Латын әліпбиіне көшуде Түркияның кемшілігі мен артықшылығы

/uploads/thumbnail/0_small.jpg

2007 жылы Білім және ғылым министрлігінің жанынан құрылған мемлекеттік комиссия латын қарпіне көшкен Түркияның тәжірибесін зерттеп, қарастыру үшін ғылыми іссапар ұйымдастырған болатын. Іссапар барысында қазақ ғалымдары осы елде әліпби реформасының қалыптасып, дамуына белсене қатысып мемлекеттік, үкіметтік, лингвистикалық комиссиялар құрамына мүше болған беделді ғалымдармен, қоғам қайраткерлерімен және осы мәселені егжей-тегжейлі зерттеген тұлғалармен сұхбат, кездесулер өткізген еді. Бүгінде А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты директорының орынбасары, филология ғылымдарының кандидаты Анар Фазылжанованың осы сапар аясында жазылған зерттеуінен қысқаша үзіндіні назарларыңызға ұсынып отырмыз.

  Түрік жазу-сызуы үшін қазіргі түрік тілінің латын әліпбиінің кемшіліктерін түрік ғалымдары былай деп көрсетеді: 1. Жаңа әліпби жасалған тұста түрік әдеби тілінің жалпыхалықтық негізде қалыптас-пағандығы мен түрік тілінің негізгі дыбыстық қорының толықтай айқындалмағандығы салдарынан қазіргі графикада жалпыхалықтық тілдің дыбыстық қорындағы үш негізгі дыбыс¬ты таңбалайтын әріптер әліпби жүйесіне енбей қалғандығы. Олар: Q [Қ], W [дауыссыз У], Ŋ [Ң]; 2. Араб графикасына негізделген сан ғасыр¬лық мұралардың барлығын халық толықтай пайдалана алмайды. Түркияда жаңа әліпби жобасын енгізудің жетістіктері ретінде әкімшілік жүйенің белсенді жұмысын айтуға болады. Себебі М.К.Ататүріктің саясатымен негізгі күш осы әлеуметтік топқа түсті. 1928 жылдың орта шенінде қабылданған заң бойынша барлық ісқағаздар мен әкімшілік мекемелер 5 айдың ішінде латын графикалы жазуға көшті. Қазіргі түрік тілінің латын әліпбиіне не¬гізделген жазуының артықшылығын түрік ғалымдары былай деп көрсетеді: 1) әрбір әріп бөлек-бөлек таңбаланады, ал араб жазуында бірге жазылады; 2) әлемнің көп бөлігіндегі дәстүрге сәйкес латын жазуы солдан оңға қарай жазылады, ал араб жазуында оңнан солға жазылатын; 3) латын графикасы түрік тілінің дыбыстық қорындағы негізгі дыбыстарды белгілейді, ал араб графикалы жазу түрік тілінде жоқ, бірақ араб-парсы сөздеріндегі бөтен дыбыстарды да таңбалайтын; 4) латын графикасына көшкен кезде түркі тілдес басқа халықтар да латын әліпбиін қабылдаған болатын, сондықтан түркі әлеміне ортақ жазу ортақ ақпарат алмасуға қолайлы болды; 5) экономикасының батыстық даму бағыты¬на латын графикалы жазу тиімді болды; 6) латын графикалы жазу-сызу сауат ашушылар үшін әріп саны аз болуына байланысты ыңғайлы келді. Сондай-ақ, кемшілік ретінде ғалымдардың пікірі бойынша, бұл мәселе халықтың талқысына салынбай, психологиялық дайындыққа аз уақыт беріп, бірден жаңа жазуды енгізіп жібергенінде деп есептейді. Дегенмен, бұны өздері заман өткеннен кейін кемшіліктен гөрі көреген саясат жетістігі деп бағалайды. Baq.kz

Пікір қалдыру

Қатысты Мақалалар