Қамшы - еркін ақпарат алаңы. Редакциямызға жиі хат жолдайтын авторымыздың тағы бір тосын ойын ортаға салғанды құп көрдік. Біз оқырмандарымыз бен авторларымыздың пікірін құрметтейміз.

 

«Мұңалдың құпия шежіресі» (1240 жылы Шыңғыс қаған дүние салғаннан 13 жыл кейін Мұңалдармен жазылған, мұны білмейтін тарихшы жоқ) қазақ халқының ежелгі аңыз-әңгімелері не негізделіп жазылған және онда сол кездегі қазақтың ән-жыры, шешендік сөздері, термелері, мақал-мәтелдері кеңінен қолданылған. 12 бөлімнен тұратын осы шежіренің әр бөлімі сайын кемінде 20-30 өлең қамтылған. Сұхбаттар мен төл сөздер көбінесе өлеңмен жазылған. Сонымен қатар, бұл шығармада қазақ тілінің әуені, жыр ұйқасы (поэзия) және қара сөздік шығарма (проза) үлгісі кең қолданылған. Шығарманың бәрімізге бала кезімізден жақсы таныс «Батырлар жырынан» ешқандай өзгешелігі жоқ. Мысалы, күні бүгінде де ауыздан түспей келе жатқан «Ағасыз ел болмайды, жағасыз тон болмайды» деген қазақ мақалы Боданшардың аузымен «Ағай-ау, ағай! Адамның ағасы, тонның жағасы бары жақсы ғой!» - деп беріледі (30 бет). «Көлеңкеден басқа дос жоқ, Құйрықтан басқа күш жоқ» (41 бет). «Суда белгі, аспанда із жоқ» (44 бет). «Шын дос жол орта да қалмас болар» (46 бет). «Әй дейтін болсын ажасы, Қой дейтін болсын қожасы!. Күні бүгінде де бұл мақал «Әй дейтін Әже (ана), қой дейтін қожа (ер-азамат, ата) деген мағына да қолданылады (48 бет). «Досқа күлкі, дұшпанға таба болмай ынтымақтасып жүріңдер» (181 бет),

...Темір-болат – дәл маңдай,

Тілі өткір – жез таңдай,

Жүрегі алмас жаралған

Жанары сұмдық қадалған.

Құтырынған төрт арлан

Қыруға дүйім пендені

Шыққандай темір құрсаудан.

Аузының суы шұбырып,

Апшыны келед қуырып (126 бет).

 ...Өгедейдің жұрағаты «Шөпке ораса

 Сиыр жемес...

 Майға ораса

 Ит жемес

 Болып туса..(182 бет).

 Немесе, 195. «...Ашуы әбден кернесе,

 Ажал оғын алады,

 Толғай тартса жебені

 Талай жерге барады.

 Таудың арғы бетінде,

 Тажал оғы өтінде,

 Жүргендер де домалап,

 Жермен-жексен болады.

 Соза керіп атқанда,

 Сегіз жүз құлаш кетеді,

 Солғын керіп тартқанда

 Сонау жерге жетеді.

 Адам пішінді жалмауыз,

 Адам жұтар қанды ауыз,

 Дәу Қасар, әне, ұмтылды,

 Дәл кәзір жетіп келеді», -

 Немесе, тағы бір жерінде Белгітай ноянның сөзімен:

 190. «...Тірлік бізге не керек,

 Тәуекелден айнысақ?

 Тірі жүріп не керек,

 Туған жерден айрылсақ?

 Қорамсақты жастанып,

 Қан ғып ұстап садақты,

 Қу толағай бастанып,

 Құмға батсақ – сол жақсы...». Осы жыр шумақтарының «Қырымның қырық батыры», Қамбар батыр, Ер Тарғын, Қобланды, Алпамыс т.б. сияқты Қазақтың эпостық батырлар жырларынан не өзгешелігі бар. Бүкіл әлем тарихшылары, оның ішінде қазіргі моңғолдар да (Моңғолия) бұл шығарманың тілі «көне моңғол тілі» деп жазып жүр. Түп-тамырымен қате тұжырым, шығарма тілі жер бетінен жойылып кеткен тіл емес, қазақтың Ана тілінде жазылған.

Себебі, ол кезде Шыңғыс қағанға бағынған елдердің бәрі осы біз сөйлеп жүрген тілде сөйлеген. Оны біз жоғарыда аты аталған "Мұңалдың (моңғолдың) құпия шежіресі" атты еңбектен айқын көре аламыз. Себебі, ол кітаптың бірде-бір сөзін бүгінгі моңғолдар түсіне алмауда.

Мысалы, Шыңғысхан бір нөкеріне Сенің атың «СҰМ» болады демей, "Сенің атың енді Жебе болады" деген? Моңғолдар садақтың оғын әлі де "СҰМ" дейді. Демек, Шыңғысхан моңғолша сөйлемей түркі тілдерінде сөйлеген. Ал «Жебе» Қаз-Адайдың таңбасы емес пе?

Ана тілі демекші, Әлем елдерінің тілдері тек қана екі атаумен, Ана тілі және туған тіл (родной язык) деп аталады. Ары қарай әрбір ұлттың атауына сәйкес түркі тілі, араб тілі, қытай тілі, ағылшын тілі, орыс тілі т.т. болып жалғасып кете береді. Баршамызға белгілі Қазақ ұлтының тілі Ана тілі деп аталады. Міне осы екі атаудан қай тілдің алғашқы тіл екенін айыруға болады. Демек, Қазақтың Ана тілі деген ұғымы, тек қана туған шешеңнің тілі дегенді емес, барлық тілдердің анасы дегенді білдіреді. Әйтпегенде, қазақтан өзге елдер де өз тілдерін туған (туысқан, родной) тіл демей, оларда өз тілдерін «Ана тілі» деп атаған болар еді. Олардың бұлай атауға құқықтары жоқ. Себебі, бұл санасында «саңлауы» бар жандарға Ман атамыздың, яғни Маңғыстаулықтардың «авторлық» құқығына жеңілдетін айтқанда, «жиендік жасау» болып шығар еді.

Түсініктеме: Қазақ салтында «Жиендік жасау», жиендер нағашыларынан кез-келген затты рұқсатсыз алуға құқылы болған. Бұл салт Маңғыстауда қазірде қолданыста бар. Мысалы, сәбидің тілі кешігіп шықса, нағашысының қорасынан мал ұрлап әкеліп сойып, ішегімен емдейді.

Тіліміздің Ана тілі деген атауындағы Ман атамыздың есімінің сөз түбірі «Ан» болып, Ана деген ұғымымыздың да бастауында осы түбір тұр. Бұл сөз Адам (Ман) атамыз осы біз сөйлеп жүрген қазіргі қазақтың Ана тілінде сөйледі деген мағына береді. Құрметті Оқырман! Есіңе ұста! Сөз түбірі (өз түбі, яғни сөздің атасы) ешқашан жаңылысып көрген емес.

Шыңғыс ханды Қазақтың суырып салма, ақиық ақыны Қашаған Күржіманұлы (1841-1929) былайша жырлапты:

          ...Кешегі Дүиім Баян кеткен соң

          Алты жыл анық өткен соң,

          Ар-сар болып жүрегі,

          Қанға толып білегі,

          Шыңғыс туды Арқардан?.(2)

          Оның туған тұқымы

          Патша болып таралған.

          Осы бір сөздер көңіліме

          Бұрынғы өткен үлкеннен

          Қағида болып қалынған.

          Шежіре болып жазылған

          Тілімі түзу бағытты

          Көңілім зерек қалыпты.

          Аңдаған жақын, алысты,

          Болжаған қисық, шалысты,

          Бұрынғы қарт атамның сөздерін

          Құлағым естіп, көргенін

          Осындай құралы келген жерлерде

          Шығарып жүрмін жарыққа.

          Шариғат қарап, жол пәмдеп.

          Мұсылманға үмбет деп,

          Атасын анық білмеген,

         Айтса болар мүрдет? деп..(3)

2 – Шыңғыстың тегі туралы аңызды айтып отыр. Осы бір ауыз сөзбен Шыңғыс ханның тегінің қазақ екені анық көрсетілген. Себебі, ең алғаш рет дала аңы Арқарды қолға үйретіп, қой мен қошқарға айналдырған, бүгінгі күнде қой мен қойшының пірі ретінде дәріптелетін Қазақтың атақты ұлы Шопан ата болатын. Шыңғысхан елінің ұраны «Архар» болатыны осыдан.

          3 – Кәпір деп отыр.

          Қашаған атамыз Шыңғысты Адай ұрпағы және оны білмей ұмытсаңдар кәпірсіңдер  деп анық көрсетіп тұрған жоқ па?!

 

         Қалнияз Шопықұлы «Бұл Адайдың атасы» толғауында:

«...Бұл Адайдың атасын,

Төре сүйек, ер деген.

Нәсілім төре болғасын,

Қай жерімді кем деген?!

Айбарлы тентек ел едік,

Түркімен түгіл, қалмақ пен

Орысқа да көнбеген.

Төрелесіп келгенде,

Дұшпанға теңдік бермеген! - деп шалқиды. Осы топтамаға кірген «Біссіміллә!» деп сөйлесем...» деген толғауының бір жерінде:

Ар жағым – төре асылдан,

Біз – Алашқа белгілі

Адай едік дүбірлі,

Дүбірі көпке білінді, - десе, тағы бір тұсында:

Қызғанышпен осы жұрт

Қазбалайды менің тегімді...

Атам – Елтай, білмесең,

«Төре» дейді тегімді...

...Білдірейін білмесең,

Мұны айтқан кім?» десең,

Мен Қалнияз өзім-ді, - деп асқақатайды. Ақынның бұлай сөйлеуіне толық негіз бар. Оның

«Төре сүйек ер», «асыл төре» деп отырғаны әрине, Адайдың әкесі Елтай. Бұл сөздер қосымша түсінікті қажет етпесе керек» (Мырзатай Болат, «Адай төре тұқымы емес пе?», «Ар» газеті 23.09.2009 жыл №15 (126)).  Бүгінгі өздерін біз жүзге жатпаймыз деп жүрген Төрелердің

   тегі осы. Олардың да ұраны «Архар».

Хан Ордасы (Бөкей) ауылының қасындағы «хан зиратындағы» құлпытаста: «Арқар руғы Нұралы хан» деген жазба бар. Бұндай жазба сол қорымдағы құлпытастың бәрінде бар.

 

          «Шын ұлындай Шыңғыстың

           Сұрасаң асыл тектері,

           Ерлігін айтып мақтасам

           Толып жатыр еткені».  Бұл Адайдың ақиық ақыны атанған Сәттіғұл Жанғабылұлының «Адайдың он жеті бай-мырзасына айтқаны» атты толғауындағы Адай ата ұрпақтарының «Ірілік жақтан озғандарының»  қатарында аталады («Аманат» Алматы-1996. 206 бет).

 

Шыңғыс ханның тегінің қазақ екендігін Қазақ халқының ұлы ақыны  Қазанғап өзінің ата-тегі жайлы жырында:

                          «Төле дейді ұранын,

                          Қоғалы дейді тұрағым,

                          Бақтиярдан ажырап

                          Бәйдібек бай, Жәнібек

                          Жалғыз ұлы Жарғышақ

                          Домалақ деген ананың

                          Албан, Суан, Дулат боп,

                          Бөлініп бері шығамын

                          Жарылғамыс, Жанту боп

                          Жаныстан келіп тарады

                          Патша менен ханы көп

                          Ілгері өткен заманның

                          Ұлы Шыңғыс ханыңды

Алдымен баян қылайын» (Төле би. –Алматы 1991.-18 бет.)  Міне өздеріңіз көріп отырсыздар, Қазанғап атамыз Шыңғыс ханды Қазақтың ұлы ханы деп айшықтап айтып отырған жоқ па?! Егер Шыңғыс ханның тегі қазақ болмаса атамыз өз тегін баяндай  отырып Шыңғыс ханды аузына алмаған болар еді.

 

«Зұлқарнайын Ескендір»,

«Әзірет Әлі», «Шыңғысхан»,

«Қырық тарау ноғайлық»

Дастандарым тағы бар,

Бәрі бізден табылар.

«Бұл да болмайд» десеңіз,

Мына отырған жыршыңыз

Жан қалтасын қағынар.

Өздеріңнен аяйтын

Жыршының не жаны бар?!. (Сұлтан Қадір «Бір тыңдауға бұл қалай?» Атамыз «Зұлқарнайын Ескендірді де», «Әзірет Әліні де», «Шыңғысханды да», «Қырық тарау ноғайлық (Қырымның қырық батырында» бәрінің тегін қазақ деп отыр. Әйтпесе, ол дастандарды жырлап не істесін, жырлағанда да оны кім тыңдар еді. Мысалы, Сіз өзіңіз орыстың бірінші Петрі жайлы жыр жазып оны жырлар ма едіңіз. Әрине, жоқ деп жауап береріңіз сөзсіз.

 

            Әділеттің ақ туын» құлатпай, биік ұстаған ел ғана мәдениетті ел болып аталуға құқылы.         

            «Дүйімбаян, Шыңғысхан –

            Нәсілің нұрдан жаралған,

            Халқына әділ қараған

            Ауыз тимей парадан,

            Пақыр-міскін, бай мен бек,

            Жарлы, жалсыз, аз бен көп

Бәрінде бірдей санаған» (Сәттіғұл «Аманат» Алматы 1996 115 бет). Адам – Адам болғалы (70 000 жыл) бүткіл жер бетінде қазақ қағандарынан әділетті билік иелері болып көрген емес.

 

              Сол сияқты Адайдың Қосайы Қашаған Күржіманұлы (1841-1929) өзінің «Адай тегі» атты толғауында:

              «...Он төрт қабат жер мен көк,

              Жаратылған нұрдан, - деп –

              Атамыз Сапи, Сапиолла,

              Жаралған топырақ, құмнан,-деп,

              Хазіреті Шейіш пайғамбар!

              О да жаратылған

              Бір алланың ішінен,

              Рақым еткен күшімен,

              Бір тамшы тамған судан, - деп,-

              Әр нәрсе солай болатын,

              Алланың еткен ісімен,

              Естуіңіз жоқ па еді;

              Хазіретті Айсаны

              Мариям ерсіз туған, - деп,-

              Ол күндегі пендеге

              Ғайыптан талай бала келіпті

              Мезгілсіз туған бір күннен,

             Жалтыраған сәулеге

             Жеті қабат жер астында

             Сарайдың іші толыпты

             Онан Дүйім Баян хан

             Бізге келіп жолықты

             Оның туған анасы... десе, тағы бір көне жырда:            

                «Дүйін Баян – Шыңғыс хан,

Нәсілің нұрдан жаралған» деп, аруағын атап, бас иіп, тағзым етіп жүретін болған. Дүйім Баян дегені – Шыңғыстың арғы атасы, жазба деректерде Дубу Баян делінеді. Нұр деп Әлеуке (Алан-гуа) ананың нұрдан бала туғанын айтып отыр.

 

Тура осындай деректі, яғни Шыңғыс ханның тегінің қазақ, оның «нәсілінің нұрдан жаралғандығын» Адай – Тобыштың - Зорбайы Бәйімбет Телеуұлы «Замананың құлқына» атты жырында:

                «Ертеде өткен ерлерден

                 Ноғайлының Едіге,

                Шыңғыстың өткен заманы

                Асылы нұрдан жаралған,

                Таймаған жолдан табаны» деп жырлаған.

Бүкіл әлемді мойындатқан Мұңал мен Шыңғыс ханның тегінің Қазақ, Адай екендігі Манқыстаудың өзге ақын-жырауларының шығармаларында да айқын көрініс тапқан. Мысалы, Адай-Мұңал-Жары-Тастемір ұрпағы Сәттіғұл Жанғабылұлы (1876-1966) атамыз:

                «Атамыз Адай – Мұңалдың

                Кіші жүздің ішінде

                Қарасам қатар теңі жоқ,

                Шашылған дабыл-даңқыңның

                Баяны болса кемі жоқ.

                Бүгінгі жүрген адамнан

                Дәрежесі артық жаралған,

                Адайдан Мұңал болғанда

                Тұсында озған ешкім жоқ» (Жыр-дария 252 бет).

 

Адай- Қосай ата ұрпағы Қалнияз жырау Шопықұлы (1816-1902):

                «Ақ ордасы Адайдың

                Үлкен үйім Мұңалсың,

                Батырда өзің, пір де өзің

               Ұлы жиын құралсың,

                Төрт мұңалым тұрғанда (Мұңалдың 4 баласын (Әли, Бәйімбет, Жаулы, Шоғы) айтып отыр).

                Басқасы келіп Адайдың

Қолынан қалай ту алсын?!! (Жыр-дария. 43 бет). Өте әділ бағасы берілген, Шыңғыс ханды (мұңалдарды) әлемнің ең ұлы тұлғалары деп ЮНЕСКО да мойындаған жоқ па?!

Шыңғыс ханның тегінің қазақ, оны хан көтергендер қазақтар екендігін Маңғыстаулық Қалнияз ақын Шыңғыс ханның тікелей ұрпағы Хиуа ханы Мұхаммед – Рахимге:

               ... «Аржағым Алаш ұранды

               Ел едік байтақ құралды

               ...Хан көтерген қазақпыз

              Шыңғыс хан – арғы бабаңды»... деп жырлаған. «Маңғыстаудың жыр-дастандары»  (52 бет).

 

«Ойыл да Қиыл, Жем, Сағыз,

Қайран саланың жатқан аңғары-ай.

Ақ шалмалы пірлердің

Мешітке жаққан шамдары-ай!

Кәпірден теңдік алуға,

Қайтып та келер деймісің,

Мұсылманның баласы,

Шыңғыстан туған хандар-ай»… Бұл Қазтуған жыраудың атынан айтылған Мұрат ақынның

зары. Біз бұдан бүкіл қазақтың 700-800 жыл бойы, Шыңғыс қағанды әулие деп қадір тұтқанын көреміз.    

 

«Шыңғыс, Бату хандық құрып тұрған ел,

Қарақыпшақ Қобыландылар туған ел,

Ерегескен дұшпан-жауын қуған ел

Емес пе едің – жұртым саған не болды?!».. (Ғұмар Қараш). Қазтуған да, Мұрат та, Ғұмар Қараш та Шыңғыс ханды қазақ деп анық айтып тұрған жоқ па?

 

 «Кім білмес кешегі өткен Шыңғысханды,

 Жартысын дүниенің түгел алды.

 Талайын Европаның бас игізіп,

 Қорқытып Қытайға да алым салды.

 Қолына туып еді қан уыстап,

 Әлемді билейтұғын үлгі нұсқап.

 Қойылған Шыңғыстауға соның аты,

 Өзенін осы хақан кеткен қыстап.

 Ортасын араб, қытай түгел алып,

 Азия, Европаға жарлық салып.

 Мейірімді, алған елге әділетті.

 Кетеді, қарсыласса, қанға малып.

 800 туғанына жылдар толды,

 Темучин атын бұзып, Шыңғыс қойды.

Шыдамды Шыңғыс деген мықты демек,

 Отызға келмей тұрып бақыт қонды.

 Ол туған Бүлүнжылдық деген жерде,

 Рахымды қол астында кірген елге.

 Не дінге, не ғұрыпқа қол сұқпаған,

 Ой жібер, міне, осындай кемеңгерге» Шәкәрім Құдайбердіұлы. «Қазақтың түп атасы» дастанынан.

 

«...Танымадың атаңды,

Қазақтың ұлы қағаны

Шыңғысхандай бабаңды.

Танымасаң атаңды

Танытайын мен саған

Атамыз Мұңал Жарыдан

Мұңалжар деген тау қалған (Ақтөбе облысы, орысша Мугаджар деп аталады).

Ұлытауым ардақтым

Сарыарқамның төсінде,

Шыңғыстау деген тау қалған.

Сол Шыңғыстың шыңында,

Мұңал деген шың қалған

Алтайдың арғы шегінде

Мұңал деген ел қалған (қазіргі Монғолия).

Тоқтамасаң оған да,

Соншама милау болмасаң,

Айтқан сөзге көнбесең,

Ақиқат деген ауылдың

«Қонағы» болып қонбасаң

Ұрпағы оның мен қалғам.

Атамыз Жары болған соң,

Шыңғыстан әрі болған соң.

Тоқтамыс-Табай шығады,

Жошыдан бізге қалған жол»  (Аманжол Орынбасарұлы Шеркешбай. «Адай тегі» толғауынан үзінді).

 

                 «Тумайды адамзатта Шыңғыстай ер,

                 Данышпан, тұңғиық ой, болат жігер.

                 Шыңғыстай данышпанның құр аты да,

                 Адамның жүрегіне жігер берер! (Мағжан Жұмабай).

 

 

              ««Құпия шежіренің» қазақ халқының төл туындысы екенін дүние жүзіне ашық жариялауымыз керек.

Бұл замана талабы, өткен аталарымыздың алдындағы борышымыз. Әр халықтың пір тұтатын ұлттық қаһарманы болады. Сондай адамдарға француздың Наполеоны, орыстың 1- Петр патшасы, индия халқы үшін Мхатма Ганди, дағыстан халқы үшін имам Шәміл секілді адамдар жатады. Ал қазақ халқының осындай ұлттық қаһарманы   - Шыңғыс хан!

             Өз сөзімен айтқанда:

            «Алтын денем қалғыса да,

             Ардақты елім солмасын.

             Бүтін денем қажыса да,

             Бүкіл елім тозбасын.»

    Бұл жерде алып – қосар еш нәрсе жоқ.

Шыңғыстың қазақ екендігін Кеңес үкіметінің оқуы мен тәрбиесі өтіп кеткен қазіргі қазақтар білмесе де ескі көздер білген. 1921 жылы Кеңес үкіметінің кезекті құрбаны болып атылып кеткен Пышан ақынның бір айтысын келтірейін. Пышан Жәлменде  ұлы Жалайырдың Байшегір руынан. Қасындағы 30 жігітімен серілік құрып жүріп, Жалайыр – Андаста өткен бір тойда бір байдың апалы – сіңілі Әшіркүл, Зейнеп деген екі қызымен айтысады. Айтыстың аяғына таман Пышан:

    - Қыздардың сөзі өткенге құрсанмын ғой

      Қуанам айдағандай жүз сан, мың қой

      Қашанда қыз атаулы маған құмар

      Белгілі Жетісуға Пышанмын ғой.

                      Әшіркүл, Зейнеп:

-     Біреуге жалынбаймыз, әзір тыңбыз,

      Атаңыз Байшегір – ді емес шың-құз.

      Кебесің Пышанмын деп, біз қайтпекпіз

Бас ұрған барлық қазақ –атам Шыңғыс – деп салған. Осы кезде Пышанның жанындағы жігіттері де, Жалайырдың тойдағы игі жақсылары да Шыңғытың аты аталған соң Пышанды «енді қой» десіп орнынан тұрғызыпты. Сондағы Пышаның түрегеліп тұрып айтқаны:

-     Cөзіңді өзің айтқан қайталайын,

      Ауылыңа қонақ болып жайланайын.

      Бабаны айтып қалдық, енді қойдым

      Шыңғыстың әруағынан айналайын!

Сөйтсе бұл екі қыз Шыңғыстың тікелей ұрпағы болып келетін Құсбек, Жүнісбектің тұқымы екен. Осы екі ақын қызға арнап Пышан «Әшіркүл, Зейнеп» деген ән шығарған. Кейін осы әнді комазитор Евгений Брусиловский жазып алып «Жалбыр» операсына кіргізіпті. Қазақтың өз атасынан басқаның әруағына сиынбайтынын әркім – ақ білетін шығар. Шың – Құз  Темірдің Лақап аты екенін осы айтыс та айғақтап тұр.  (Акылбеков Шамсабек Мамлеевичтің «Шыңғысхан - Аңыз бен ақиқат» атты кітабынан).

Қазақтың шежіре, жыр, дастандарында Шыңғыс қаған атамыз жайлы мұндай деректер өте көп кездеседі.  Оның өзі үлкен зерттеу жұмысын талап ететінін де жасырмаймын.

 

Қожырбайұлы Мұхамбеткәрім