Қазақ айтысының алдаспан ақындарының бірі, уытты жырларымен бұқараның мұңын айтып, биліктің былығын әшкерелеп жүрген айтыскер Ринат Зайытов «Қамшы» порталының оқырмандары қойған сұрақтарға жауап берді. Оқырманның сан сауалына берген ақынның жауаптарын назарларыңызға ұсынамыз.

Қазір Ринат Зайытов қайда жүр? Немен айналысуда?

Қазір айналысып жүрген жұмыс көп. Күзде шығармашылық кешімді өткізбекшімін. Қазір соған дайындық үстіндемін. Ол кеш қазан, қараша айларының бірінде үлкен концерттік жоба ретінде өтпек. Ал, негізгі айналысып жүргенім – шығармашылық жұмыс.

Айтыс ақындары «Айтыстан кеттім» немесе «Айтысты қойдым» дегенді жиі айтып жүр. Мұның себебі не? Айтыстан кететінін жер-жаһанға жария ететін ақындарға не айтасыз?

Алдыңғы бір сұхбатымда да айтқанмын бұл туралы. Негізі бұл әрбір ақынның түсінігіне байланысты жұмыс. «Айтыстан кеттім» деу – зейнетке шықтым дегенмен тең. Зейнетке шығатын адам алдымен бейнет көруі, елге бір еңбек сіңіруі керек. Сонда ғана жаңағыдай сөз айтуына болады. Қазір тірі жүрген айтыскерлердің ішінде сондай елге еңбегі сіңген төрт-бес ақын ғана бар шығар. Ал, қалғандарының айтып жүргенін өз басым қолдамаймын. Өзім айтыстан кетер ойым жоқ. Ой болса да олай айтпаған болар ем

«Ақын бақыты» дегенді қалай түсінесіз? Өзіңізді қаншалықты бақытты ақынмын деп санайсыз?

Ақын ретінде бақытты адаммын. Мұхтар Әуезов: «Ел аузында бір ауыз өлеңі қалған ақын – ең бақытты ақын» дейді. Мен де Аллаға шүкір деймін, ел арасында айтыста айтқан сөздерім, басқа өлеңдерім жиі айтылып жүреді. Сөздерім ең болмағанда бір асабаның аузында жүрсе мен үшін одан асқан бақыт жоқ.

Оқырмандар Сіздің қазіргі ақындар айтысына қатысты ойыңызды білгісі келеді. Сондай сұрақтардың бірі ақындардың келісіп айтысуы, ұйымдастырушылар тарапынан ақындарға нұсқау беріліп, аузына сөз салу жайына қатысты қойылыпты. Одан кейін сол айтысты ұйымдастырып жүргендерге қатысты да көптеген сауалдар түсуде. «Әр жерде әр түрлі айтыстар өтіп жатады. Оған бір ақын қатысып, бір ақындар қатыспайды. Кейін бір-бірін сөз етіп жүреді. Бұның себептері не?» деген сұраққа жауап берсеңіз.

Ақындардың санасы тәуелсіз болмай бәрі бекер. Мәселе, айтыста емес, ақындардың өзінде. Салауат Исақаев деген ағамның «Біздің ақындарды Германияға апарып айтыстырсаң, «Айналайын Гитлер, немістен шыққан есіл ер» деп отыра береді» деген бір сөзі бар. Сол секілді, ақындарымызды өздерін мақтатуға, біреуді даттатуға пайдаланғысы келетіндер бар. Бірақ, мұнда кімді кінәлайсыз? Жүрсінді кінәлаудың, «Нұр Отанды» кінәлаудың реті жоқ. Ақындарымыз өздері қайда баратынын, қандай айтысқа қатысып, кімді мақтайтынын ойламаса оған кім кінәлі? Жоқ дегенде біреуі шығып «Мен ана әліппеден басқа кітап оқымаған Қанат Әлжаппаровпен айтыспаймын» деп айтпаса, олай айтуға қауқары болмаса, ақындарды кім пайдаланбайды?

Тек айтыс ақындарын ғана емес, басқа жазба ақындарды да қол бала етіп жүргендер бар. Жазушылар одағына мүше қаншама ақын-жазушы бар. Алайда, солардың барлығы ақын ретінде, жазушы ретінде тәуелсіз дей алмаймыз. Бұл жерде таяқтың екі ұшы да ақындардың өзіне келіп тиеді. «Кеудемде жаным бар, дастарханда наным бар» деген жасанды шүкіршіліктен айырылмайынша солай бола береді.

Ел арасында «Ақындар алдын ала дайындалып алып айтысады, не айту керектігін жоғары жақ белгілеп береді» деген әңгіме бар...

Кез келген айтыстың алдында бір күн бұрын жиналыс не үшін өтеді? Соны айту үшін, келісіп алу үшін өтеді. Сол жерде біраз мәселе шешіледі.

Бірақ, сол «келісімді» бұзатын, жетекте жүргісі келмейтін «тентектер» бар ма?

Бар. Құдайға шүкір, ондайлар баршылық.

Халық наразылық танытып отырған тағы бір мәселе мына «Шоу-айтыс». Бұл айтыссымақты сахнаға шығарудағы мақсат қандай?

3 жылдай бұрын бұлар мына шоуларына ертең Жүрсін Ерманды да қосып алады деп айтқамын.  Бірақ, сол кезде осыны ұйымдастырушылардың бірі Бақытжан Қасымның өзі әу баста бұны уақытша бастама, бір рет қызық үшін көреміз, кейін ұйымдастырмаймыз деген. Алайда, олай болмай шықты.

Қазір айтысқа әмір жүргізгісі келетіндер айтысты бағындыруын бағындырып алды. Енді көрерменді бағындыру қалды. Қазір айтысқа баратындар азайды. Зал толмайтын болды. Енді рейтингті көтеру үшін үйреншікті әдіс әншілерді қосу сәнге айналды. Бірақ, бұл да уақытша нәрсе.

Артыңыздан ерген жас ақындардан кімді бөліп айтар едіңіз?

Мейірбек Сұлтанхан. Оны баяғыдан айтып келемін. Егер айтыста шынайы әділеттілік, әділ төрелік болса, Мейірбекке жетер ақын аз. Ақындарымыздың барлығы мықты, барлығы дарынды. Алайда, мен үшін солардың ішінде Мейірбегім бір төбе. Мейірбектен көп үміт күтемін.

Қазақстаннан бөлек, Қытай, Моңғолия, Түркия сынды шет елдерде тұратын айтыскер ақындар бар. Солардың ішінде ерекше атап өтетін ақындар бар ма?

Қытайда жүрген бауырлардың ішінен Жәмиға Дәулетқызын айтар едім. Өткенде Youtube желісінен Ержанат Байқабай деген ақынның айтысын көрдім. Міне, осы Ержанат Қазақстанға келіп бір айтысса деген тілегім бар. Жалпы, сырттағы қазақтардан үйренеріміз аз емес. Олар да айтыс аламанынан сырт қалмауы керек. Біздің ақындар да сыртқа шығып тұруы қажет.

Айтыста да, басқа жерде де үкімет орындарына қатысты өткір сөздеріңізбен көрініп жүрсіз. Бүгінгі Қазақстан билігіне, оның жүргізіп отырған саясатына көзқарасыңыз қалай? Неге көңіліңіз толады? Не нәрсеге қынжыласыз?

Қазіргі биліктің «жұмысына» өте қатты көңілім толады. Олар өз мақсаттарына жету жолында керемет жұмыс істеуде. Халықты, қоғамды мәңгүрттендіріп, елдің санасын тобырлық сана деңгейінен де төмендетуге әрекеттенуде. Қуыршақ қоғам құруды көздейтін ол мақсаттарының бүгінде 70 пайызы орындалды да. Елдің қолына жалау ұстатып, мойнына сары шарф таққызып, «Нұр Отан», «Нұрсұлтан» деп айқайлатып отырғаны соның айғағы.

Ал, билік ұстанымдарына қарсымын. Бұл билікке қазір өз жағдайы ғана маңызды болып тұр. Сол үшін сайқал патриотизмді пайдалануда. Ел танитын, халық құрметтейтін кейбір ағаларымыз да сондай биліктің теріс саясатының қуыршағы болып жүр. Сол ағаларымыздың, ішінде өнер адамдары, қоғам қайраткерлері бар. Барлығының бүгінде беттері ашылып отыр. Билікке көңілім толады дегендегі айтпағым да осы. Олар мақсаттарына жетуде, істеген жұмыстары өздері қалағандай нәтиже беруде.

Биліктің осы ұстанымдарының кесірінен елімізде ойланатын адамдар азайып бара жатыр. Эйнштейн деген ғұлама адамзатқа орындық тілеймін деген. Сол орындыққа отырып ойлануы үшін. «Қайда барамын, неге асығамын, не істеп жүрмін?» деп ойлануы үшін. Бізде сол ойлану жағы кем болып тұр. Бүгінгі қоғам бір ойланса, тек «Байып кетсем, ақша тапсам, маған ешкім тиіспесе, мен ешкімге тиіспесем» деп қана ойлайды. Ал, ұрпаққа не қалатыны, ел не болатыны, қайда бара жатқанымыз көп адамды ойландыра қоймайды. Мұның барлығы – жаңағы биліктің жымысқы жұмысының нәтижесі.

Соңғы күндері елдің білім жүйесіне енетін өзгерістер қызу талқылануда. «Үш тілді оқыту» идеясы қарқын алып жатыр. Осы жайттарға қатысты айтарыңыз.

Мұнда да қазақты кері тарту мақсатынан туған бастамалар көрініс беріп отыр. Болашақ ұрпақты білім жүйесі арқылы меңіреу етуді көздейтін топтар бар. Олар сол үшін де бірінші кезекте мұғалімнің айлығы мен білім сапасын төмендетуге әрекеттенуде.  Біз соны біле тұра қос қолымызды көтеріп қолдап жатырмыз.

Мұның жауабын бір ғасыр бұрын, ұлт қайраткері Міржақып Дулатов айтып кеткен. Ол кісінің «Қазақ даласында балалар 18 жасқа дейін тек қазақ тілінде оқуы керек. Содан кейін ғана ішінен іріктеп алып, екі жылға басқа елге оқуға жіберуге болады» деген сөзі бар. «Қазақша білмейтін адам қазақты басқармауы керек» дегенді де айтқан Міржақып атамыз. Міне, біз осы қағидаға сүйенуіміз керек еді.

Ал, әріпті енді танып жатқан, өз атын жаза алмайтын баланы бірінші сыныптан бастап үш тілде оқытамыз, Абай, Шәкәрім туралы шығарма жаздырамыз деу -  ақылға сыймайтын қорлық. Білім жүйесіндегі қазіргі жағдай осындай күлкілі күйде қалып отыр.

Бір сұхбатыңызда «Дін арабтан басталса, оның бұзылуы да арабтан болады» деген тәмсілді тілге тиек етіп, «Біздегі қазіргі жаппай белең алып келе жатқан дін - сол арабтың бұзылған діні» деген ой айтыпсыз. Елдегі діни ахуалға қатысты ол ойыңыз қазір өзгермеді ме?

Кез келген мемлекетті, топты, елді басқарудың екі жолы бар. Бір жолы халықты бір нәрсеге сендіру болса, екіншісі – бұрынғы сенімінен айыру. Біздің мына ұлан-ғайыр даламыздың сақталып қалуы ол ислам құндылықтарының баба дәстүрімен ұштасқанының, ұлттық идеологиямыздың беріктігінің арқасы. Кеңес өкіметі орнаған соң құдай жоқ дедік, мешіттерді өртедік. Сенімнен айрылдық. Ал, 1991 жылы егемендік алғаннан кейін ең бірінші қабылданған заң ол – «Діни наным-сенім бостандығы туралы» заң болды. Рухани саладағы біраз әттеген-айларға сол заң жол ашып берді.

«Діннің бұзылуы арабтан басталады» дегенім ислам теріс дін дегенім емес. Сол дін атын жамылғандардың жымысқы жұмысына қатысты айтқаным. Біреулер бар сақал қояды, балақ кеседі. Беташар харам дейді. Ол айтқандары өтпей жатса немесе билік тарапынан қарсылыққа ұшыраса бастапқы ойларынан айнып, басқаша сайрайды. Салт-дәстүрімізге, әдет-ғұрып, тіпті  ұлттық ойындарымызға дейін жанашыр бола қалады. Сондай топтардың тірлігі қынжылтады. Олардың ойы қазақты көгерту емес, біріншіден билікке жету, жылы орын дайындау, екінші мақсаттары – ақша табу. Болды.

Қазір әке-шешесін кәпір дейтіндер пайда болды. Ел ішіне іріткі салушылар тек ислам дінінжелеу етіп қана қоймай, басқа тараптан да соқылар жасап жатыр.

Қазір масондық ұйымдар белсенді жұмыс істеуде. Ондайлар бізде де бар. Мысалы, Алматыда ашылған масондық ұйымға Әлиханның аты берілді. Оған да көз жұмып отыра береміз. Мұның барлығы сол 1992 жылы қабылданған дін туралы заңның түрлі ағымдарға жол ашып бергендігінен.

Арабтар ислам діні келгенше құдай жоқтықтан емес, құдай көптіктен азды. Оны тарихтан білеміз. Бізге де енді дін үйретушілер көбейді. Солар әркімді әр түрлі құдайға сендіргісі келеді. Тек ізгілікті ғана насихаттайтын дінімізді қазір теріс ағымдар айналаға қалай көрсетіп жатыр? Неге олар Алланың атын жамылып кісі өлтіреді? Заңға қарсы шығады?

Бұдан басқа гомосексуализм, педофилизм сияқты теріс қылықтарды таратушы, сол бағытта ақша салушы топтар бар. Осы себептерге байланысты бұл мәселені тек исламға қатысты проблема деп емес, жалпы діни мәселе деген дұрыс болар.

Ринат мырза, қанша жерден «Саясат – лас нәрсе» десек те, ұлттың сөзін сөйлеп жүрген, рухани құндылықтарымызға қорған болып жүрген азаматтарға қолдау білдіруіміз керек. Осы ретте өздерін «ұлтшыл» атап жүрген тұлғалар мен ұлттық бағыттағы ұйымдардың жұмысына қандай баға бересіз? Сондай ұйымдар тарапынан сізге «Бірге жұмыс істейік» деген ұсыныстар болды ма?

Ондай ұсыныстар екі күннің бірінде түседі. Олардың түпкі мақсатын білгеннен соң, көбіне іш тарта бермеймін. Ұлт үшін тер төгіп жүрген шын қайраткер ретінде Мұхтар Шахановты айтамын. Сондай адаммен бір заманда өмір сүріп жатқаныма мақтанамын. Ол кісімен, шынын айту керек, көп кездескен де адам емеспін. Бірақ, қазақ үшін еңбегі зор тұлға деп білемін.

Оқырмандар дұрыс түсінсін. Осы мәселеге орай мынадай мысал келтіргім келеді.

Қазақ ит асырайды. Иттердің де түр-түрі бар. Бірі – кәнден. Үйге ұры түссе, бөтен адам келсе, шәуілдеп үреді. Бірақ, қолынан ештеңе келмейді. Шарасыз. Төбет деген бір ит бар. Ол беталды үрмейді, жан баласына жамандық жасамайды. Бірақ, қасқырға қорадан бір тоқты алдырмайды. Олардың ішінде де болмашы нәрседен шу шығарып, абырой жинағысы келетіндер бар. Ұлтқа төнген шын қауіпті дер кезінде аңғарып, дабыл қағатындар да бар. «Ұлтшылмыз» деп жүргендерді де осылай топтаған жөн сияқты. Неге десеңіз, ұлтшылмын, патриотпын дейтіндер көбейіп барады. Ішінде тіпті, бір ауыз қазақша білмесе де өзін ұлтшыл көрсететіндер бар. «Ну и что что мен қазақша білмеймін» деп, өзіңмен дауласады. Айтатындары «Біз Кеңес өкіметінің адамдарымыз» деген желеу. Құлағанына 25 жыл болған, құрған кім, құлатқан кім екені белгісіз сол елді әлі аңсап жүргендер бар. Солар неге осы мінезіміз қазақ батырларынан қалған, Алаш қайраткерлерінен қалған деп неге айтпайды? Қазір бір қуанатыным халық кімнің шын ұлтшыл, кімнің жалған патриот екенін жақсы ажырата алатын хәлде.

Күні кеше сайлау өтті. Билік партиясы сайлау кезінде танымал әншілерді, спорт жұлдыздарын қатарына қосып, саясат сахнасына шығарды. Сол партиялардың ішінен Сізді де шақырғандар болды ма?

Ондай ұсыныспен шығуы мүмкін емес. Себебі, мені басқара алмайтындарын біледі. Ал, сайлау додасына қосылған Жанар Дұғалова мен Қайрат Нұртасқа қатысты әңгімеге келсек, көшеде «Екі күрешке сыра алсаңыз, үшіншісі тегін» деген жарнамаларды көп көреміз. Ал, нанға ондай жарнама жасалмайды. Себебі, нан – астың атасы. Нан жемесе адам аштан өледі. Адам үшін ең бірінші кезекте тұтынылатын өнім. Сыра – денсаулыққа зиян. Көп адамға қажетсіз. Билік те, «Нұр Отан» да солай. Жарнамаға мұқтаж. Жарнамаға тәуелді. Өзінің ұстанымдары, идеялары сұранысқа ие болмаған соң, халыққа «Біз сендер үшін жұмыс істеп жатырмыз. Бізге дауыс беріңдер!» деп айтатындай нақты нәтижелі жұмысы болмаған соң елдің назарын «Бізде Жанар бар. Бізде Қайрат бар. Бізде Геннадий Головкин бар» деп аударғысы келеді. Халықтың махаббатына ие адамдардың атын осылайша саудаға салады. Оларға бірақ депутаттық кресло бермейді. Онның біреуіне орын беруі, орден ұсынуы мүмкін. Бірақ, пайдаланып алған соң билікке жолатпайды. Жанынан алыстатпайды да, бірақ. Ал, енді жаңағы Жанарлар «Біз билікке барып, халықтың сөзін сөйлейік деп едік. Парламенттен орын беріңдер!» десе, олардан асқан халық жауы болмай шығады. Барлық телеарналар соларды сынауға кіріседі. Сондықтан, бұл жерде тек өнер адамдарына кінә тағуға болмайды. Бұл – жүйенің кемшілігі.

Елді шулатып жатқан тағы бір тақырып – «91» тобы. Осы топты алғаш болып ақпарат құралдарында сынадыңыз. «Айтуға оңайдағы» бағдарламасында айтылған жайттан соң танымал әншілер осы топқа қатысты ойларын ашық білдіре бастады. Ел ішінде, аталған топтың бар-жоғын осы даудан кейін барып біліп жатқандар бар. Сіз өзіңіз бұл топқа қалай «жолығып» қап жүрсіз?

Мектептен білдім. Бұрын бәлкім құлағым шалған шығар. Өзі айтып жүргендері қазақшасы да түсініксіз бірдеңе ғой. Бірақ, қызымның мектебіне барғанда оқушылардың осы топты ерекше махаббатпен тыңдайтынын көріп, қауіп ойладым. Осы мәселеге құлақ асып, ой қосқандарға алғысымды айтамын. «91» тобын алғаш болып сынап, қоғамға қауіпті құбылыс екенін «НамысTV» арнасының жігіттері мен Мейрамбек Беспаев көтерді. Осыны ерекше атап өту керек.

Сынадыңыздар. Әшкереледіңіздер. Оның нәтижесі қалай болды? Сол бағдарламадан кейін топ жетекшісі Ерболат Беделхан өз қателігін түсініп, алдарығызға келді ме? Немесе одан әрі шабуылға көшіп, өнер адамдарының арасында болатын «қоқан-лоққы жасау, ықпалды адамдарды салу» сынды әдістерге жүгінген жоқ па?

Ол ондай ой ойлайтын адам болса, ұлттық намысы болса мұндай қадамға бармас еді. Ұлтына деген жүрегінде махаббат бар адам бұлай жасамайды.  Біздің шабуылдарымызға құлақ асқан Ерболат жоқ. Әлгіндей қоқан-лоққы жасау деген де болмады. Маған олар не істей алады? Айтысқа қатыстырмай қоя ма? (Күледі).

Ринат мырза, сіз айтыстан бөлек бірқатар ән мәтіндеріне сөз жазып жүрген ақынсыз. Қазіргі эстрадаға көңіл толмаушылықтың да бір ұшығы осы ән мәтіндеріне алып барады...

Мұнда ең бірінші сазгер мен ақынның үйлесімі деген мәселені айту керек. Кезіндегі Шәмші Қалдыаяқов пен Мұхтар Шахановтың жұбы қандай керемет әндерді дүниеге әкелді? Қазір де ондай үйлесімді тандемдер жетерлік. Б. Ауданбаев пен Е. Серікбаевті, Т. Арынғали мен Л. Жолдасовты, А. Дүйсенов пен А. Дүйсенбіні, С. Дүйсенғазы мен Қ. Саринді, тағы басқа ақын, сазгерлерді атап өтуге болады. Үйлесім болмаған жерде жақсы ән тууы қиын. Тіпті, өзімнің де кейбір әндерге жазған сөздеріме көңілім толмайтын кездерім болады. Сосын мұнда әншінің тарапынан болатын сұранысты да ескеру керек. Мүлдем қазақша сөйлей алмайтындардың да әнге сөз жазғанын көрдік. Ән мәтіндерінің деңгейін көтеру үшін ең алдымен осы шығармашылық байланыс мәселесін көтеруіміз керек.  

Сайт оқырмандары сізге сұрақпен қатар ақ тілектерін де жаудыруда. Бар қазақ сіздің денсаулығыңыз бен отбасыңыздың, жақын-жуықтарыңыздың амандығын, шығармашылығыңыздың шарықтай беруін тілеуде.

Осындайда жалғыз еместігіңді есіңе салатын, пікірлес, ниеттес азаматтарға, замандастарыма, құрбы-құрдастарыма алғыс білдіремін. Сіздердің қолдауларыңыз маған күш-қуат береді. Баршаңызға шын көңілден ризашылығымды білдіріп, бастарыңызға амандық тілеймін. Қашан болмасын, қандай жағдай болмасын, қазағыма айтарым:

Көңіл-көктем жырдан төксе жемісін

Əрбір сөзім - Алла берген жеңісім.

Мен өмірге келген жоқпын "жем" үшін,

Мені Анам туып берген Ел үшін!

Сұхбасттасқаныңызға рақмет. Біз де барша оқырмандарымыздың атынан редакциямызға арнайы келіп, өзекті мәселелерді сөз еткеніңізге алғыс айтамыз.

Әзірлеген: Ерлан Төлеубай, Дархан Мұқантегі

Ескерту: Сұхбатты көшіріп басу үшін "Қамшы" редакциясының рұқсатын алу керек.