Серік Сәлемов, Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитеті төрағасының орынбасары:
– Елбасының «Үш тұғырлы тіл» мәселесін қазіргі заман та­лабына қарай көтеріп жүргені бар­шамызға мәлім. Тіл саясатының осы негізгі ұстанымдары бойынша, елімізде қандай шаралар атқа­рылуда? 
– 2007 жылы Елбасы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» Жол­дауында: «Үш тілдің кеңістігі» мәдени жобасын кезеңдеп іске асыруды қолға алуды ұсынамын. Қазақстан бүкіл әлемге халқы үш тілді пайдаланатын жоғары білім­ді ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қаты­нас тілі және ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойда­ғыдай кірігу тілі» деп атап көр­­сеткен болатын. Сондай-ақ ағымдағы жылдың 23 сәуірінде өткен Қа­зақстан халқы ассамблеясының XXII сессия­сында Президентіміз үш тілдің кеңістігі мәселесінің егемен елі­міздің қарқынды да­муы­­ның не­гізгі ұстаным­дары­ның бірі бо­латындығын баса айтты. 
Елбасы «Әлемдегі негізгі ақ­параттарға қолы жетпейтін ұлт бәсекеге қабілетті бола алмайды. Бұл – XXI ғасырдың заңы. Сон­дықтан ғылымда, медицинада жұмыс істейтін және мемлекеттік қызметтегі азаматтар ағылшын тілін тезірек игеруі қажет. Ұстаз­дар мен ата-аналарға айтарым – Қазақстанның білім беру сала­сында осы мәселе мұқият ес­­­ке­рі­­луі тиіс» деп болашаққа жол сілтей отырып, нақты тап­сыр­маларды белгілеп берді. Тіл­дерді білу жеке адамға ғана емес, қоғамның дамуында да маңызды. Тілдерді білу арқылы сол елдердің тарихы, мәдениеті, салт-дәстүріне ден қоямыз. Бұл елімізде халық­аралық мәдениет пен экономи­калық байла­ныс­тардың дамуын жандандырады. 
Бүгінде шетелдік компания­лармен бірлесіп жұмыс атқаруда сол саланың маманы ғана болу шарт емес, кәсіби білімді қажетті шеттілдерінде қолдана білу де маңызды болып отыр. Мемле­кеттік тіл, орыс тілі, ағылшын тілі және тағы басқа тілдерді білу азаматтардың білімін көтерумен қатар, жаңа шығармашылық тә­жірибесін де арттырады. Еш­қандай ел халықаралық аренада бір ғана тілмен шектеліп, оқшау­ланып қалмайды. ЮНЕСКО мамандарының пікірінше, үшін­ші мыңжылдықта адам ба­ласы ең кемі үш тілді меңгерген болуы керек. 
Көпұлтты Қазақстанның жағ­дайында «Үш тұғырлы тіл» мә­дени жобасы қоғамдық ке­лісімді нығайтудың басты фак­торы болып саналады. Алайда еліміз­дегі негізгі үш тілді да­мытуға ба­сымдық беру – басқа халықтардың тілдерін назардан тыс қалдыру деген сөз емес. Мә­де­ниет пен тілдер­дің сан­алуан­дығы – біздің ұлттық бай­лы­ғы­мыз. Шеттілдері – халықара­лық ынтымақтас­тықтың негізгі желісі. Еуропада кез келген тілдің инновациялық қызметі өркениеттің ажырамас бөлігі ретінде танылады. 
Қазақстанда шет тілдерінің ішінде ағылшын тілі ең танымал тіл болып отыр, зерттеу нәтиже­лері қазақстандықтардың одан кейін түрік, қытай, неміс және француз тіл­дерін меңгеруге ден қоя бастағанын анық­таған. Сонымен қатар испан, итальян, чех, араб, корей және жапон тілдерін үйре­нуге ден қоя бастағанын зерделеген. Сондай-ақ елімізде ресми түрде қолданылатын орыс тілін меңгеру деңгейін сақтау да ұмыт қалған емес. Өйткені, орыс тілі – ұлтаралық қарым-қатынас пен интеграциялық қызметтердің діңгегі. Біріккен Ұлттар ұйымының алты ресми тілінің қатарына кіретін орыс тілін меңгеруге бәсекеге қабілетті ұлттың кез келген өкілі ұмтылуы тиіс. 
«Тілдердің үштұғырлығы» мәдени жо­басының бір тармағы – ағылшын тілі және басқа да шет тілдерін меңгеру. Бұл – ғаламдық ақпараттар мен инновациялардың ағынына ілесу деген сөз. Ағылшын тілін білу – іскерлік қарым-қатынас және әлемнің кез келген нүктесінде бизнеспен айналысу үшін міндетті талап. Ағылшын тілін үйренуге ынталандыру мақсатында да бірқатар жұмыстар атқарылуда. Тіл оқыту орталықтарында азаматтардың ағыл­шын тілі курсына сұранысы жоғары. Қазіргі таңда мемлекеттік тіл оқыту орталық­тарының өзінде 30 мыңға жуық азамат ағылшын курсынан өтуде. 
Ресми түрде қолданылатын орыс тілімен бәсе­кеге қабілетті болу тіліне айналып отыр­ған ағылшын тілінің қатарында ең негізгі түп қазығымыз – өз Ана тіліміз, қазақ тілі болып табылады.
Бірнеше тілді білетін жастарды ынта­лан­дыру мақсатында министрлік тарапынан үш тілді жетік меңгерген жастар арасында «Тіл­дарын» республикалық олимпиадасы, «Тіл шебері» республикалық байқауы, орыс тілі білгірлерінің республикалық байқауы бір­неше жыл көлемінде дәстүрлі түрде ұйым­дастырылып жүр.
Министрлік тарапынан орыс және ағылшын тілдерін оқытудың оқу-әдістемелік құралдары да шығарылуда. Қазақша-ағыл­шынша салалық сөздіктер, «Репетитор по английскому языку» (School English), «Репетитор по русскому языку» оқулықтары дискісімен, «Star» мемлекеттік қызметкер­лерге арналған ағылшын тіліндегі деңгейлік оқулықтар шығарылып, республиканың барлық өңірлеріне таратылды.    Сондай-ақ мемлекеттік тілдегі тілдік ахуалға қатысты зерттеу бойынша мониторинг нәти­жесі ағылшын тілін үйренуге талпынған аза­маттар санының өскенін көрсетеді. Мем­ле­кеттік органдардың Қазақстандағы үш­тұ­ғырлы тілді дамыту бойынша жүргізіп жатқан жұмыстарында жетістіктер бар екенін, үш тілді белгілі бір дәрежеде білетін азамат­тардың үлесі 15 пайызға жақындағанын анықтады. 
Сонымен қатар ҚР Премьер-ми­нис­трі­­нің орынбасары Б. Сапарбаевтың қатысуы­мен ағымдағы жылы 10 сәуірде елімізде ал­ғаш­қы рет «ТІЛ – ТАТУЛЫҚ ТІРЕГІ» рес­пуб­ликалық кеңесі өткізілді. Кеңес ба­рысында «Тілдердің үштұғырлығы» жобасы, Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011–2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламаның жүзеге асы­рылуы, республикадағы Тілдерді оқыту орталықтарының қызметі туралы мәселелер талқыланды.
– Тілдерді қолдану мен дамыту бүгінгі таң­да мемлекеттік саясаттың маңызды бөлігіне айналып отыр. Себебі, тіл саясаты, оның ішінде мемлекеттік тілдің проблемалары еліміздің қауіпсіздігіне, оның мемлекеттілігінің ныға­юына тікелей қатысты. Осы бағытта қандай жұмыстар жүргізілуде?
– Елбасы Ұлытау төрінде берген сұхба­тын­да «Мемлекеттік тілдің қолданылуы, оның өркендеуі үшін барлық жағдай жасалды. Біз тілімізді құрметтей білуіміз керек» деген болатын. 
Еліміздегі тіл саясаты Конституциядан бастау алған «Қазақстан Республикасындағы тіл туралы» Заңы мен Қазақстан Респуб­ли­касында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011 – 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына сәйкес жүзеге асырылуда. Министрлік тілдерді дамыту саласын үйлестіруді жүзеге асырушы орган ретінде бірқатар нәтижелі жұмыстар жүргізуде. 
Әлеуметтік зерттеудің нәтижесі бойынша республикада қазақ тілін меңгерген ересек тұрғындардың үлесі 72 пайызды, орыс тілін меңгергендердің үлесі 86 пайызды, ағылшын тілін меңгергендердің үлесі 20 пайызды, үш тілді қатар меңгергендердің үлесі 15 пайызды құрап отыр. Бұл тілдердің өз деңгейінде да­мып отырғандығын көрсетеді. Алайда, бүгінгі күн талабы мемлекеттік тілді одан әрі дамы­ту­ды қажет ететіндігі анық. Мемлекеттік бағ­дарлама аясында балалар әдебиеті, сөздіктер, оқу-әдістемелік құралдар, әлемдік клас­си­калық шығармалар мен танымдық энцик­лопедиялық анықтамалықтар шығарылды.
Мемлекеттік тілді және басқа да тілдерді, оның ішінде мәдени ұлттық орталықтардың жексенбілік мектептері арқылы ұлттық тіл­дерді дамытуға мемлекеттік қолдау көрсетіліп, 20 этностың тілі оқытылып жатыр.
Елбасы Қазақстан халқы ассамблеясы­ның кезекті сессиясында сөйлеген сөзінде: «Біз барша қазақстандықтарды біріктірудің басты факторы болып табылатын қазақ тілінің одан әрі дамуы үшін барлық күш-жіге­рімізді жұмсауымыз керек. Сонымен бірге елімізде тұратын барлық халықтардың өкіл­дері ана тілінде еркін сөйлей, оқи алуына, оны дамытуға қолайлы жағдай тудыру қажет» деп тіл дамыту мәселесінің маңызын аша отырып, Үкіметке арнайы бағдарлама жасау жөнінде тапсырма берген болатын. 
Қазақстанда тұратын барлық этностардың тілдерін сақтай отырып, ұлт бірлігін нығай­тудың аса маңызды факторы ретінде мемле­кет­тік тілдің кең ауқымды қолданысын қам­та­масыз ететін үйлесімді тіл саясаты Қазақ­стан Республикасында Тілдерді дамыту мен қолданудың 2011 – 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы аясында жүргізіліп отыр. Негізінен тіл саясаты үш негізге сүйеніп жүргізіледі. Ең бастысы – оның құқықтық негізін жасау, екіншісі – қоғамда тіл саясатын кеңінен насихаттау. Ал үшіншісі – үкімет тарапынан қаржылық қолдау. Еліміздің тіл саясатында осы үшеуі де ескерілген.
– Құжат айналымын мемлекеттік тілде жүргізу талабы қалай іске асуда?
– Мәдениет және спорт министрлігіне қарасты Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитеті орталық аппараттар мен жергілікті атқарушы органдардағы іс-қағаздардың мемлекеттік тілде жүргізілуін қадағалап, үнемі мониторинг жасап отырады. Бүгінде құжат айналымындағы мемлекеттік тілдің үлесі жылдан-жылға артып келе жат­қа­ны байқалады. Мәселен, іс-қағаздарын мем­лекеттік тілде жүргізу 2008 жылы 50 пайыз болса, 2014 жылы 88 пайызға жетіп отыр. 
Өңірлерге тоқталар болсақ, өткен жылғы ең жоғарғы көрсеткіш Оңтүстік Қазақстан облысының еншісінде (100 пайыз) болды. Қазақстан Республикасының «Тіл туралы» Заңның аясында біз Бас прокуратурамен бірлесіп, жыл сайын жоспарлы түрде тексеру жұмыстарын жүргізіп отырамыз. Тексеру­лердің нәтижесінде анықталған кемшіліктер көбіне мемлекеттік органдардағы ішкі құжат айналымнан жиі байқалады. Ресми құжаттар негізінен, мемлекеттік тілде орындалып, өкінішке қарай, қосымшасы орыс тілінде берілетін жайттар да ұшырасады, ал шығыс құжаттары мемлекеттік тілде жүргізіледі. Сондықтан олардың көрсеткіші жоғары болып отырады.
Сонымен бірге ішкі құжат айналымының, мысалы, хаттама, қызметтік жазба, бұрыш­тама жазудың көбіне орыс тілінде жүргізілуі кездеседі. Тексеріс барысында анықталған осындай келеңсіздіктер бойынша біз сол органның басшылығына тәртіптік шара қолдану жөнінде ұсыныс береміз. Қазіргі кезде, әсіресе, қаржы-экономика салаларын­дағы іс-қағаздарының айналымы бойынша кемшіліктер жиі тіркеледі. 
Бір айта кететін жайт, қазірде Мәдениет және спорт министрлігінде өткізілетін бар­лық іс-шаралар тек мемлекеттік тілде жүргі­зілуде. Осы жылдың 1 тоқсанының қоры­тын­дысы бойынша біздің министрлікте мемле­кеттік тілдегі іс-қағаздар айналымы 100 пайызға жетті. Осылайша біз өзіміз үлгі бола отырып, барлық мемлекеттік органдарға іс-қағаздарынан бөлек өткізілетін жиналыстар, алқа мәжілістері, дөңгелек үстелдер мен семинарлар, қажеттілігіне қарай, ілеспе аудармасы қамтамасыз етіле отырып, мемлекеттік тілде өткізілсін деген ұсыныстар жіберіп отырмыз. 
– Құжат айналымындағы мемлекеттік тіл­дің үлесі жылдан-жылға өсіп, 88 пайызға жет­кені көңіл қуантарлық көрсеткіш екен. Әй­теуір, сең сөгіліп жатқаны байқалады. Алай­да, біз осы сан қуамыз деп, сапаға, яғни іс-қағаздардың сауатты жазылуына мән бермей кеткен жоқпыз ба? Олай дейтінім, кейде сауатсыз жазылған құ­жаттарды оқып, еріксіз қынжыласың. Мемлекеттік тілді меңгерген мамандар тапшы ма, әлде?
– Иә, мемлекеттік органдар іс-қағазда­рында елеулі кемшіліктер болып жататыны рас. Мұндай жайттардың барлығын тексеріс барысында анықтап, тиісті ескертулер беріп жатамыз. Мамандарға келетін болсақ, 2014 жылдың қорытындысы бойынша мемлекеттік органдардағы іс-қағаздарды мемлекеттік тілде және орыс, ағылшын тілдерінде жүргізе алатын мамандардың саны ресми түрде анықталды. Өкінішке қарай, көрсеткіш көңіл көншітерлік деңгейде емес. 
Қазірде біз Қазтест жүйесі бойынша аза­маттардың тіл білу деңгейін белгілеуге ба­сымдық береміз. Аталған жүйе бойынша сертификат алған мемлекеттік қызметші­лердің санын 2017 жылға қарай 50 пайызға, 2020 жылға қарай 100 пайызға жеткізуді жоспарлап отырмыз. Өз тарапымыздан, яғни Мәдениет және спорт министрлігі өзіне қарасты барлық мекемелердегі қызметкерлер мамыр айында диагностикалық тестілеуден өтпек. Бұл шара министрлікке қарасты барлық мекеме қызметкерлерінің тіл білуін 5 деңгей бойынша анықтау үшін қажет. Алдағы уақытта біздің тарапымыздан өзге де мем­лекеттік органдарда қызметшілерді осындай диагностикалық тестілеуден өткізу жөнінде ұсыныстар әзірленуде. Бұл шара мемлекеттік қызметкерлердің тілді білуге деген қажет­тілігін арттырып, айтарлықтай жауапкершілік жүктейтіні анық.
– Қазір жер-жерде тіл оқыту орталықтары жұ­мыс істеуде. Тілдерді дамытуға бөлінетін қар­­жының біраз бөлігі осындай орталықтарға жұм­салатыны белгілі. Олардың нәтижесі қан­дай?
– Бүгінгі таңда еліміз бойынша барлығы 351 тілдерді оқыту орталығы бар. Оның ішінде 91-і мемлекеттік, яғни республика­лық және жергілікті бюджеттен қаржылан­ды­­ры­лып құрылған орталықтар. Ал қалғаны жеке кәсіпкерлерлердің үлесінде. 2011 – 2012 жылы мемлекеттік оқыту орталықтарының саны 57 болса, 2013 жылы 89-ға жетті. Былтыр олар­дың саны тағы 2 есе көбейді. Олардың ішінде 20 орталық мемлекеттік тілді оқытады. Мем­лекеттік тілді және ағылшын тілдерін оқытатын орталықтардың саны 47 болса, үш тілді оқытатыны – 24. Бүгінгі таңда тіл оқыту орталықтары мен мемлекеттік органдарда тілді үйренушілердің қатары жыл санап көбейіп келеді. 
2011 жылдан бері ҚАЗТЕСТ жобасы жұ­мыс істеп келеді. Бұл жоба бойынша оқыту бағдарламалары әзірленді. Оны Комитет қаржыландырып жүзеге асырды. Қазір барлық тіл оқыту орталықтары осы жобаға жүгінеді. Онда мемлекеттік тілді меңгерудің 5 деңгейі бойынша бағалау жүргізіледі, атап айтқанда, қарапайым, базалық, орта, ортадан жоғары және жоғары деңгейлер. Аталған тіл меңгеру деңгейлері еуропалық тілдік рефе­ренттілік жүйесіне сәйкестендірілген. Қазіргі кезде ҚАЗТЕСТ жүйесі бойынша қазақ тілін меңгерудің ерекшеліктеріне сәйкес 100 мың­ға жуық тест тапсырмалары қалыптас­тырылды.
Қазақстан Республикасында Тілдерді дамыту мен қолданудың 2011 – 2020 жыл­дар­ға арналған мемлекеттік бағдарламасы жүзе­ге асырылуының бір тетігі – қазақ тілін оқыту. Бұл республика бойынша барлық об­лыс­тар мен Алматы, Астана қалаларында өңірлік мемлекеттік тілді оқыту орталық­тарының қызметі арқылы жүзеге асырылады. 
Сонымен қатар бұл – мемлекеттік тілді меңгерген ересек тұрғындардың үлесін 2020 жылға қарай – 95 %-ға жеткізу индикаторы көрсеткішінің бірі. 
Қазіргі таңда орталықтардың мемлекеттік тілді оқыту жұмыстары жандандыруды қажет етеді. Мәселен, тіл үйренушілердің басым кон­тингенті орналасқан солтүстік, орталық, шығыс аймақтарда қазақ тілін оқытатын орталықтардың жұмысын жандандыру, мем­лекеттік тіл оқыту орталықтарының дең­ге­йін көтеру, мемлекеттік тіл оқыту орталықтарын жекешелендіруді тоқтату мәселесін қосымша қайта қарау, Ш. Шаяхметов атындағы Тіл­дерді дамытудың республикалық үйлестіру-әдістемелік орталығының жұмысын жүйе­лендіру, оқыту әдістемесінің бірыңғай жүйе­сін әзірлеу мақсатында негізгі үйлесті­руші орган ретінде Орталықты белгілеу, мемлекеттік органдарда ұйымдастырылатын тілдерді оқыту курстары бойынша мәселелер жөнінде Орталықпен байланыс орнату қажет. 
Жоғарыда айтып өткендей, ағымдағы жылдың сәуір айында 91 орталықтың өкілде­ріне арналған кеңес өтті. Онда тіл оқыту орталықтарын жүйелендіру, олардың қол­даныстағы әдістемелерін реттеу және оқыту саласында қордаланған басқа да ұсыныстар талқыланып, хаттамалық шешім қабылданды. Ендігі кезекте осы қабылданған шешім бо­йынша жұмыстарды тиянақты жүргізсек, біз үлкен міндет атқарған болар едік. Бұл өз кезегінде тіл оқыту жүйесін реттеудегі жаңаша реформа деп айтар едім. 
– Мемлекет басшысы «Қазақстанның бо­ла­шағы – қазақ тілінде» екенін, сондай-ақ ол бар­ша қазақстандықтарды біріктіруші фактор бо­лып табылатындығын үнемі еске салып оты­рады. Елімізде мемлекеттік тілді оқытумен қа­тар, диаспора өкілдерінің тілдеріне де арнайы мек­тептер қарастырылғаны белгілі. Аталған мек­тептерде негізінен қай ұлттың тілдері оқы­ты­­лады? Ондағы оқыту жүйесі қалай жүргізіледі? 
– Иә, қазіргі таңда елімізде ұлттық-мә­дени бірлестіктердің жексенбілік мектеп­тері жұмыс істеуде. Аталған мектептерде «Қа­зақстан халқы ассамблеясының респуб­ликалық қорымен» жасалған шарт негізінде 20 этностың тілі оқытылады, атап айтсақ, армян, ассирия, әзірбайжан, балқар, баш­құрт, грек, грузин, дүнген, ингуш, кәріс, күрд, қарашай, неміс, орыс, поляк, татар, түрік, украин, ұйғыр, шешен тілдері. Осы бағытта 2014 жылы Қазақстан халқы ассамблеясының ұсынысымен әзірленген еліміздегі этникалық топтардың тілдерін оқыту бойынша көптілді инновациялық әдістеме әзірленді. Жалпы, өзге ұлт өкілдерінің мемлекеттік тілді еркін меңгере отырып, сонымен бірге өз тілдерін де ұмытпауға мейлінше жағдай жасалған. 
Еліміздегі диаспора өкілдеріне арнал­ған түрлі байқаулар, олимпиадалар дәстүрлі түр­де ұйымдастырылады. Биыл өздеріңізге мәлім, еліміздің тұрақтылығы мен ынтымақ-бірлі­гінің кепілі бола білген Қазақстан халқы ассамблеясына 20 жыл толды. Елбасы Жар­лығымен «2015 жыл – Ассамблея жылы» деп жарияланып отыр. Осы мерейлі күнге орай ақпан айында  Астанада «Тіл – татулық тірегі» атты этнос өкілдері арасында республика­лық байқау ұйымдастырылды. Оған еліміздің әр өңірінен 20 делегаттан қатысты. Байқауда этнос өкілдері шығарма жазу, өзін таныстыру талаптары бойынша сынға түсіп, жүлделі орындарға ие болды. Сонымен қатар Мемле­кет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев халыққа Жолдауында елдегі толеранттылық пен үш­тұғырлы тіл саясатын қолдауға басымдық беруді тапсырғаны мәлім. Осы бағытта да көптеген іс-шаралар өткізіліп жүр. Мәселен, жыл сайын атап өтілетін Тілдер күніне орай былтыр 18 қыркүйекте «Мәңгілік ел – мәр­тебелі тіл» іс-шарасы өтті. 
– Мемлекеттік тілді дамытуға биылғы жылы бюджеттен бөлінген қаражат қандай мақ­саттарға жұмсалмақшы?
– Биылғы жылы Тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыруға бюджеттен бағдарламаға сәйкес қаржы қарастырылып отыр. Бағдарлама аясында www.til.gov.kz порталын қамтамасыз ету, аударма және оқу әдістемелік құралдар, эн­ци­к­лопедиялар, сөздіктер, балаларға ар­налған аудиокітаптар шығару жоспарлануда. Одан бөлек, мемлекеттік тілді насихаттауға байланысты отызға жуық іс-шара, дөңгелек үстелдер, ғылыми кеңестер мен конфе­ренциялар, семинарлар, әртүрлі байқаулар өткізіліп отырады. 
Сондай-ақ мемлекеттік тілді оқытудың интерактивтік, онлайн әдістерін жасап шығаруға, терминология және ономастика саласының жұмыстарын ұйымдастыру мен үйлестіруге де қаржы қарастырылған. Министрліктің қолдауымен шығатын «Бала­пан әлемі», «Тіл және қоғам», «Туған тіл», терминологиялық және ономастикалық хабаршылар бар. Балаларға арналған анимациялық фильмдеріміз де аз емес. 
Өткен жылы «Күнікей қыз және оның достары» атты 50 бөлімнен тұратын жаңа анимациялық фильм шықты. Ол «Балапан» телеарнасы мен интернет порталдар арқы­лы да көрсетілуде. Қысқасы, мемлекеттік бюд­жеттен бөлінетін қаржы аталған игі жоба­ларға жұмсалады. Тілдерді дамытуға бөліне­тін қаржының әрбір тиыны өзін-өзі ақ­тайтынына шүбә жоқ.
– Терминология саласында да қордаланған мәселе шаш етектен. Бірізділік жоқ, терми­но­логиялық ортақ қор қалыптаспағандықтан әркім терминдерді өз бетінше тәржімалап, сөз құрап алатын болды. Терең зерттеуді, зерде­леуді қажет ететін саланың түйінді мәселелері қалай шешілуде?
– Терминология – мемлекеттік тілді да­мытудың негізгі факторының бірі. Өкініш­ке қарай, әлі күнге дейін бұл сала кенжелеп ке­леді. Расында, бізде қазақ тілінде термино­логиялық қор қалыптаспаған, оның нақты санын ешкім дөп басып айта алмайды. Бұл – бір. Екіншіден, термин дегеніңіз – тірі ағза секілді, қоғамға тікелей байланысты. Белгілі бір уақыт ішінде пайдаланылып, кейін жоға­лып кетуі де мүмкін. Жақында осы термино­логияға қатысты Қазақстан тарихында бұ­рын-соңды болмаған ауқымды дүние жаса­дық. 
Аталған проблемалардың барлығын зерделей, зерттей келе, терминологиялық қорды қалыптастырдық. Үш жылдан бері осы терминологиялық қорды қалыптастыру жұмыстарына министрлік тарапынан қаржы жұмсалып, еліміздегі 350-ге жуық сала ма­ман­дарын, ғалымдарды жұмылдыра отырып, 30 томдық салалық терминологиялық сөздік әзірлеп шығардық. Осының нәтижесін­де қазақ тілінің 300 мыңнан аса салалық ғылыми терминдер қоры жасалып, қазақ тілі тер­минологиясының ғылыми негізде дамып, кемелдене түсуіне негіз қаланды. 
Айта кету керек, ТМД елдерінде мұндай терминологиялық сөздік жоқ. Тіпті Ресей ғалымдарының өзі бұған қызығушылық та­ны­тып, Ломоносов атындағы Мәскеу мемле­кеттік университетінде тұсаукесерін өткізейік деген ұсыныстарын білдіріп жатыр. Бұл сөздіктер барлық мемлекеттік органдар мен облыс әкімдіктеріне таратылды. Алдағы уа­қытта салалық терминологиялық сөздік жасайтын ғалымдар мен мамандар тыңнан түрен салмай, осы қорды негізге алып, оны жетілдіріп, толықтыру мақсатында жұмыстар жүр­гізетін болса, онда қазақ тілі шын мә­нінде, өркениетке иек артқан, қай уақытта бол­сын заман талабына сай дамып-жетіліп оты­ратын тілдердің санатында болар еді. Бұл бәріміздің ортақ асыл арман-мұратымыз дер едім. 
– Расында да, тау-тау құмнан түйір-түйір ал­тынды аршып алғандай бейнетті де ауқымды жұ­мыс атқарылған екен. Әйткенмен, термино­ло­гия саласында тағы басқа қандай мәселе бар?
– Әлемдік тәжірибені алып қарайтын болсақ, дамыған елдерде терминология саласына қатты көңіл бөлінеді. Әсіресе, Германия, Жапония елдерінде терминдер Үкімет қаулысымен бекітіліп, міндетті сипатқа ие болады және сол терминді қолданбай, басқа терминді пайдаланса, оған айыппұл салынады екен. Бізге ондай деңгейге жетуге әлі біраз бар.
Себебі бізде нақты осы мәселемен айналысатын мекеме немесе орган жоқ. Тіл комитеті тек үйлестіруші ғана. Осы бүкіл терминология саласы бойынша біздің комитетте бір ғана маман қызмет атқарады. Ал Терминкомның мүшелері қоғамдық негізде жұмыс істейді, арнайы жалақы алмайды.
Былтырдан бері біз осы мәселені «Нұр Отан» партиясының жиналысында, Парламент Мәжілісінің отырысында да қозғап, наурыз айында Үкімет қаулысымен мемлекеттік тапсырыс аясында Шайсұлтан Шаяхметов атындағы Тілдерді дамытудың республикалық үйлестіру-әдістемелік орталығына қаржы бөлінуіне қол жеткіздік. 
Қазір аталған орталықтың ішінен осы сала бойынша екі бөлім ашып жатырмыз. Бұйырса, арнайы мамандар жасақталып, мамыр айында терминология бөлімі толық­тай жұмысқа кіріспек. Бұл бөлім терминоло­гия­лық қорды реттеу, яғни стандарттау жұмыс­тарын жүргізеді. Оны халыққа жария етеді, ой-пікірлерін жинастырады, арна­йы сала мамандарымен жұмыс жасайды, басқа да халықаралық тәжірибелерді зерттеп, олармен байланыс орнатады.
Сондай-ақ биыл сәуір айынан бастап «Қазақстан» Ұлттық арнасынан арнайы 1 са­ғаттық «Термин және қоғам» деген бағдарла­ма шықпақшы. Бағдарлама аясында Тер­мин­ком бекіткен терминдерге талдау жасалып, олардың шығу тарихы, баламасы, халыққа түсіндіру жұмыстары жүргізіледі. «Қазақ ра­дио­сынан» да осы бағдарламаның радио­нұс­қасы өз жұмысын бастамақ. Тағы бір жаңа­лық, Терминком бекіткен терминдер те­ле­арнада жүгіртпе жол арқылы беріліп отыратын болды. Бұл шаралар терминдерді біріздендіріп, жүйелеу үшін қажет. 
– Жасыратыны жоқ, біз ауылға, көшеге кісі есімін беруге құмармыз. Көп жағдайда еңбегі сіңді ме, сіңбеді ме, байыбына барып жатпаймыз. Жер-су, көше атауларын өзгертуге қайта-қайта шектеу қойылғанына қарағанда, мәселе тым күрделі сияқты ма, қалай?
– Иә, бұл салада да күрмеуі қиын күрделі мәселелер баршылық. 2007 – 2012 жылдар ара­лығында елімізде ономастикалық жұ­мыстарды жүргізуге, нысандарға атау бе­руге және оларды қайта атауға уақытша мораторий жарияланған болатын. Осындай олқылық­тардан кейін, атау беру мәселесі уақытша тоқтатылған еді. Артынша 4 заңға өзгертулер мен толықтырулар енгізіліп, алты норма­тив­тік құқықтық акті Үкімет қаулысымен бе­кітілген болатын. 2013 жылы бұл мораторий күшін жойды.
Бұдан кейін ономастикалық комис­сия­ның қарауына келіп түскен 609 ұсыныстың 470-і Республикалық ономастика комиссиясы тарапынан қолдау тапты. Дегенмен, бұл бағытта әлі де болса шешімін таппаған мәселелер жетерлік. 
Осы мақсатта сала мамандары, ономас­ти­ка ғалымдары, жергілікті жерлердегі практик мамандар мен қоғамдық ұйымдардың өкілде­рі тартылған жұмысшы топ өз жұмысын жүр­гізуде. Басты міндет– еліміздегі ономастика саласын реттейтін нормативтік-құқықтық актілерді пысықтап, оларды ретке келтіру. Сондай-ақ республикадағы барлық әкімші­лік-аумақтық бірліктерге, елді мекендердің құрамдас бөліктеріне, басқа да физика-географиялық объектілерге талдау жасай отырып, ортақ электрондық база жасау. 
Аталған топтың бүгінгі таңда 2 отырысы өткізілді. Бұл жұмыс өте маңызды, күрделі әрі ауқымды. Дегенмен, еліміздегі ономастика саласының төңірегінде жүрген барлық азаматтардан құралған жұмысшы топ нақты шешу жолдарын ұсынады деп ойлаймын. 
– Электронды бұқаралық ақпарат құрал­дарындағы мемлекеттік тілдің үлесін арттыруға қатысты қандай шаралар жүзеге асуда?
– Жасыратыны жоқ, телеарналар ара­сында заңда көрсетілген «мемлекеттік тілдің үлесі кем дегенде 50 пайыздан төмен болмауы керек» деген талапты орындамай келгендері де бар көп жағдайда. Алайда, бүгінгі таңда аталған норма бойынша талап күшейтіліп, телеарналар тілі біраз қазақшаланып қалды. 
Аталған мәселе жөнінде Үкіметте екі рет арнайы жиын өткізілді. Бұл жиындарда заңға сәйкес нақты тапсырмалар беріліп, хат­тамалық шешімдер қабылданды. 
2014 жылдың қорытындысы бойынша мемлекеттік тапсырысты 100 бұқаралық ақ­парат құралдары жүзеге асырды. Олардың ішін­де, барлық телеарналар (эфирдің 50 пайызы қазақ тілінде), 18 газет, 21 журнал және 20 интернет-ресурс қазақ тіліндегі ақпа­ратты жарыққа шығарды. Жалпы алғанда, 2014 жылы мемлекеттік БАҚ-та қазақ тілін­дегі контенттің үлесі 55 %-ды құраса, 2015 жылдың 1-тоқсанындағы мәлімет бойын­ша 69 пайызды құрап, телеарналардағы заңнама бұзушылықтың саны 29%-ға азайды. 
Бір айта кетерлігі, біздің қоғамымызда интернеттің ролі уақыт өткен сайын артуда. Қазақстандағы интернетті пайдалану­шылардың саны да жыл өткен сайын көбеюде. Әлемдік желідегі қазақ тіліндегі контентті арттыру заман талабы болып отыр. 
Қазақ тілді интернет-ресурстарды, кон­тент­терді дамыту мемлекеттік тілдің қолда­ныс аясын кеңейту мақсатында 2014 жылдан бастап мемлекеттік тілді онлайн режимінде үйрететін «Мемлекеттік тілді дамыту» қоры­ның ұйымдастыруымен «Soyle.kz» интернет порталы өз жұмысын атқарып келеді. 
Сонымен қатар “WikiBilim” қоғамдық қоры Beeline компаниясымен бірлесе GoogleTranslate – автоматтандырылған аударма жү­йесі қызметін жүзеге асырды. Википе­дия­дағы қазақша жазылған мақалалар саны бүгінгі таңда 208 мыңға жетіп, Википедияның тілдер рейтингісі бойынша 32 орынға көтерілді.
Сондай-ақ «WikiBilim» қоры Қазақстан­ның ашық кітапханасы (kitap.kz) жобасын жүзеге асырып, 5000-ға жуық шығарманың электрондық нұсқасын орналастырды. 
2014 жылы Қазақстан нарығына өз өнімдері мен сервистерін ұсынатын жетекші халықаралық компаниялармен мемлекеттік тілдің интеграциялануы тұрғысында келіссөз жүргізілді. Келіссөзге Байланыс, ақпарат­тан­дыру және ақпарат комитеті, «Ұлттық ақпа­раттық технологиялар», «Казконтент» акционерлік қоғамдары мен «Microsoft Kazakhstan», «Wikibilim», Қазақстандағы «Lenovo» компаниясының «IBM Шығыс Европа/Азия» ЖШС-ның, «Қазақтелеком»АҚ-ның, Қазақстандағы IT-компаниялар Қауым­дастығының өкілдері қатысты.
Компания өкілдері келіссөздер бары­сында ақпараттық технологиялар сала­сында атқарған жұмыстары мен мемлекеттік тілдің интеграциялануы процессінде кездесетін проблемалары мен ұсыныстарын талқылады.
Алдағы уақытта мемлекеттік тілдің мәр­тебесін көтеруге және қазақ тілінің сауатты қолданылуына септігін тигізетін www.sauat.kz ақпараттық-анықтамалық порталын аш­пақпыз. Жоба мектеп оқушыларына, қазақ тілін меңгеруге ниетті қалың көпшілікке ар­налған. Бүгінгі таңда компьютерлік линг­вистика тіл білімінің іргелі саласына ай­налды. Технология тілді сауатты пайдалануға, қате болса, оны бірден тауып жөндеуге мүмкіндік беретін дәрежеге жетті. Бұған дейін қазақ тілінің ережелері және проблемаларына арналған сайт болған жоқ. www.sauat.kz порталы қазақ тілінің күнделікті өмірде, іскерлік қарым-қатынаста кеңінен сауатты түрде пайдалануға ықпал етеді деп күтілуде. 
– Баспасөзде көшеге ілінетін жар­на­ма­лар­дағы кемшіліктер мәселесі жиі сыналады. Мұн­дай өрескел қателер мемле­кеттік тілімізге нұқ­сан келтіретіні рас. Аталған келеңсіздіктерге жол берген тиісті адамдарға талапты күшейткен жағ­дайда ғана қазақ тілінде жазылған мәтін­дер­ге өте мұқият әрі жауапты қарауды міндет­тей ала­тынымыз сөзсіз. Жалпы, осы уақытқа дейін ай­тыла-айтыла жауыр болған мәселені бір рет­тей­тін уақыт жеткен сияқты. Сіз қалай ойлай­сыз?
– Көшеде орналасқан маңдайша жар­намаларында кеткен қателіктерді қадағалау заң бойынша жергілікті атқарушы орган­дардың құзырына берілген. Заң бұзылған жағдайда, жергілікті атқарушы органдары тарапынан арнайы хаттама толтырылады және әкімшілік құқық бұзу кодексіне сәйкес алдымен ескерту беріледі, егер заң бұзушылық қайталанған жағдайда тиісті есептік көрсеткіш бойынша айыппұл салынады. 
Тағы бір айта кететін мәселе, аймақтардың атаулары әлі күнге дейін қате, бұрынғы кеңестік кезде жазылған қалпы көрсетілуде. Мәселен, теміржол билеттеріне Жамбыл «Джамбул» деп, Шымкент «Чимкент» деп жазылуда. Осы мәселе ақпарат құралдарында үнемі сынға ілігіп жүрсе де, аяқсыз қалып қойып жүрген. Біздің ұсынысымыз бойынша еліміздегі теміржол бекеттері мен разъезде­рінің атаулары бірізділендіріліп, бір жүйеге келтірілмекші. Бұған қатысты тиісті шаралар жүргізіліп жатыр, алғышарттары дайын. Арнайы қаулы шығып, ол бекітілген соң, барлығын да реттейтін боламыз. 
– Әңгімеңізге рақмет! 
Сұхбаттасқан Бердібек Хабай