Дәрігерлерге беймәлім, түсініксіз дерт бұрын уран өн­діретін шахтаның маңында орналасқан ауыл тұрғындарын жайлап барады. Өткен аптада, дәрігерлер «энцефалопатия» деп атап жүрген белгісіз дерттің бел­гілері бар тағы бес адам ауру­ханаға жатқызылды.  Олардың екеуі балалар. Ақмола облысы Есіл ауданына қарасты Калачи ауылында бұрын болмаған, ұйқышылдық, ұмыт­шақтық, әлсіздік симптомы бар бел­гісіз ауру пайда болды. Оның нақты диагнозы да, себебі де, емі де әлі нақ­ты анық­талған жоқ. Аты да бел­гісіз, жұрт оны «ұйқы ауруы» деп атап жүр. Ұйқы ау­руына шалдық­қандардың саны бүгінде қырықты шамалап қалды. Калачи ауылының тұрғындары былтырғы көк­темде жаппай медициналық тексе­руден өткізілген, ұйқы ауруының бел­гілері тұрғындардың барлығынан дерлік байқалған. Денсаулық сақтау ми­нистрі Салидат Қайырбекованың пікірінше, Калачи ауылының тұр­ғындары шалдыққан энцефалопатия ау­руының белгілері бұл жердегі эпи­де­миологиялық жағдаймен байла­нысты емес деп отыр. Мамандардың айтуынша, бұл маңдағы радиоло­гиялық жағдай қалыпты көрінеді. Шындығында да бұл ауыл 60-80 жыл­дары уран кені өндірілген ай­маққа орналасқан. Қазақстандық бақылау органдары ол жерде бір­қатар зерттеу­лер жасады, бірақ олар ураннан келе­тін ешқандай кеселді тапқан жоқ. Алайда бұл аумақта ра­донның көр­сеткіші жоғары екені белгілі болды. – Бұл жерде бұрын уран шах­талары болғандықтан біз радиа­циялық бағыт­та зерттеулер жүр­гіздік. Қазақстан Республикасы тұ­ты­нушылардың құ­қықтарын қор­ғау агенттігінің «Сани­тарлық-эпидемиологиялық сараптама және мониторинг ғылыми-практи­калық орталығының» зертханаларына (су құбырының -1 сынамасы, жер­төледен – 4 сынама топырақ, 29 науқас адамдардан биологиялық материалдар сынамасы: шаш, тырнақ, түкірік және кіші дәреттер) жеткізіліп, зерттеулер жүргізілді. Зертханалық тексерулер негізінен радиологиялық, санитарлық-хи­миялық, токсикологиялық көрсет­кіштерге бағытталып жүргізілді. Әке­лінген мате­риалдар ра­диология, са­нитарлық-химиялық және ток­сикологиялық зертханаларда, заманауи қондыр­ғыларда зерттелді, атап айт­қанда ра­дионуклидтердің, радио­нук­лидтегі альфа-бета бірлескен жиынтығы, топырақтағы қорғасын, мыс, кадмий, цинк сияқты токсико­логиялық элементтер, шаш, тырнақ­тардан қорғасын,мырыш, сынап сияқты ауыр металдардың бар-жоғы тексерілді, зертханалық қорытынды бойынша аталған элементтер мөл­шерден ауытқыған жоқ. Барлық зерт­телген 47 материалда хлорорга­ника­лық заттар, полихлорлы дифенилдер анықталған жоқ, - дейді Қазақстан Республикасы тұты­нушылардың құ­қықтарын қорғау агенттігінің «сани­тарлық-эпиде­миологиялық сараптама және мо­ниторинг ғылыми-практи­калық орталығының» директоры, меди­цина ғылымдарының кандидаты Шалғынбай Өтегенұлы Жандосов. Сонымен белгісіз аурудың қайдан шыққаны, оны не қоздыратыны әзірге белгісіз болып отыр. Облыстық медицина басқармасы қолы­нан келгеннің бәрін істеп жатыр, бірақ дерттің түп-тамырын зерттеу­-ге шамалары жоқ. Қарағанды мен Семей ғылыми институттары мұны қолға алайын десе – жергілікті бюджеттің қаржысы көтермейді. Сон­дықтан бұлар шарасыз болып отыр. Егер аздап ақша бөлінсе аурудың себебі анықталар еді, одан кейін оған ем табылар еді. Қаржының бө­лінуіне қарамай-ақ Қарағанды еңбек гигиенасы және кәсіби аурулар ғылыми-зерттеу орталығының Радиациялық медицина және эколо­-гия институты бұл түсініксіз ауруды зерттеп көрмекші болған. Алайда Қазақстанда сирек кездесетін радиоктивтік элементтерге нейтрон­дық-активтендірілген сараптама жасауға лайықтандырып заңдасты­рылған зертхана болмағандықтан толықтай зерттей алмапты.

Осылайша біздің Радиациалық медицина орталығы және Эколо­гия ғылыми-зерттеу институты өзара ғылыми қарым-қатынас жасай­тын Томск ұлттық ғылыми-зерттеу политехникалық университетінің Геоэкология және геохимия кафедрасынан көмек сұрапты. Енді ұйқы ауруының себептерін анықтау бойынша зерттеулерді Томск ұлттық ғылыми-зерттеу политехникалық университеттің профессоры Леонид Рихванов басшылығымен ресейлік ғалымдар жүргізетін болыпты. Олар қар кетіп, күн жылынған соң жұмысқа кіріспекші. Профессор Леонид Рихвановтың мәлімдеуінше, қазақстандық мамандар медико-биологиялық зерттеулерді жүргізеді, ресейлік ғалымдар даладағы материалдарды зерттейді, радиациалық жағдай бойынша қорытынды шығарады және талдау жасауға көмектеседі. Оның пікірінше, кешенді талдау жүргізу арқылы ауруға жаппай шалдығудың себебін анықтауға болады екен. Ресейлік ғалымдар міндетті түрде жүргізілетін жұмыс­тар­дың жоспарына осы аумақта уранның, ауыр металдардың, әртүрлі хи­миялық элементтердің бар-жоғын зерттеуді кіргізіп отыр. Ол үшін нейтронды белсендіру тәсілі қолданылады.

Қайыржан Төрежан

"Айқын" газеті