Қазір «праймериз» деген жаңа саяси терминге көпшіліктің құлағы үйрене бастады. Бірақ әлі де мұның ішкі мазмұны мен нақты мақсатын білгісі келетіндер аз емес. Ашығын айсақ, праймериз, ол - бәсекелестік. Өйткені, бүгінгі заман – бәсекелестіктің ғасыры. Кез-келген салада жетістікке жеткің келе ме, онда бәсекеге түс. Сол арқылы қазақша айтқанда «жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар» іріктеліп шығады. Дәл қазіргі уақытта праймериздің біздің өмірімізге ене бастауы тәуелсіздіктің 30 жылға жуық уақытында еліміздің қол жеткізген демократиялық жолдағы нақты табысы деуіміз керек. 

Жалпы алғанда, праймериз – партия кандидаттарынан іштей сайлау өткізіп, сапалы іріктеу жасау, алдын ала дауыс беру екені белгілі. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, бұл процедурасыз пропорционалды сайлау жүйесін толық жүзеге асыру мүмкін емес. Сонымен бірге, бұл бастама партияішілік пікірталасты жандандырып, сайлауға түсуге үміткерлерді таңдауда әділдік пен ашықтықты, бәсекелестікті қамтамасыз етеді.
Бұған қоса, праймериз қоғаммен тығыз байланыс жасап, жұртшылықтың арасындағы көкейкесті мәселелерді анықтауға, сол проблемаларды шешу барысында партияның әлеуеті мен күш-жігерін жұмылдыруға ықпал етеді. Праймериздің басты шарттарының бірі дебаттар өткізу екені жұртшылыққа мәлім. Бұл орайда, дебаттар барысында еліміздегі және аймақтардағы ең өзекті мәселелерді шешу жолдарын ұсына алған кандидат болашақта өзінің саяси карьерасын қалыптастыра алады. Әсіресе, бұл саяси жолды таңдаған жас саясаткерлер үшін аса қажет. Яғни, олардың көпшілік алдында сөз сөйлеп, өз ойларын нақты жеткізе алу шеберлігін шыңдауға және өз танымалдығын арттыра отырып, болашақ саяси имиджін қалыптастыра алады.
Праймеризге қызығушылық және көпшіліктің оған қатысуға деген ұмтылысы «Нұр Отан» партиясының қоғамдық қабылдау партияларына жіберілген өтініштер санынан көрінді.
2020 жылғы 5 маусым мен 24 тамыз аралығында Nur Otan партиясының қоғамдық қабылдау бөлімшелерінде праймеризді өткізу мәселелері бойынша 20343 өтініш келіп түсті, оның ішінде 437-І РҚБ – ға (Call - орталық арқылы - 325, WhatsApp мессенджері-100, Instagram-12).
Ең өзекті мәселелер: праймериздің мәнін, міндеттері мен мақсаттарын түсіндіру - 10133 (49%), кандидаттарды тіркеу - 4878 (24,3%), дауыс беруді өткізу тәртібі - 1372 (6,7%), партия қатарына кіру - 1282 (6,5%), пікірсайыстарды өткізу тәртібі - 984 (4,8%), кандидаттардың үгіт - насихат жұмысы - 898 (4,5%), өңірлік квотаны қалыптастыру және ҚХА – дан өкілдік ету-791 (4%), праймериз бойынша өңірлік квотаны өткізу тәртібін бұзуға шағымдар-5.
Филиалдардың қауырт желісіне партия ұйымдарының өкілдерінен бастапқы партия ұйымдарынан праймеризге қатысу мәселелері бойынша 34 қоңырау келіп түсті.
Өтініш білдіргендердің 51% - ы әйелдер, 50% – ы 30 – дан 44 жасқа дейінгі адамдар (45 – тен 60 жасқа дейін-28%, 60 жастан жоғары-3%, 29 жасқа дейінгі жастар-19%).
Тағы бір маңызды мәселе – праймериз қоғам мен саяси ұйым арасын жақындастырып, алтын көпір орнатудың даңғыл жолы. Яғни, халық арасындағы ашық ой талқылар өткізу, өзара тиімді байланыстар орнату саяси партияны жақтаушылар қатарының артуына жол ашады. Оның ішінде, осындай кездесулердің арқасында саяси партия қатарына белсенді азаматтық ұстанымы бар отандастарымызды, жастарды кеңірек тартуға мүмкіндік туады.
Сондай-ақ, праймериз саяси партияның ішкі құрылымдары арасындағы қарым-қатынасты нығайтып, адамның бойындағы бір-бірімен байланысқан қан тамырлары сияқты байланыста өзара тығыз жақындасуына игі ықпал етеді. Ендігі жерде бұл процедураның бекітілген заңнама аясында жүргізілетіні келешекте Парламент және жергілікті мәслихаттар депутаттарының сапалық құрамын жаңартып, аталған құрылымдардың ел дамуындағы саяси әлеуетін арттыра түспек.
Қазақстанда тұңғыш рет праймериз жүйесін еліміздің басты саяси құрылымы – «Nur Otan» партиясы енгізіп отыр. Осы арқылы Nur Otan электоратпен байланыс орнатудың қазіргі заманғы үлгісін қалыптастырып, халқымыздың саяси мәдениетін арттырып және ашық сайлау өткізу тәжірибесін жан-жақты бекітуде үлгі көрсетіп отыр. Бас партияның осы маңызды бастамасын басқа саяси бірлестіктердің жалғастырып әкетуі Қазақстандағы демократиялық бетбұрыстарды жаңа белеске алып шығатыны анық.
«Nur Otan» партиясының ұйымдастыруымен 17 тамызда басталған партияішілік таңдау, яғни, праймериз қоғамдық дамудың жаңа қозғаушы күшіне айналды. Бүгінде бұл бастаманы қоғам ішінде қолдаушылар өте көп. Бұл жөнінде жақында zoom-конференция арқылы Партия хатшысы Әлібек Әлденейдің Қазақстан халқы Ассамблеясының мүшелері мен белсенділерінің қатысуымен өткен онлайн басқосуда жан-жақты айтылды. Сарапшылардың айтуынша, бүгінгі таңда әлем елдерінде праймериздің бірнеше түрі қалыптасқан. Атап айтсақ, ашық, жабық, аралас және байқау форматында. Осыған дейін Nur Otan партиясы саяси додаларда байқау нұсқасын қолданып келген. Мысалы, ашық праймеризді Ресей, Аргентина, Франция, Италия сияқты елдерде қолданады. Жабық праймериз Канада, Германия, Түркияда дамыған. Қазақстанда қолданылып жатқан праймеризді классикалық сипаттағы жабық түрі деуге тағы болмас. Себебі ашық праймериздің кейбір элементтері отандық форматқа енгізіліп, бұл өз кезегінде елдегі жағдайға икемделген әрі либералды-демократиялық сипатқа ие формаға айналған. Партияға кіру жолы жеңілдетілген. Әрине, адам өзін бұл додаға еркін ұсына алады. Бірақ кейін партияға кіруі тиіс. Азамат өз кандидатурасын ұсынған күннен кейін небары 3 күнде партияға қабылдана алады.
Қатысушылардың пікірінше, праймериз- азаматтық қоғамға, оның ішінде ауыл тұрғындарына жаңа саяси тұлғалар, жаңаша формат қалыптастыруға жол ашады. Сондай-ақ, конференцияға қатысушылар бас партияның бастамасымен болатын праймеризде әйелдерге арналған 30% квота бар екені қуантатынын ерекше атап өтті. Әйелдерге арналған квоталар әлемнің көптеген дамыған елдерінің тәжірибесінде бар. Меніңше, мемлекеттік қызметке, үлкен лауазымды орындарға адамдарды сайлау кезінде жынысына байланысты гендерлік бөлініс болмауы тиіс. Праймеризде де гендерлік тепе-теңдіктің сақталатыны құптарлық іс. Менің әріптестерім, достарым мен таныстарым праймеризге қатысуға ниетті. Олардың көпшілігі қыз-келіншектер», - деді Белла Газдиева. Ол праймериз еліміздегі белсенді, білімді жастарға саяси салада болсын, қоғамдық жұмыстарда болсын өз тәжірибелері мен идеяларын көрсетуге арналған тиімді плафторма дейді.
Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ-дың журналистика және саясаттану факультеті саясаттану кафедрасының профессоры Наталья Калашникова былай дейді:
- Ресейдің праймеризді ашық өткізу тәжірибесі бар. Әрине, онда техникалық ахаулар мен ақпараттық шабуылдар да болды. Сол себептен Nur Otan партиясының праймеризді жабық түрде өткізетіні дұрыс деп білем. Бірақ қоғамды дәл осы «жабық» сөзі алаңдатып отыр. Осыдан кейін «бәрі алдын ала шешілген» дегендей қаңқу әңгіме тарады. Сол себептен «жабық» сөзін алып тастауымыз керек. Өйткені бұл Nur Otan партиясы енгіздіріп жатқан жаңа тренд, мүлдем жаңа форма! Мұны көптеген саяси партиялар зерттеп жатыр. Маған бұл ұстаным жақын. Ең алдымен, біз докторантура, магистратурада нәтижелердің негізінде арнайы курс енгіземіз. Бұл өте маңызды, себебі саяси мәдениет болашақ саясаттанушыларымыз үшін аса қажет. Ендігі кезекте магистрлік, докторлық диссертациялық жұмыстардың жаңа саяси сайлау технологиясына бағыт алары сөзсіз, - дейді.
Сонымен қатар, партия хатшысы Әлібек Әлденей Кәсіподақтар федерациясының мүшелерімен де кездесу өткізді. Модератор Кәсіподақтар федерациясы төрағасының орынбасары Нұрлан Өтешев болды. Ол еліміздің ірі қоғамдық бірлестігі праймеризге қатысуға мүдделі және "Nur Otan"партиясының институционалдық серіктесі болып табылатынын атап өтті. Нұрлан Өтешев бүгінде кәсіподақ мүшелерін қызықтыратын, праймеризге қатысуға ұсынылатын бірқатар жиі қойылатын сұрақтарды айтты.
Бұл бастамаға жас ғалымдар Альянсі де үлкен қолдау көрсетуде. Жас ғалымдар үміткерлердің салалық мәселелерді білуінің маңыздылығын атап өтті, тек белгілі бір аймақ үшін өзекті мәселелер ғана емес. Мысал ретінде олар өздерін келтірді: жеке заттарды жақсы біле отырып, олар ауданның, қаланың, облыстың ерекшеліктері туралы білмеуі мүмкін. Сондықтан олар алдағы пікірталастарда өңірлерге ғана емес, салаларға да байланысты мәселелер туралы айту туралы ұсыныс жасады.
"Nur Otan" шығармашылық интеллигенция назардан тыс қалдырмады, олармен партия хатшысы А.Қырықбаев кездесу өткізді. Шын мәнінде, дұрыс шешім, өйткені шығармашылық адамдар ұсынылған болса, онда тек қалалық және облыстық мәслихаттар деңгейінде жасырын квота бойынша. Қазір біз олардың нақты әлеуетін көре аламыз, өйткені Қазақстан Жазушылар Одағы праймериздерге қатысады деп мәлімдеме жасады.
Заңнамалық деңгейде квотаның 30% әйелдер үшін бөлінгенін ескере отырып, бұл партия еліміздің әдемі жартысының әлеуетіне елеулі көңіл бөлетіні анық. Квота бізде гендерлік теңсіздік немесе әйелдердің кемсітуі бар дегенді білдірмейді, бәрі басқаша көрінеді. Көбінесе әйелдер саясат ерлер мүдделерінің құзыреті мен саласы деп санайды. Алайда, дәл осы квота әйелдерді сайлауға қатысуға тартуда, аймақтың, елдің мүдделері үшін саяси шешімдерді басқаруда және қабылдауда ынталандырушы фактор болуға тиіс. Сондықтан партияның бірінші орынбасарының кеңесшісі Н.Раззак Қазақстан әйелдер қауымдастығының өкілдерімен онлайн конференция өткізді.
Өз кезегінде квота жастар өкілдеріне де берілді, бұл жалпы санның 20%-ы. Жастар әрдайым прогрестің қозғаушы күші болды және билік басына жаңа кадрдар қажет, әсіресе елдің жаңа буыны, себебі жас қоғам болып жатқан мәселеге басқа қырдан қарауға талпынады. Жастарды праймериз және сайлау процесіне белсенді тарта отырып, партия, ең алдымен, ұрпақтар сабақтастығының құндылығы мен идеясын сақтау міндетін шешеді. Бұл жастардың елдің эволюциялық өзгерістеріне саяси қатысу деңгейінің жоғарылауын ескере отырып ғана мүмкін болады. Жастар праймеризге қатыса отырып, өз кезегінде Мәжіліс пен мәслихаттарда жұмыс істеу дағдыларын игеріп қана қоймай, осы құрылымдардың жұмысы бойынша өз түзетулерін енгізеді. Осы мақсатта партия жастар қанатының төрағасы Е.Бейсенбаев ҮЕҰ және жастар өкілдерімен онлайн кездесу өткізді.
Праймеризге елііздің ерекше қажеттіліктері бар жандар да қатысуға ықылас білдірді. Олар айналасындағыларға үлкен ерік күшін, өмірлік белсенділігін, еңбек етуге және қоғамға пайдалы болуға деген ұмтылысын көрсететіндіктерін атап өтті. Өйткені, бұл саяси доктринада жарияланған партияның ең жоғары құндылықтары болып табылатын адам, оның құқықтары мен бостандықтары. Бұл жөнінде партия хатшысы А. Қырықбаев ерекше қажеттіліктері бар жандардың қауымдастықтарының мүшелерімн онлайн-кездесу өткізді
Қарап отырсақ, еліміздің әсерлі бөлігі праймериз идеясын қолдауда. 27 тамыздағы жағдай соңғы ақпарат бойынша 9701 адам ұсынылды. Оның 36% -ы-әйелдер, 28,6% - 35 жасқа дейінгі жастар, 69,3%- өзін-өзі ұсынушылар, 30,7% - бастауыш партия ұйымдары өкілдері ұсыныс білдірді. Алайда, Нұр-Сұлтан, Шымкент қалалары мен Түркістан облысында әйелдер үлесі 30%-дан аз. Бұл жалпы аланда, әйелдер қауымы мен жастардың белсене ат салыса бастағанын көрсетеді. Партия жүргізіп жатқан праймериз елдегі саяси мәселердің ең өзекті бөлшегіне айналды. Праймериздің ашық әрі өтетініне кәміл сенеміз.

 Кахарман Айсана, саясаттанушы