Ол – ұлағатты ұстаз, ғұлама ғалым, зерделі зерттеуші, көшелі көсемсөзші, қабырғалы қаламгер, қоғам қайраткері, сұңғыла сыншы, сатира сардары. Осыншама атақ-даңқы мен дәрежесі бола тұра, оны жұрт бір-ақ ауыз сөзбен Қожакеев деп атады. Оған да осыдан басқа атақ керек емес еді. Біз бүгін сол жақсының көзі Мадет Темірбекұлымен әңгіме-дүкен құрған едік. Сол сұхбатты сіздердің назарларыңызға ұсынғанды жөн көрдік.

– Әңгімеміздің негізгі арқауы әке жайлы болғандықтан, оның туған же­рі, өскен ортасы туралы айта кет­се­ңіз?
– Менің әкем Темірбек Қо­жа­кеұлы 1926 жылы Жамбыл облысы Меркі ауданына қарасты Ойтал ауы­лында туып-өсті. Атам Қожаке мен әжем Арзыхан парасатты да пайым­ды, ауқатты да бай-қуатты, көр­гені мен ойға түйгені мол жан­дар еді. Негізі, әкемнің екі ағасы со­ғыстан оралмады. Кім-кімге де бауыр еті – баласынан айырылу оңай емес. Сол сұм соғыс салған жа­­ра­дан ата-әжеміздің көңілі жа­рым болып қалғаны анық. Сон­дық­тан да әкеміз бізді елге жиі алып ба­­ратын. «Немерелерін иіскеп, мау­қын бассын» дегені шығар. Сон­да ата-әжеміз бен әкемнің аға­сы Балабек және жеңгеміз Шәкен құ­шақ жая қарсы алып, сақтап жүр­ген қазы-қарта мен жал-жаясын, құрт-майы мен ірімшігін, қысқасы барлық тәттісі мен дәмдісін біздің ал­дымызға тосатын. Қайтар кезде қой­ны-қонышымыз бен қоржы­ны­мыз­ды толтырып жіберетін. Сол ел­дің балаларымен тай-құлындай те­бісіп бірге өстік. Асық атып, доп тептік, ләңгі ойнадық. Суға түсіп, балық ауладық. Не керектің бәрін өзіміз жасап алатынбыз. Ат ерттеп, тізгін тартуды, отын жарып, ошақ жағу­ды, орақ орып, егін егуді, тіпті ке­зекпен қой бағуды да ауылда жүріп үйрендік. Қазақтың салт-санасы мен әдет-ғұрпын да сол елде бойымызға сіңірдік. Сөйтіп, қала­ның емес, даланың баласы боп өс­тік. Ауылға бауыр басып қалға­ны­мыз сонша, жаз болса елге барғы­мыз келіп тұратын. Кейде әкем бізді «Меркі» шипажайының жоғары жа­ғын­дағы, көрші қырғыз елінің Су­са­мыр жайлауына алып баратын. Жайлаудың табиғаты керемет. Оны сөзбен суреттеу мүмкін емес.Тіпті, тіл жетпейді.Ондай сұлу көріністі тек көру керек. «Сусамыр – елдің жай­лауы-ай» деген атақты ән осы жай­лауға арналған. Қазір де осы ән­ді естіген сайын елге деген, әкеге де­ген сағынышым арта түседі.

– Темкеңнің Ұлы Отан соғысына қа­тысқанын жұрттың көбі біле бер­мейді. Сондықтан оның өнегелі өмір жолы туралы да өзіңіздің аузыңыздан естігеніміз жөн шығар?
– Иә, әкем 1944 жылы, яғни со­ғыстың қызып тұрған шағында әс­керге алынып, Сталинград май­данында, кейін Новочеркаск, Баку, Да­ғыстандағы әскери штабта қыз­мет атқарады. Сөйтіп, 1947 жылы аман-есен елге оралады. Сол жылы Мер­кі аудандық комитетінің бөлім мең­герушісі әрі бюро мүшесі болып сай­ланады. Бұл – ол кезде кез кел­ген адамның қолы жете бермейтін жайлы қызмет болатын. Бірақ ол бі­лімсіз адамның болашағы бұлың­ғыр болатынын түсініп, 1948 жылы Алматы қаласындағы С.Киров атын­­дағы Қазақ мемлекеттік уни­вер­ситеті филология факультетінің журналистика бөліміне оқуға түседі. Жо­ғары оқу орнын қызыл дип­лом­мен бітірген соң, оны факультет бас­шылығы аттай қалап, оқытушы­лық қызметке шақырады. Содан бастап, ақтық демі біткенше сол қара шаңырақта абыройлы қызмет етті. Соның 16 жылында жур­на­лис­ти­ка факультетінің деканы болды. Осы жылдар ішінде 7 мыңға жуық шәкірт тәрбиелепті. Олардың ба­сым көпшілігі Президент аппара­тын­да, Парламент пен Үкіметте, түр­лі министрліктер мен әкімдік­тер­де, сондай-ақ бұқаралық ақпарат құралдарында еңбек етіп келеді. Ке­зінде министр, депутат, мемле­кет­тік хатшы сияқты лауазымды қыз­меттер атқарған Қуаныш Сұл­танов, Мұхтар Құл-Мұхаммед, Ал­тынбек Сәрсенбаев, Сауытбек Әбдіра­хманов, Дархан Мыңбай – әкем­нің мақтан етер шәкірттері.
– Сіз қазір Темкеңнің тек ұстаз­дық қырын ғана айттыңыз. Ол сегіз қыр­лы, бір сырлы болған адам ғой. Сон­дықтан өзге қырларына да тоқ­тала кетсеңіз?
– Ұстаздық қыры туралы айт­тым. Бұл – бір. Екіншіден – ғалым. Үшіншіден – сатирик-жазушы. Төр­тіншіден – сыншы. Бесіншіден – әдебиеттанушы. Алтыншыдан – қа­зақ баспасөзінің зерттеушісі. Же­тіншіден – журналист-пуб­ли­цист. Сегізіншіден – қоғам қай­рат­кері. Осы саланың қай-қайсысында да аянбай тер төгіп, ерен еңбектің үлгі­сін көрсетті. Сөйтіп, артында үл­кен із қалдырды.
– Ғылыми еңбектері туралы айт­саңыз?
– Ол кісінің ғылыми еңбектері көп. Атап айтар болсақ, «Абай және Сұлтанмахмұт», «Қазақ мысалы», «Абай – сатирик», «Қазақ совет са­ти­рик­тері», «Адам. Қоғам. Сатира», «Сатира және дәуір», «Сатиралық жанр­­лар», «Сатира – күштілер қаруы», «Сатира негіздері», «Шан­шу сөздер мен шалқу сөздер», «Үр­кіншілік», «Мерейлі Меркі» (Ер­мек Сау­ранбаевпен бірге), «Қазақ бас­пасөзінің тарихынан» (Б.Кен­­же­­баев­пен бірге), «Газет жанр­лары», «Қа­зақ совет бас­пасө­зінің тари­хы­нан», «Жыл құстары», «Көк сеңгір­лер», «Сара сөздің сардарлары», «Жас тілшілер серігі» атты ғылыми ең­бектері еліміздің көптеген жо­ғары оқу орындарында оқу және кө­мекші оқу құралы ретінде пай­даланылып жүр.

Темірбек Қо­жа­кеұлы

– Адамды досына қарап таниды. Ол кімдермен жиі араласушы еді?
– Қазақ – қонақжай халық. Оның даласы қандай кең болса, пейі­лі де сондай кең. Менің әкем де сондай қонақжай адам болатын. Қа­­з­анымыз оттан, шәугіміміз шоқ­тан түспейтін. Бірі келіп, бірі кетіп жа­татын. Қазақтың маңдайалды май­талмандары мен қабырғалы қа­ламгерлері, мемлекет және қоғам қай­раткерлері, зиялы қауым өкіл­дері мен өнер жұлдыздары – біздің үй­дің құрметті де қадірменді қонақ­тары болатын. Біз оларға қарап ой мен бой түзедік. Өмірі мен өнер­ле­рін өнеге тұттық. Олардың көзі тірі­­сімен әлі күнге дейін араласып тұра­мыз. «Әкесі достың – баласы дос» деген осы екен ғой.
– Ел-жұрт Бейсембай Кенжебаев пен сіздің әкеңіздің арасындағы сый­ластықты жыр ғып айтады. Ол екеуін не байланыстырады?
– Қазақтың ғұлама ғалымы Бей­сембай Кенжебаев – менің әкем­­нің ұстазы. Ол – тағдырдың те­перішін көп көрген кісі. Өз оқу ор­дасында ғылыми еңбегін қорғай ал­май жүрген кезде, Бейсекең қол ұшын созып Қырғызстанда қор­ғат­пақ болады. Бірақ жаулары ол жақ­тан да тосқауыл қояды. Содан Бей­секең шәкіртін Әзірбайжанға апарып қорғатады. Міне, нағыз ұстаз осындай болса керек. Әкем ұстазының сол жақсылығын өле-өл­генше ұмытқан жоқ. Тіпті ол кісі тө­сек тартып жатып қалғанда да жа­нынан табылып, қолынан келген бар­лық көмегін жасады. Қайтыс бол­ғаннан кейін де Үкіметке хат жа­зып, оның атын мәңгі есте қал­дыру мақсатында түрлі шаралар өт­кізу­ге мұрындық болды. Сөйтіп, екеуі ұстаз бен шәкірт қандай болу керек екенінің үлгісін көрсетіп кет­ті.
– Сіздің әкеңіз қандай адам еді? 
– Әкем өте жақсы адам еді. Сырт­­тай қараған адамға қатал кө­рін­генімен, ол әдепті де әділетті, ашық та ақкөңіл, әзіл-қалжыңға құ­мар, білімі терең, білігі зор, әрбір іс­ке үлкен жауапкершілікпен қа­рай­тын, ұлтжанды адам болатын. Саналы ғұмырын ұлтын ұлықтауға сарп етті десем, артық айтқандығым болмас. Отбасында ақ та адал жар, ұл-қыздарына мейірімді әке, не­мерелеріне қамқоршы ата бола біл­ді. Ол үй ішінде дауыс көтеріп сөй­леп, ерсі іс-әрекет жасап көрген емес. Ылғи да өзін бір қалыпта ұстай­тын. Бізді ұрып-ұрсып емес, қас-қабақпен тәрбиеледі. Атаның емес, адамның ұлы болуға үндеді. От­басының ырысы – ынтымақта, бе­рекесі – бірлікте екенін үйретті. Қы­с­­қасы, бізді қазақ етіп тәр­бие­леу­ге тырысты. Шаңырақтың пірі бо­ла білді. Сондықтан да біз үнемі оның ақыл-кеңесіне жүгінетінбіз.
– Ол кісі сықақшы болғандықтан, оның талап-тілегі де зор болған шы­ғар?
– Иә, дұрыс айтасыз, «Өзгені би­леу үшін өзіңді билеп ал» деген­дей, оның талап-тілегі өзгеге де, өзіне де қатаң болды. Уақытпен са­нас­пай, жұмыс істейтін. Көп оқып, көп жазатын. Қазақ және орыс тілінде жарық көретін басы­лым­дардың бәрін шолып шығатын. Қа­жет жерлерін түртіп алып оты­ра­тын. Сөйтіп, жүріп қазақ сатирасы мен журналистикасына һәм ғылы­мы­на ерен еңбек сіңірді. Мыңдаған маман дайындады. Олардың са­ны­на емес, сапасына мән берді. Кез кел­ген істің жоғары деңгейде орын­далғанын қалайтын. Соны бәрінен та­лап ететін. Өз ісіне немқұрайды қа­райтындарды ұнатпайтын. Жал­қаулар мен жауапсыздарды, жағым­паз­дарды суқаны сүймейтін. Сон­дық­тан да олармен ылғи күресіп жү­ретін. Кежегесі кері тартқандарды кере­геге ілмесе де, басылымдарға жа­зып, мысын басып қоятын. Сол күрестен нәтиже шығаратын. Қоғам мен адамды түзеуді сол кісіден үй­рену керек сияқты.
– Әкеңіздің артында қанша тұяқ қал­ды? Неше немере мен шөбере бар?
– Атадан төртеу едік.Үш қыз, бір ұл. Әкем бір қызынан ертерек айы­рылып қалды. Ол қайғы әкем­нің жанына қатты батты. Өйткені ол сүйікті қыздарының бірі еді. Бі­рақ оны ешкімге сездірген жоқ. Мәң­гілік мекенін сол қызының жаны­нан тапты. Қалған екі қызы – Шырын мен Ләззат әке жолын қуып, ғылыммен айналысты. Қазір екеуі де – ғылым докторлары, про­фес­сор. Мен өзім жеке кәсіпкермін. Ба­с­па ісімен айналысамын. Не­ме­ресі Мирас – Nephro Pharm («Неф­ро Фарм») фармацевтикалық ком­па­ниясының бас директоры. Диас – «Казкоммерцбанкте» заң департа­мен­­тінің жетекші маманы. Жиен­дері – Елдар – PhD докторы, хи­рург. Ахдар – «Казкоммерцбанкте» заңгер боп қызмет атқарады. «Орнында бар оңалар» деген сөз бар емес пе?! Сол айтқандай, әулетіміз өсіп-өніп келеді. Қазір атасының артында қалған бес шөбересі бар. Олар – Әдемі, Дәмелі, Хантемір, Жа­ни, Айлин.
– Ол кісінің атын мәңгі есте қал­дыру мақсатында қандай шаруалар жүзеге асты?
– Кез келген адамның аңсаған ар­ман, діттеген мақсаттары болады. Әкем көзі тірісінде 7 томдық шы­ғар­малар жинағын шығаруды жос­парлаған екен. Өкінішке қарай дегеніне жете алмай кетті. Сол ол­қы­­лықтың орнын толтыру мақ­са­тында шығармалар жинағының 7 томын тасқа бастық. «Тау тұлғалы Те­маға», «Ұстаз. Ғалым. Қайраткер» атты естеліктер кітабын жарыққа шы­ғардық. Қара шаңырақтағы жур­налистика факультетінде Темірбек Қожакеев атындағы мәжіліс залын ашуға белсене атсалыстық. Жыл сайын Т.Қожакеев оқулары ая­сын­да «Жас тілшілер» атты ғылы­ми фо­рум өткізіп келеміз. Бұл форум­ның мақсаты – жас ғалымдар мен студенттердің ғылыми ізденісін арттыруға, шығармашылық ойла­рын жүзеге асыруға ықпал ету. Осы шараның шеңберінде түрлі ғылыми жобаларға, ең үздік публицисти­ка­лық және сатиралық шығармаларға байқау жарияладық. Сайыс жеңім­паздары Темірбек Қожакеев атын­дағы стипендиямен және ба­ғалы сыйлықтармен марапат­та­лады. Бұл шаралардың бәріне Қожакеев әулеті демеушілік қызмет көрсетті. 2015 жылы Үкімет қаулысымен Жам­был облысы Меркі ауданын­да­ғы №39 мектеп-гимназиясына Те­мір­бек Қожакеевтің есімі берілді. Сол мектептің ауласына мүсіні қойыл­ды. Меркі ауданының орта­лы­ғындағы бір көше әкеміздің аты­мен аталады. Осы мүмкіндікті пай­даланып, Алматы, Астана және Тараз қалаларында бір көше берсе деген ұсыныс айтқым келеді.
– Атадан жақсы ұл туса,
Елінің қамын жейді.
Атадан жаман ұл туса,
Елінің малын жейді,– деген сөз бар халқымызда. Сол айтқандай, елдің малын емес, қамын жеуге тырысып келеміз.
– Әңгімеңізге рақмет!

Сұхбаттасқан 
Ермахан ШАЙХЫҰЛЫ

"Айқын" газеті