ХІХ ғасырда дүниежүзіне идеологиялық өктемдігін күшейткен Еуропаның Азия елдеріне жасаған ықпалы тарих бетінде сайрап жатыр. губернияларда ашыла бастаған орыс мектептеріне қажет деген сылтаумен қазақ жастары орысша білім алуға насихат арқылы көнді. Бұл жүргізілген ұлттық сана – сезімді басып – жаншып, қазақты қазақтығынан айыру еді. Сол орысша хат танып, «сауаттанған» қазақ қыздарының қалай өзгергенін Б.Майлиннің «Раушан – коммунист» повесінен білерсіз.
Шашын күзеп, келте көйлек киіп, орысша сөйлеп, мейрамханаларда темекіні бұрқыратып отырған бойжеткендер қазақтың елдігінен айырылып бара жатқандығының бір белгісі еді. Батыстың әсерімен мәжбүрлеу арқылы жүзеге асқан ұлтты «бұзу» әрекеті алдымен ағартушылық реформаларынан көрінді. «Шет елдің білім жүйесі қандай екен, көрейік» деп Еуропа мен Америкаға баласын жіберген талай жапон бармағын тістеп қалған жайы бар. қазірді айтпағанда ХІХ ғасырда Америкада оқыған жапон жастары еліне ана тілінен айырылып қайтқан.
1600 жылдан 1868 жылға дейін бөтен жұрттың кісісін еліне кіргізбей, өз адамын сыртқа шығармай, шекарасына жан жуытпаған жапондар ХІХ ғасырдың екінші жартысында Батысқа есік ашуға мәжбүр болды. Ақырында сауда – саттық келісім – шартын алдыға тартып, түртпектеп, маза бермеген Америкамен, Еуропа елдерімен байланысуға келіседі. Келіскеннің белгісі 1871 жылдың 12 қарашасында Мэйдзи Үкіметі 107 адамнан құралған экспедициясын АҚШ – қа жібереді. Экспедицияның мақсаты — экономикасы өркен жайған мемлекетті өз көзімен көріп, жақсысын үйрену. Бұл шет елге шыққан алғашқы жапондар еді. 107 адамның 43 – і жас қыздар болатын. Ел басындағылар оларды әдейі тілі мен ғылым – білімін үйренсін деген нитепен жіберіп отыр. Қырық үш қыздың ішіндегі Цуда Умеко деген жеті жасар бүлдіршіннің әкесі шенеунік болатын.
Жапонияны модернизациялап, Еуропамен бәсекелес деңгейге жеткізу үшін алдымен қыздарды Америкада оқытып алуды жөн санаған ел Үкіметі әр үйдің есігін қағып, «оқытатын қыздарың бар ма?» деп сұрайды. Ешкім келісе қоймаған соң билік тізгінін ұстағандар мен шенеуніктердің қыздары жіберіледі. Шет елге 5 – 10 жылдық оқуға кеткен оларға императордың бәйбішесі «Барған елдеріңде Жапонияға қажет мәлеміттерді жинай жүріңдер, ешкімнен қарыз алмаңдар, шет елдікпен ұрсыспаңдар» деген ақылын айтады. Сонымен қатар оларға азаматтығы мен дінін айырбастамау, шет елдікке тұрмысқа шықпау қатаң тапсырылады.
Қыздардың ең кішісі Умеконың отбасында 12 бала болатын. Әкесі Цудасен кезінде Эдо Үкіметінің шет елдегі өкілі қызметін атқарған. Сонымен мұхиттың ар жағына оқуға жіберілген қырық үш қыздың екеуі бір жыл өтпей қайтып оралды. Біреуінің көру қабілеті нашарлап кеткен, екіншісі денсаулығын жоғалтқан. Ал Умеко Вашингтон маңындағы Жоржтаунда тұратын Чарльз Ланмен дегеннің қарауына беріледі. Жапон елшілігінде жұмыс істейтін Чарльз Ланменнің баласы болмағандықтан жеті жасар Умеконы асырап алды десе де болады. Жапон қызы алты жыл американ мектебінде білім алып, он төртке толғанда «Арчар» деген арнайы мектепке қабылданады. Сөйтіп, Америкада он жыл оқып, оқу мерзімі аяқталған Умеко Отанына орлу керек болады. Чарьз Ланмен әйелі екеуі Умеконы он жылдың ішінде амарикандық етіп тәрбиелейді. Кейін Умеко өз естелігінде: «Ерлі – зайыпты Ланмендер қайда барса да мен солармен бірге болатынмын» деп жазған. Умеко Жапонияға қайтқысы келмейді. Тағы бір жыл қала тұруды өтінеді.
Он сегіз жасында, 1882 жылдың қазан айында Жапонияға қайтып келген Умеко ана тілінде бірде – бір сөз білметйін болып шығады. Тіпті шешесімен тілдесе алмайды. Умеконың үлкен әпкесі аздап ағылшын тілін білетіндіктен екеуін сөздерін аударумен жүреді. Үмекоға жапон үйіндегі дәстүрлі тіршіліктің бәрі жат боп көрінеді. Үйге аяқ киіммен кіруге болмайды екен. Ал Америкада бөлмесіне туфлиін шешпестен кіре салатын. Жапон тағамын аузына алмайды. Бір сөзбен айтқанда, Умеко өзін американдық ретінде сезінеді. Туған үйіне сіңе алмай, әбден қиналады. Өзінің осындай «азапты өмірге» түскендігі туралы Ланменнің әйелі — Аделинге жазған хаттарында баяндаған.
Жапон қызы Америкада сол жақтың ұғым – түсінігін әбден сіңірген еді. Умеко өз елінде американ идеологиясын белсенді түрде жүргізеді. Алдымен Цуда деп аталатын әйелдерге арналған институт құрады. Ол мекеме әлі де бар. Жиырма төрт жыл бұрын Цуданың шатырынан Умеконың Америкадағы «шешесі» — Аделинге жазған жүздеген хаттары табылған. Умеконың барлық хатын Аделин кабинетінде сақтаған да, көз жұмған соң ол жазбалар Жапонияға жіберілген екен.
Умекоға жапон әйелдерінің жағдайы тым төмен боп көрінеді. «Гендерлік теңсіздік орын алған. Көп әйел алушылық әлі де бар. Бұны жою керек» деп есептеген ол. Умеко Аделинге жазған бір хатында былай депті: «Жапонияда әйелдердің жағдайы еркектерге қарағанда төмен. Мен әйелдердің қоғамдағы белсенділігін арттырғым келеді». Жапониядағы гендерлік саясаттың тетігін алғашқы боп ұстаған Умеко өмір бойы жапондық өмір салтқа бейімделе алмай, ана тілінде сөйлемей өткен. Оның бар мақсаты жапон әйелдерін америкаландыру еді. Ол 1889 жылы АҚШ – тағы Бринмар университетінде де оқыған. Бұл — карьера қуған әйелдерге арналған оқу орны болатын. Умеко Бринмарда оқи жүріп Озвигор деп аталатын педагогикалық колледжде білім алады. Америка университеті жапон қызына зерттеуші ретінде қалуға ұсыныс жасайды. Жапониядағы ісін жүзеге асыруды ойлаған Умеко екі жылдан соң еліне оралады. Ол Цуда институтын құрмас бұрын әйелдерге арналған ағылшын мектебін ашады. Бүкіл өмірін жапон әйелдерін американдық үлгімен сауаттандыруға арнаған Умеко алпыс бес жасында дүниеден озған. Жалпы Умекомен бірге оқыған жапон қыздарының барлығы америкалық иедологияның бір – бір тармағын ұстанған. Бірақ ерлердің қоғамдағы рөлі үстем болғандықтан олар өз мақсаттарын толық жүзеге асыра алмады. Қалай дегенмен, Жапония қырық үш қызын жоғалтқаны анық. Қырық үш қыз дегеніміз қырық үш ана, қырық үш отбасы. Жоғалған емей немене, болмысы бөтен, тілі жат, аты жапон болғанмен, заты басқа.
Бүгінде Батыс елдерінде ағылшын тілінде білім алып, тіпті сол жақта күйеуге тиіп қалып жатқан қазақ қыздары қаншама? Санадық не, санамадық не? «Ұл - қызым Америкада» деп, ата - ана мәз. Сол ұл – қыз қазақы болмысын сақтап қала ма? деген сұраққа жауап бар ма? Бар болса жолдаңызшы.
Шарафат Жылқыбаева
