politolog.net saıtynda «Eslı by ne SSHA, nasısty stórlı by Rossıý s lısa zemlı, — amerıkanskıı ekspert» atty maqala jarıalanǵan. qamshy.kz saıty ony aýdaryp, nazarlaryńyzǵa usynýdy jón kórdi.
Bir jazbanyń astynda maǵan «Odaqtyqtar ekinshi maıdandy qashan ashty?» degen saýal joldanypty. Onyń astarynda – biz Gıtlermen jan berisip soǵysyp jatqanda, odaqtyqtar qol qýsyryp otyrdy da, Eýropanyń úlesine ortaqtasý úshin daıyn asqa tik qasyq boldy degen maǵyna jatyr.
Onyń rastyǵy dáleldenbegendikten, tarıh burmalandy jáne fashızmge qarsy kúreste elimizdiń rólin tómendetti degen aıyppen qylmystyq is qozǵalýy múmkin.
Shyn mánisinde Sovet Odaǵyn talqandalýynan saqtap qalǵan odaqtyqtar. Ekinshi maıdanda (shyn mánisinde birinshi) aǵylshyndar fransýzdarmen birlesip 1939 jyly 3 qyrkúıekte Germanıaǵa qarsy soǵys ashty. Sol ýaqytta SSSR Germanıaǵa munaı, maqta, astyq, janarmaı jáne basqa da soǵysqa qajetti strategıalyq taýarlardy berý arqyly olarmen odaqtasty. Germanıamen birigip, Polshaǵa qarsy soǵysty (Polsha men SSSR-dyń 1945 jyldyń 31 jeltoqsanǵa deıin shabýyl jasamaý týraly kelisimine qaramastan). Eýropa úlesi týraly da kelisimge de qol qoıyldy. Ony Molotov men Rıbbentrop paktisi dep atady. Shyn mánisinde bul Stalın men Gıtlerdiń paktisi.
Germanıa Fransıany az ýaqyttyń ishinde talqandaǵanymen, aǵylshyndar Gıtlermen soǵysýqa qoryqpady. «Biz sońyna deıin baramyz. Fransıada da, teńizder de, muhıttar da soǵysamyz. Nyq senimmen, sarqylmas kúshpen óz aralymyzdy qorǵaımyz. Jaǵalaýlarda, alańdarda, kóshelerde jan berisip kúresemiz. Biz eshqashan berilmeımiz». Brıtanıa úshin bir ǵana kúreste (9 shilde – 30 qazan 1940 jyl) aǵylshyndar 1700 astam nemis ushaqtarynyń kózin joıdy. Al Atlantıkaǵa qatysty kúreste, odaqtyqtar 700-den asa sý asty qaıyqtaryn talqan etti. Sý asty floty Germanıanyń elıtasy edi. Ol úshin eshteńeni aıamady. Ár sý asty qaıyǵy, ondaǵan salynbaǵan tankter men ushaqtar dese de bolady.
1941 jyly 26 shilde de odaqtyqtar AQSH-ǵy japondyq aktıvterdi toqtatyp, taǵy bir front ashty. Elge ákelinetin munaıdyń 95% toqtatyldy. Osy sebepter Japonıamen soǵysýǵa túrtki boldy. Osylaısha Keńes Odaǵyn japondyqtardyń Alys Shyǵysqa shabýylynan saqtap qaldy. Bul eldegi eń qıyn zamanda sibir dızızıasyn Máskeýge jiberýge múmkindik berdi.
Kýrstik urysta odaqtyqtar Sısıalaǵa toqtap, Gıtlerdiń Reseıge qordy jetkizýge múmkindik bermeı, ıtalıandyq kompanıany bastady. Osylaısha 1943 jyly Italıany soǵystan shyǵýǵa májbúrledi.
Odaqtyń avıasıasy Eýropada úlken áýe flotyn ustaýǵa májbúrlep, Germanıanyń ónerkásip pen ınfraqurylymyn joıdy.
1941 jyldyń qarasha aıynan bastap Keńes Úkimeti de lend-lıza arqyly amerıkandyq kómekke qol jetkizetin boldy. Garrıman AQSH delegasıasyna nusqaýlyq bere otyryp «Qaıtarymyn kútpeı, berý, berý jáne berý kerek» dep birneshe márte qaıtalady.
Keńes Úkimeti 11 mıllıard dollar kóleminde kómek aldy. 18 myń ushaq pen 11 myńnan astam tanki, 44 myń jıp berildi. Kórsetilgen kómek týraly Jýkov bylaı dedi: «350 myń kólik aldyq. Qandaı kólik deseńizshi!.. Bizde jarylǵash zattar joqtyń qasy edi. Vıntovka patronyn jabdyqtaıtyn eshteńe bolmady. Amerıkandyqtar bizge kóp kómegin tıgizdi. Al qansha jaımalyq bolat ákep berdi. Olardyń kómegi bolmasa, biz qysqa ýaqytta tank óndirýdi qolǵa ala almaýshy ma edik? Aty ańyzǵa aınalǵan «Katúshanyń» negizgi shasıi – amerıkandyq «Stýdebekker» boldy.
1942 jyldyń aqpan aıynda sovettik ónerkásiptiń tek jartysy ǵana qaldy. Jarylǵysh zattardy óndirý aqsańdady. Alúmını shyǵaratyn úsh zaýyttyń tek biri qaldy. Onyń ózi Ýraldaǵy kishkentaı zaýyt bolatyn. Alúmınıdi óndirý úshin kóp elektr qýaty kerek. Sondyqtan zaýyttar Dneprde, Volhov elektrstansıasynyń janynda ornalasty. Ol jerge de nemister keldi. Soǵys ýaqytynda Keńes Úkimeti 263 myń tonna alúmını óndire otyra, odaqtyqtardan 328 myń tonna aldy. Iaǵnı, az degende sovettik ushaqtardyń jartysy amerkandyq jáne kanadalyq alúmınıden jasaldy.
Lend-lıza boıynsha Sovettik Áskerı-teńiz flotyna 500 áskerı keme jetkizildi. Onyń ishinde - 28 fregat, 89 tralshık, sý asty kemesin ańdıtyn 78 úlken qurylǵy, 60 kúzetkish kishigirim keme bar.
Keńes Odaǵy soǵys jyldary óz lokomotıvterin shyǵarmady. Amerıkandyqtar 1900 paravoz ben 66 dızel-elektrovoz ákeldi. Olar keńes óndirisine qaraǵanda vagondardy 10 ese kóp jetkizdi. Amerıkanyń konservilengen eti 100 myńdaǵan sovet adamdary ashtyqtan saqtap qaldy. AQSH 4 jarym mıllıon tonna taǵam jetkizdi. Osynyń barlyǵyn Keńes Úkimeti tegin aldy. Urys kezinde joıylǵan AQSH tehnıkasyna ótemaqy tólenbedi. Lend-lıza zańy ótemaqyny tek azamattyq jetkizýlerge ǵana qarastyrdy. Olar - temir jol kóligi, elektr stansıalary, kemeler, júk kólikteri men basqa da jabdyqtar. Amerıkandyqtar birneshe márte qaryzdyń mólsherin azaıtty. Nátıjesinde 2006 jyly Reseı lend-lıza boıynsha 722 mln $ bólip tóledi.
P.S. Odaqtyqtar soǵys jyldarynda, Atlantıkada Germanıanyń 783 sý asty kemesin batyryp jibergen. Odaqtyqtardyń Mýrmansk pen Anglıaǵa AQSH arqyly jiberilgen áskerı kemelerdiń sany - 3000 jetken. Eger AQSH mundaı shyǵyndarǵa daıyn bolsa, Germanıa úshin bul aýyr soqqy boldy.
Alexander J Flint
Aýdarǵan Ásem Álmuhanbet
