мүйіз топтамасы

    1. Мүйіз – береке мен молшылықтың белгісі.
     2. Қошқар мүйіз – байлық пен құт-берекені білдіреді.
     3. Қос мүйіз – қосақталған бақыт пен татулықтың символы.
     4. Сыңар мүйіз – дара тұлғалық пен ерекшелік белгісі.
      5. Сынық мүйіз – өмірдің өзгерістері мен сабақтастығын бейнелейді.
      6. Арқар мүйіз – күш-қайрат пен батылдықты білдіреді.
      7. Қырық мүйіз – молшылық пен бірлікті білдіретін күрделі ою.
      8. Өркеш мүйіз – асқақтық пен мәрттіктің белгісі.
      9. Марал мүйіз – сұлулық пен көркемдіктің символы.
     10. Еркеш мүйіз – ерекше құрмет пен жоғары мәртебені білдіреді.

                   Өсімдік өрнектері

     11. Жапырақ – жастық пен көктемгі жаңаруды білдіреді.
      12. Гүл – нәзіктік пен сұлулықтың символы.
      13. Үш жапырақ – өткен, осы шақ және болашақтың бірлігі.
      14. Көк өрнек – табиғатпен үйлесімділікті көрсетеді.
      15. Ағаш – өмір мен өсіп-өркендеудің белгісі.
      16. Жүзім – молшылық пен құт-берекені білдіреді.

                 Геометриялық өрнектер

      17. Ирек су – өмір ағысы мен шексіз қозғалысты білдіреді.
      18. Шың өрнек – батырлық пен биік мақсаттың белгісі.
      19. Таңдай – шешендік пен тапқырлықтың символы.
      20. Төртқұлақ – тұрақтылық пен мықтылықтың белгісі.
      21. Шаршы – үйлесімділік пен әділеттілікті көрсетеді.
      22. Бес бұрыш – жаратылыс пен үйлесімділіктің белгісі.
      23. Айшық – нәзіктік пен сән-салтанатты білдіреді.
      24. Шеңбер – шексіздік пен мәңгіліктің символы.

      Жануарларға байланысты өрнектер

       25. Құс қанаты – еркіндік пен жеңістің белгісі.
      26. Қарға тұяқ – аңшылық пен шапшаңдықты білдіреді.
       27. Түйе табан – төзімділік пен сабырлықтың символы.
       28. Ботакөз – көз тиюден қорғайтын қорғаушы өрнек.
       29. Жылан ізі – сақтық пен қырағылықтың белгісі.

            Күн және аспан бейнелі өрнектер

       30. Күн өрнек – жарық, жылу мен қуатты білдіреді.
       31. Ай өрнек – түнгі тыныштық пен жұмбақтықтың белгісі.
       32. Жұлдыз – бақыт пен биік мақсаттың нышаны.
       33. Бұлт – жаңару мен өзгерістің символы.

           Тұрмысқа байланысты өрнектер

     34. Қос алқа – сән-салтанат пен әсемдіктің белгісі.
      35. Шынжыр – сабақтастық пен ұрпақ жалғастығын көрсетеді.
      36. Түйетабан – тұрақтылық пен мықтылықтың белгісі.
       37. Шытырман – қиындықтардан өту мен табандылықтың белгісі.
      38. Омыртқа – өмір мен тіршіліктің белгісі.
       39. Сырға – нәзіктік пен әйел сұлулығын бейнелейді.
        40. Самғау оюы – биікке ұмтылу, өрлеу, мақсатқа жету мен еркіндіктің символы. Бұл өрнек көбінесе құс қанаты, қыран бейнесі немесе қанат жаю үлгісінде жасалады. Қазақ мәдениетінде Самғау оюы батылдықты, арманға ұмтылысты және шексіз мүмкіндіктерді бейнелейді. Көбінесе жас жігіттердің, шабандоздардың, батырлардың киімдерінде, сондай-ақ шаңырақтар мен маңдайшаларда қолданылады.
       Бұл ою-өрнектер қазақтың тұрмысында, киімдерінде, киіз үй мен жиһаздарында, қолөнерінде кеңінен қолданылады. Әрқайсысы өзіндік терең мәнге ие.

    Бас киімге салынатын ою-өрнектер

      Қошқар мүйіз – байлық пен құт-берекені білдіреді.
       Марал мүйіз – сұлулық пен көркемдіктің символы.
       Құс қанаты – еркіндік пен жеңістің белгісі.
       Таңдай – шешендік пен тапқырлықтың белгісі.
        Айшық – сән-салтанат пен мәртебені білдіреді.

        Шапанға салынатын ою-өрнектер

       Қос мүйіз – татулық пен бірлікті білдіреді.
       Сыңар мүйіз – дара тұлғалық пен ерекшелік белгісі.
       Төртқұлақ – тұрақтылық пен мықтылықтың белгісі.
        Шаршы – әділеттілік пен үйлесімділіктің нышаны.
         Күн өрнек – жарық, жылу мен қуатты білдіреді.

      Шалбарға салынатын ою-өрнектер

     Ирек су – өмір ағысы мен шексіз қозғалысты білдіреді.
     Түйетабан – төзімділік пен сабырлықтың символы.
      Жылан ізі – сақтық пен қырағылықтың белгісі.
      Қарға тұяқ – аңшылық пен шапшаңдықты білдіреді.
       Омыртқа – өмір мен тіршіліктің белгісі.

       Аяқ киімге салынатын ою-өрнектер
   
      Түйе табан – мықтылық пен тұрақтылықтың белгісі.
       Қос алқа – сән-салтанат пен әсемдіктің белгісі.
      Шытырман – қиындықтардан өту мен табандылықтың символы.
       Шынжыр – сабақтастық пен ұрпақ жалғастығын білдіреді.
      Бес бұрыш – жаратылыс пен үйлесімділіктің белгісі.

         Ыдыс-аяққа салынатын ою-өрнектер

      Жапырақ – жастық пен көктемгі жаңаруды білдіреді.
       Гүл – нәзіктік пен сұлулықтың символы.
      Ағаш – өмір мен өсіп-өркендеудің белгісі.
      Жүзім – молшылық пен құт-берекені білдіреді.
     Шеңбер – шексіздік пен мәңгіліктің символы.

     Жапқыштарға (кілем, төсеніш, тұскиіз) 
                 салынатын ою-өрнектер

       Қырық мүйіз – молшылық пен бірлікті білдіретін күрделі ою.
      Шың өрнек – батырлық пен биік мақсаттың белгісі.
      Бұлт – жаңару мен өзгерістің символы.
      Ай өрнек – түнгі тыныштық пен жұмбақтықтың белгісі.
      Қос мүйіз – құт-береке мен татулықты білдіреді.

         Қару-жараққа салынатын ою-
                               өрнектер

     Қарға тұяқ – ерлік пен батырлықтың белгісі.
     Қос мүйіз – күш пен батылдықтың символы.
     Шың өрнек – биік мақсат пен өршілдіктің белгісі.
     Таңдай – шешендік пен тапқырлықтың символы.
     Шынжыр – байланыс пен сенімділіктің нышаны.

         Киізге салынатын ою-өрнектер

      Қошқар мүйіз – береке мен молшылықтың белгісі.
      Түйетабан – мықтылық пен тұрақтылықты білдіреді.
      Өркеш – салтанат пен байлықтың нышаны.
     Ирек су – өмір жолы мен үзіліссіз қозғалысты бейнелейді.
     Қырық мүйіз – бірлік пен татулықтың символы.

       Қазақ шаңырағына салынатын 
                        ою-өрнектер

     Қазақ халқы үшін шаңырақ – отбасының, бірліктің, ұрпақ жалғастығының символы. Сондықтан шаңыраққа салынатын ою-өрнектер терең мағыналық мәнге ие.
     1. Қошқар мүйіз: Бұл өрнек береке мен молшылықты, шаңырақтың түзу, берік болуын білдіреді. Қазақ шаңырағында керегелер мен уықтардың қиылысқан тұстарында, күмбез астындағы тіреуіштерде кездеседі.
      2. Шың өрнек: Биікке ұмтылу, өрлеу, даму дегенді білдіреді. Шаңырақтың төбесіне, күмбезіне, кейде уықтардың ұшына салынады.
       3. Ирек (су өрнегі): Өмірдің үздіксіз жалғасуын, ұрпақ сабақтастығын бейнелейді. Киіз үйдің шаңырағын сәндеуде, ішкі жиһаздары мен жабындарына қолданылады.
      4. Шынжыр өрнек: Байланыс, сабақтастық ұғымын білдіреді. Кереге басына, уықтардың түйіскен жерлеріне салынады. 
     5. Түйетабан: Берік негізді, тұрақтылықты, мызғымас шаңырақты бейнелейді. Киіз үйдің уығы мен шаңырақтың негізіне, есік маңдайшасына түсіріледі.
     6. Ботагөз: Киелі шаңырақты қорғау, көзден сақтау мақсатында қолданылады.
Шаңырақтың маңдайшасына, киіз үйдің есік пердесіне тігіледі.
       7. Гүл өрнек: Табиғаттың сұлулығы, шаңырақтың гүлденуі деген мағынаны білдіреді. Көп жағдайда шаңырақ ішіндегі сәндік кілемдер мен уықтардың безендірілуінде кездеседі.
      Шаңыраққа салынатын ою-өрнектер отбасының берекесін, татулығын, өмірінің ұзақ болуын, ұрпақ сабақтастығын білдіретін ерекше мәнге ие. Осы өрнектер қазақтың киіз үйлерінде әлі күнге дейін қолданылып келеді.

     Музыкалық аспаптарға салынатын 
                         ою-өрнектер

      Қос мүйіз – әуезділік пен үйлесімділіктің белгісі.
      Айшық – нәзіктік пен әсемдікті бейнелейді.
      Шың өрнек – әуеннің биікке самғауын меңзейді.
      Түйетабан – тұрақтылық пен терең мағынаны білдіреді.
     Таңдай – күй мен әуеннің шешендігі мен көркемдігін көрсетеді.
      Бұл ою-өрнектер қазақтың тұрмысында кеңінен қолданылған және әрқайсысы белгілі бір мағынаны білдіреді.

       Ерлер киіміне қолданылатын ою-
        өрнектер мен әйелдер киіміне 
       салынатын ою-өрнектердің парқы

    Қазақ халқы киім-кешекке салынатын ою-өрнектерді адамның жынысына, жасына және әлеуметтік мәртебесіне қарай жіктеп қолданған. Ерлер мен әйелдер киіміне салынатын өрнектердің өзіндік ерекшеліктері бар.

            Ерлер киіміне қолданылатын 
                        ою-өрнектер

      Ерлердің шапан, тон, қамзол, шалбар, белдік, саптама етік сияқты киімдеріне көбіне күш-қуатты, ерлікті, батырлықты бейнелейтін, өткір әрі ірі өрнектер салынады.
      Қошқар мүйіз – байлық пен күш-қуаттың белгісі.
      Арқар мүйіз – мәрттіктің, қайсарлықтың символы.
      Шың өрнек – биік мақсат пен өршіл рухтың белгісі.
      Қарға тұяқ – табандылық пен төзімділікті білдіреді.
     Түйетабан – ауырлықты көтере білуді, тұрақтылықты меңзейді.
      Шынжыр – бірлік пен беріктікті бейнелейді.

          Әйелдер киіміне салынатын 
                     ою-өрнектер

      Әйелдердің көйлек, камзол, сәукеле, кимешек, жаулық сияқты киімдеріне көбінесе нәзіктік, сұлулық, көркемдік, аналық мейірім мен шеберлікті білдіретін өрнектер салынады.
      Қос мүйіз – әсемдік пен үйлесімділіктің символы.
      Айшық – нәзіктік пен көркемдікті білдіреді.
      Таңдай – шешендік пен даналықтың белгісі.
       Ботагөз – әйелдің көркі мен сұлулығын бейнелейді.
       Ирек су – өмірдің үнемі қозғалыста екенін көрсетеді.
       Гүл өрнек – табиғаттың әсемдігін, нәзіктікті меңзейді.

                  Негізгі айырмашылығы

      Ерлер киіміндегі оюлар өткір, айшықты, ірі келеді, көбінесе бұрышты, үшбұрышты формалардан тұрады.
      Әйелдер киіміндегі өрнектер жұмсақ, нәзік, көбінесе дөңгелек, ирек, гүл тәрізді элементтерден құралады.
     Ерлер киімінде көбінесе “мүйіз”, “түйетабан”, “қарға тұяқ” секілді өрнектер басым болса, әйелдер киімінде “гүл”, “айшық”, “ботагөз” өрнектері жиі кездеседі.
     Бұл айырмашылықтар қазақ халқының дүниетанымы мен өмір салтына сай қалыптасқан және ұлттық киім үлгілерінде әлі күнге дейін сақталған.

   Мақала авторы: Болат Бопайұлы