Ерболат ӘБІКЕНҰЛЫ: Әдебиет – шынайы өмірдің көркем суреті

«Министр» жарыққа шыққалы көп бола қойған жоқ. Жұқалтаң келген шағын кітапты әдеби орта бағалап та үлгерді. Әдеби орта білгенімен, қалың көпшілік Ерболаттың кітабымен жақсы таныс па? Жазушының кітабы неге жекелеген адамдардың көмегімен жарық көрді?
Мемлекеттік тапсырысқа неге ілікпеді? Жас жазушылардың қатарында Ерболаттың есімі неге көп аталмайды? Біздің бүгінгі кейіпкерімізден білгіміз келгені де – осы.
– «Әдебиетті әдеби орта емес, же¬келеген адамдар жасайды» дейді. Бұл қаншалықты шындық?
– Жекелеген адамдардың жа¬сай¬тыны рас. Абай «Көпте ақыл жоқ, ебін тап та жөнге сал» дейді.
– Жекелеген адамдар жаз¬ға¬ны¬мен, әдеби орта қабылдамаса, оның әдебиетке сіңе алмайтыны тағы бар емес пе?
– Жеке адам жасайды, оны ба¬ға¬лайтын – әдеби орта мен оқыр¬ман. Тағы бір нәрсені ескеруіміз ке¬рек: әдебиеттің белгілі бір кезеңі бо¬¬лады. 18-19-ғасырдағы роман¬дар¬дың өркендеп тұрған дәуірінде Че¬хов, Тургенев, Толстой, Дос¬тоевс¬¬кий, Горький сияқты жазушылар әдебиетке қатар келді. Француз әде¬биетінде де сол үрдіс болды. Ағыл¬шын әдебиетіне де тән үрдіс бұл. Әдеби ортаға толық бір буын кел¬генімен, ол жазушылардың әр-қайсысына тән өзіндік қолтаң¬ба¬ла¬ры бар. Жекелеген адамдар жасайды деуінің сыры осында.
– Қазақ әдебиетінің алтын ғасы¬рын¬да туған әдебиетпен толығымен та-ныса алдыңыз ба?
– Арғы бетте жүргенімде кітап¬ты көп оқыдым. Әсіресе, қазақ әде¬биетінің өкілдерін жібермеуге ты¬рыстым. Әуезовтың «Абай жо¬лы», Мүсіреповтың, Мұқановтың, Нұрпейісовтың шығармалары еп¬теп арғы бетке барды. Қазақстанға келгеннен кейін қазақ әдебиетімен жүз пайыз таныстым деп айта ал¬маймын. Оның себебі неде десеңіз, әдебиетті жүз пайыз оқудың қажеті жоқ . Өйткені қазақта мыңға жуық ро¬ман жазылса, соның бес-алтауы ғана тарихта қалады. Қалғаны тарих көшінен қалып қоюы да мүмкін.
– Мәселен, қандай шығармалар оқы¬лады?
– Талғампаз оқырман ретінде Мұх¬тар Әуезовтың әңгімелері мен Бейімбет Майлинді ең оқылымды шығармалардың қатарына жат¬қы¬зар едім. Менің кемшілігім – Май¬лин¬мен кеш танысқаным. Қатар¬лас¬тарымның көбі Бейімбетті жиі ай¬татын. Бейімбетті жастықпен, ал¬бырттықпен оқудың қажеті ша¬малы. Адам ес тоқтатып, ақылы кір¬геннен кейін ғана Бейімбетке баруы керек. Өйткені Бейімбет жа¬лаң сатира емес. Бұл ащы сарказмға, уытты қалжыңға құрылған өмірдің шын¬дығы. Мұхтар Мағауин, Әбіш Ке-кілбаев, Тынымбай Нұрмағам¬бе¬тов¬тың әлемдік классикалық шы¬ғар-малармен салыстыра алатын көр¬кем дүниелері бар. Мәселен, Әбіш Кекілбаевтың «Ханша Дария хи¬каясын» ерекше атар едім. Мұх¬тар Мағауиннің көпшілік «Ала¬са¬пыран» мен «Жармағын» жиі атай¬ды. Керісінше, «Архив құпиясы», «Қара қыз» бен «Шаһан шерісінің» жөні бөлек. Тынымбайдың «Меш¬кейін» көбірек атап жатады. Оның ең мықты дүниесі «Шашубай» мен «Бөрібайдың тымағын ит алып қаш¬қан қысы» ерекше. Әлем әде¬биетімен деңгейлес шығарма қазақ әдебиетінде жетерлік. Өз басым та¬рихи шығармаларды оқымаймын. Ашығын айтуымыз керек, тарихи шығарма белгілі бір кезеңде керек болды. Тәуелсіздік алған алғашқы жылдары ұрпаққа тарихты таныту үшін мұндай көркем дүние жазылуы тиіс еді.
– Мәселен, біз білетін француз, ағыл¬шын, орыс, болмаса өзге әлем әде-биетінің негізін қалаған әдебиет¬шілердің шығармаларының дүниеге келгеніне де бір-екі ғасыр өтті. Соған қарамастан, сол әдебиет көтерген та¬қырып әлі де өміршең. Не себепті?
– Мәселен, Гогольді алайық. Го¬голь көп пьеса жазған жоқ. «Ша¬ғала», «Ваня ағай» сияқты пьеса¬лары әлі күнге театр сахнасында жү¬ріп жатыр. Әлем сахналарында жиі қойылады десек, артық айт¬қан¬дық емес. «Ревизорды» алайық. Қа¬зақ театрында «Ревизор» сахна¬лан¬са, сол спектакльден өзіміздің тағдырымызды көргендей болам. Өйткені олар нақты адамзаттың проб¬лемасын жазды. Ол шығар¬ма¬лардың өміршең болатынының се¬бебі осында. Джек Лондон қас¬қыр¬дың табиғатын қалай берді? Қытайда да қасқыр тақырыбына қа¬лам тартқан жазушылар болды. Сол шығармалар Әуезовтың «Көк¬серегі» мен Джек Лондонның шы-ғармасына жете алмайды. Дүниеге қасқырдың көзімен қарай отырып, шынайы өмірді жаза алған жоқ өзгелер. Бізде 20-ғасырдың басында қазақ әдебиетінде сұмдық үдеріс болды. Жаңа әдебиет қалыптасты. Жүсіпбек Аймауытовтың «Ақбілегі» – керемет роман. Тек өкініштісі, ро¬манның соңы идеологияға ұрын¬ған. Бейімбет десек, «Шұғаның бел¬гісін» жиі айтамыз. Одан гөрі «Атыл¬маған оқ», «Күлпәш, «Ай¬ран¬бай» сияқты әңгімелері мықты еке¬нін байқамай қаламыз. Осы әң¬гімелердің бәрі француз, ағылшын тіліне аударылған кезде, әлем таң¬данар еді. Бейімбет қыршы¬ны¬нан қиылып кетті. Зұлмат жылдар жұл¬мағанда, Бейімбеттің қаламынан талай-талай шедеврлер туар еді. Зұл¬мат-зобалаңның кесірінен қан¬шама романдар аяқталмады? Қан¬шама көркем шығарма жазылмады? Қаншама қолжазбалар жоғалды? ХХ ғасырдың басында жаңа үдеріс алып келген жазушылардың дені атылып кетті де, көктеп келе жатқан әдебиеттің тамыры жұлынды.
– Сіз айтқан аударма мәселесі өзек¬ті екені рас. Қазақ әдебиеті әлем тіл-дерін былай қойғанда, қытай ті¬ліне аударылған ба? Қытайдағы қа-зақтардан бөлек, қытай халқы қазақ әдебиетінің өкілдерін қаншалықты біледі?
– Біздің әдебиет әлем танитын дең¬гейге жеткен жоқ. Өтірік мақ¬танудың да қажеті шамалы. Кітап оқитын қауым қазақ әдебиетін біледі. Оның ішінде, өзіңіз айтқан қазақтар ғана. Ал қытайлықтар, оның арасында әдеби орта Абайдың өлеңдерін, қара сөздерін ғана біледі. Қазақ әдебиетінің қытай тіліне ау¬дарылғаны шамалы. Қазақта мықты жазушылар бар екендігі туралы ай¬тылады, жазылады. Бірақ оларды қалай аударамыз деген мәселе шет қалып қояды. Мінбердің бер жа¬ғын¬да тұрып айту оңай. Сондықтан қазақ әдебиетінің әлемге тарала алмауының басты себебі осында. Оған жазушы кінәлі емес. Оған әде¬би орта, оқырман кінәлі. Мәселен, Шыңғыс Айтматовтың әдеби агенті бар. Ол Лондонда тұрады. Қырғыз әдебиеті осыған мүдделі. Әрі бұл бизнестің көзі. Қазақтың қай жазу¬шысының әдеби агенті бар? Тағы бір мәселе, ақша үшін жасалған шы¬ғарма әлемге тез танылады. Ке¬зінде Бальзак бір роман жазса, оған қыруар ақша төленді. Мопассандар қалай пайда тапты? Орыс әдебие¬тінде де жазушылардың жағдайы жақсы болды. Сондықтан олар әде¬биет үшін жұмыс істеді. Қазір қазақ жазушыларында жағдай бар ма? Ақ¬шасы жоқ, жағдайы нашар. Сон-да не үшін жазады? Әдебиет үшін жазудың керегі бар ма? Америкада бір роман қырық миллион таралым¬мен шығады екен. Жазушылары да ең бай адамдар. Қытай мен Жапо¬ния¬да да жағдай солай. Дамыған мем¬лекеттер әдебиеттен қаржы ая¬¬майды. Олар руханиятты құрмет¬тейді. Әрі олар жазған шығарма бірден әлемнің бірнеше тіліне ау¬дарылады. Әдеби агенттер осы үшін жұмыс істейді.
– Алғашқы әңгімені жазға¬ныңызда неше жаста едіңіз?
– Алғашқы әңгімемді жетінші сы¬ныпта жаздым. Онда да әңгіме жа¬зайын деген құлшыныстан туған жоқ. Мектепаралық жарысқа қа¬тыс¬тыру үшін мұғалімім қинап жаз¬дыртты. Жарысқа әр сыныптан бір бала қатысуы керек. Сол себепті, әдебиет мұғалімінің тапсырмасын ғана орындадым. «Өкініш жасы» деген әңгіме еді. Сол әңгімем ұна¬ған болуы керек, сегізінші сыныпта мұғалімім тағы тапсырма берді. Ол жолы «Арақкештің тағдыры» деген дүние жаздым. Алайда, сол екі әң¬гімемен шығармашылығымды тоқ-таттым да, әншілік жолға түстім. Қо¬лыма гитара ұстап, ән айта бас¬тадым. Ел арасында «әнші бала» де¬ген атым тарады. Қазақстанға келгеннен кейін консерваторияға түскім келген. Бірақ құжатым дұрыс болмай, ақырында ҚазҰУ-дың фи¬ло¬логия факультетіне тапсырдым. Төртінші курста «Пәтер іздеп жүр едік» деген әңгімемді жаздым. Сол әңгімені газет-журналға жариялай ал¬мадым. Қатарластарым ғана жы¬лы лебіздер айтты. Содан бері жаз¬ғаным – 20-30 әңгіме. Өзіме салса, соның бес-алтауын ғана алып, қалғанын жыртып тастар едім.
– «Пәтер іздеп жүр едік», «Ми¬нистр», «Кіші ғылыми қызметкерді» оқып отырсақ, тақырыбының дені – әлеуметтік мәселелер. Бұл әңгіме-ле¬ріңіз өзіңіз пәтер іздеп қиналған, ғылыми қызмет атқарған жылдардың көрінісі секілді көрінеді бізге. Солай ма?
– Чеховтың «Хамелеоны», Мо¬пас¬санның «Томпышы» менің әң¬гіме жазуыма түрткі болды. Адам¬заттың тағдыры бірдей. Ол француз, ол ағылшын, ол дворян болуы мүм¬кін. Бірақ тағдыр ортақ. Соны оқып отырып, әңгіме осылай бола¬ды екен деген ой қалыптасты. Әң¬гіме жанрының категориясы солай болуы тиіс сияқты көрінді. Екін¬шіден, бұл нақты менің басымнан өткен жағдайлар емес. Бірақ көрген дүниелерім себеп болғаны рас. Бір- де барахолкада тұратын бауыр¬ларымның үйіне барғаным бар. Қуықтай ғана пәтер екен. Кіргеніміз сол еді, қожайыны «Неге адам қон¬дырасыңдар?» деп айғайлап кетті. Аядай ғана пәтерде тұрған бауыр¬ларымның басындағы сол хал көңі¬ліме қатты әсер етті. Содан үйге кел¬ген соң, «Пәтер іздеп жүр едік» де¬ген әңгіме жаздым. Бірде қонақта отырғанымызда, үйдегі үлкен қария бізге «бір кішкентай баланы қоқыс жәшігіне тастап кеткенін» айтып, ауыр күрсінген еді. Сол оқиға «Күйеу баланың» тууына себепкер бол¬ды. Бес жыл ғылыми ортада жүр-дім. Бес жыл өмірім босқа кетті. Заманның қиын кезінде он сегіз мың теңгеге жұмыс істедік. Даңқ іздеп барғанымыз жоқ. Ізденейік деп бардық. Барғанымызды қай¬тейін, ғылыми ортаның кейбір «ке¬¬леңсіз» көріністері көңі¬лі¬мізді қал¬дырды. «Кіші ғы¬лыми қыз¬меткер» осылайша туды.
– «Министр» шыққанға дейін әңгімелеріңіздің дақ¬пыр¬ты көпшілікке жете қойған жоқ. Тіпті «Министрдің» өзі же¬кеменшік баспадан шықты. Кі¬та¬быңызды мемлекеттік тап¬сы¬рыспен шығаруға мүмкіндік болмады ма?
– Кітап шығару менің ойым¬да да болған жоқ. Оны өз ақшаммен шығарамын, шыққан соң оны та¬ратуым керек. Соның бәрін ой¬ла¬дым да, қолымды бір сілтеп қоя сал¬ғанмын. Жанымда шығарма¬ла¬рымды сұрап жүріп оқитын дос¬тарым болды. Олар менің кем-ке¬тігімді түзеді, ақылдарын айтты. Өмірден алған үлкен марапатым да осы. Сүлеймен Демирел атындағы университеттiң кафедра меңгерушісі Ұлан Еркінбайға үнемі әңгіме¬лерімді поштамен жіберемін. Ол оқып, пікірін айтады. Бір күні ол: «Сенің жазғандарың бір кітаптай болып қалды. Соны жинақтап, кі¬тап шығарамын» деді. Сөйтіп, ме¬нен бір тиын да алған жоқ. Қатты мұқа¬бамен бес жүз дана шығарғысы кел¬ген. Оған «жұқалау етіп, тара¬лымын көбейтейік» деп ұсыныс тастадым. Кітабым жұқа, сапа¬сыз¬дау болса, оған кінәлі өзім. Биыл «Жалын» баспасынан кітабым қаб¬ылданды деп естідім. Бұйыртса, жақында жарық көретін болар.
– Көркем әдебиетті қажет¬сін¬бейтін бүгінгі оқырман барда жазу¬дың ләззаты бар ма?
– Көркем әдебиет қажет болса, көр¬кем әдебиет тұрмыстық мәсе¬леңді шешіп жатса, онда ештеңеге алаңдамай, тек жазумен ғана шұ¬ғылданатын қаламгер табылар еді. Көркем жазумен түбегейлі айна¬лысып отырған адам жоқтың қасы. Қазір менің жұмысым жоқ. Тек тапсырыспен ғана жұмыс атқара¬мын. Мұның бәрі неден? Мұқтаж¬дықтан. Шын мәнінде, жазуды тас¬тап, саудагерлікпен айналысуы¬ма да болады. Өйткені саудагердің баласымын. Тұқым-тұяғымызбен саудамен айналысамыз. Бірақ сол саудаға еш қызыға алмадым. Ол кәсіпті атқарып та көрдім. Әдебиет үшін оның бәрін тастап кеттім. Сон¬дықтан біреуге өкпе де арта ал¬майсың. Әркім өзінің сүйікті кә¬сібімен айналысуы тиіс. Сенің шы-ғармаңды біреу оқып, шын сүй¬сінсе, шынайы бағасын білдірсе, со¬дан ләззат табасың. Ол сені жазу¬ға итермелейді. Өмірден ерте кет¬кен бір досым болды. Бірге өстік, бірге оқыдық. Мықты кәсіпкер жі¬гіт еді. Алғашқы әңгімелерімді із¬деп жүріп оқитын. Сол жігіт уни¬верситетті бітіретін жылы қайтыс бол¬ды. «Ерболат, жаз» деді соңғы рет. Сол сөз менің қолымнан қала¬мым¬ды тастатқызбайды. Егер жазу¬ды қойсам, досымның алдындағы қарызымды орындай алмағаным... Ал қалай жаздым, жазғандарым әдебиеттің категорияларына сай ма, жоқ па, оған баға беретін мен емес. Әдебиетші қауым өзі анықтай жа¬тар.