Менің Қытай қазақтарының латынша жазуының жалпыласуына белсене араласқан, 1982-жылдан соң төте жазуға қайтуына наразы болған, ол ойымды Бейжіндегі премьер-минстр Ли Фыңға дейін жеткізген, латынша қазақ жазуы жайлы жаңа жоба ұсынып, бұл жазудың артықшылығы жайлы талай мақала жариялаған қаламгер ретінде, мына бір аса маңызды тарихи сәтке қатысты ағайынға айтарым бар.
Сауаттыларға құлақ асайық
Нұрсұлтан Назарбаевтың 2017 жылдың сәуір айында «Мен 2012 жылғы желтоқсан айында жария еткен "Қазақстан-2050" Стратегиясында "2025 жылдан бастап латын әліпбиіне көшуге кірісуіміз керектігін" мәлімдедім. Бұл – сол кезден барлық салаларда біз латын қарпіне көшуді бастаймыз деген сөз. Яғни, 2025-жылға қарай іс қағаздарын, мерзімді баспасөзді, оқулықтарды, бәрін де латын әліпбиімен басып шығара бастауға тиіспіз. Ол кезең де таяп қалды, сондықтан біз уақыт ұттырмай, бұл жұмысты осы бастан қолға алуымыз керек», - деп Үкіметке тапсырма берген екен. Енді о не бұ пікірлерді білдіріп, «еркелеуге» болар, бірақ «бұлғақтауға» жол жоқ. Өйткені бұл, Нұрекеңнің әмірі ғана емес, заманның да бұйрығы!
Иә, содан бері бұл туралы талқы қызды. Жыл аяғына шейін жазу жобасы бекуге тиісті болғасын, сөздің көбі соған бұрылуда. Әркім өз білегенінше пікір қатыстыруда. Меніңше бұл жайшылықтағы сайлау емес, қызық та, ермек те, ойын да емес, ұлт тағдырының талабы, ұлт болашағы мен заман талабына тірелетін, өте нәзік те күрделі ғылыми тақырып. Сондықтан мұны «қасапшы союы», сауаттылар шешуі, өз біліктілері қатысуы, соларға ғана құлақ түру қатты қажет.
Сауаттылар дегеннен еске оралады. Білім экономиксы дәуірінде тұрғандығымыздан, сауаттылықтың талабы да жоғарылап кетті. БҰҰ жаңа анықтамасы бойынша, жаңа заманның сауатсыздары мына үш түрлі:
1. Жазу танымайтында – дәстүрлі мағынадағы сауатсыздар;
2. Заманауи қоғамдық таңбаларды (карта, т.б.) танымайтын, айыра білмейтіндер;
3. Комьпютер арқылы үйрене, басқара, ауыс-түйіс жасай алмайтындар – функционалдық сауатсыздар – негізгі білімі болғанымен, бүгінгі информация таралымы қатты дамыған қоғамдық өмірде талай қиыншылығы барлар (шет тіл білмейтіндер, комьпютермен жұмыс істей алмайтындар, т.б.).
Демек, көңілдеріне келмесін, соңғы шарт бойынша, кей лингвистер де, кей ақын-жазушылар да, тіпті талай қайраткерлер де жаңа заманның функционалдық сауатсыздарына жатады. Сондықтан олардың пікіріне құлақ аспау, ассада аса сақтықпен құлақ түру керек.
Осыдан туындайтын өз біліктілері дегенім де ең кемінде мына төрт шартты бірдей дайындағандар болуы керек:
1. Қазақ тіл ғылымы мен оның жазу тарихынан толық мағлұматы бар және ұзақ жыл қаламмен айналысқандар.
2. Бүгінгі ғылым мен техникалық дамудан хабардар, әсіресе, компьютер арқылы төте жазумен де, криллицамен де, латыншамен де жазып көрген, тәжірибе жинақтаған, сондықтан да оларды салыстыра алатындар.
3. Дүниедегі ұлтымыздың бүгінгі күй–жайын да, әлемдегі тілі жуық халықтардың жазу реформасын да ұғатын, білетіндер.
4. Өзін емес ұрпақты, бүгінді ғана емес болашақты баса ойлайтын көз қарақты өрелілер.
Шығыс халқы латыншаға ерте ұмтылды
Жуықта біреудің «Қытайлар мен жапондар сықылды шығыс халықтары латыншаға көшпей-ақ дамыды-ғой» дегенін оқып жымидым. Білмей сөйлегеніне бола ұялдым да.
Қытайдағы әйгілі жазушы Лу Шүн бастаған хән зиялылары өткен ғасырдың алғы жарымында-ақ, компьютер дүниеге келмей тұрып-ақ хәнзі (қытайша) жазуды тастап, латыншаға көшу жайлы көп пікір көтерген. Бірақ, бұл талпыныс өзге талай артықшылығы бар хән жазуындағы зор да көп қиыншылықтар салдарынан (омофондарының тым көптігі сықылды талай себептен) іске аспады. Аяғы, өткен ғасырдың соңғы жарымында, заман талабының қыстауымен, ұзақ және ұлт қамын ойлаған жіткөз басшылар мен ғалымдардың құлшынуымен латыншаға жартылай көшті. Компьютер тілтақтасындағы 26 таңбаны сол бетінше қозғамай, оған өзгені де қоспай қабылдап, хәнзіні (көп сызықты шақпақ, мыңдаған хән әріптерін) компьютермен жазуға көмектесетін, ағылшынның сол 26 әріпін негіз еткен пиңиңзыму дегенді жасады. Пиңиңзыму - қытайшаны компьютермен тез жазуға ғана емес, бір миллиард 400 миллиондай халықтағы әлде неше диалектіні жойып, хән тілін бірлікке келтіруге де ес қатты. Қазір қытай тілін игеру үшін, алдымен, сол пиңиңзымуды (ағылшынның 26 әріпін) игеру, сосын әр хәнзінің сол 26 әріппен оқылуын игеру керек.
Біздің тіліміздің қытай тіліндей қиыншылықтары да жоқ, ағылшын тілінен кем де емес, ендеше латыншаға еш қобалжымай дереу көшу керек. Менің латынша жазу жайлы өзге пікірдегі талай бауырым дүниедегі бұл өзгерістерден әлі де бейхабар секілді.
Қазақ жазуы ағылшыншамен теңелсін
Қазақтың латынша жаңа жазуы криллицадан озып, терезесін ағылшыншамен теңеуі керек. Бұған мүмкіндігі зор. Сондықтан ендігі айларда жазу жобасына қоятын басты ұстанымды баса ақылдасу керек. Меніңше, бұл принцип мыналарды да ескеруі тиіс:
1. Жоба қазақ жазуына (мейлі қолмен, мейлі компьютермен жазайық, әйтеуір) дәлдік, тездік, қолайлылық беретін болсын.
2. Латын әріптері жетпеген жағдайда, кей әріптерге перне тақтадағы дайын белгілерден пайдалана салу керек. Мысалы, қос әріп (Ш үшінsh, ч үшін ch, т. б. ) немесе дәйекше-ілмекше (Ә үшін A’, О үшін О’) істеткен пайдалы.
3. Қос әріпті азайту үшін дәйекшені пайдаланғанда, (іс жүзінде ол да қос әріптейорын алады) төте жазу қағидасын қолданып, кейде түсіріп кетуді де ескерген жөн(мысалы, Әлгі дегенді Algi дей салу).
4. Диакритикалық таңбаларға – перне тақтада дайын тұрмаған, сондықтан оны өзгертетін таңбаларға (төбесіне «бөрік», табанына «таға» қойылған әріптерге) сүйенуге тыйым салу (ол қолмен жазғанда тіпті бөгейді).
5. Қос әріптер мен дәйекшелерді неғұрлым қазақшада сирек істетілетін таңбаларға қолдану (мысалы, Ч үшін CH, Ф үшін Ph).
6. Артқа, латынша жазуды бұрын ұстанған (түрік, т.б.) ұлттарға еліктемеу, олардікінен де заманауи жоба жасау.
Демек қазаққа замана сұранысына лайық интернеттік жоба ең тиімді! Бұл жоба компьютер пернетақтасындағы дайын тұрған 26 әріпті пайдаланады. Ал қазақ тіліндегі жіңішке дауысты әріптер өзіне таяуға ілмекше (ол да пернетақтада дайын) қою арқылы, дауыссыздары қос әріппен беріледі.
Сұлтан Жанболат
Пікір қалдыру