Ғылыми конференция ғибраты

Қазақ хандығының ғасырлардан жеткен шежірелі тарихының жас ұрпақ үшін ғибраты өте мол. Көшпенділер дәуірінен тамыр тартқан ел тарихы бүгінгі төрт­күл дүниеге танылған тәуелсіз Қазақ­станның жасампаз мемлекетке айналуымен ұштасып жатыр. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев қазақ хандығының 550 жылдығына байланысты «Қазақ хандығы бұдан бес жарым ғасыр бұрын ғана шаңырақ көтерсе де Еуразияның ұлы даласында орнаған арғы дәуірдегі сақ, ғұн, үйсін мемлекеттерінің, бергі замандағы Ұлы түрік қағандығы, Дешті Қыпшақ пен Алтын Орда мемлекеттерінің заңды мұрагері болды», деп орынды бағасын бер­ді. Ұлы дала елі – тәуелсіз Қазақс­тан­ның мемлекет ретінде қазық қағуының бастауы бола алған Қазақ хандығының 550 жылдық тарихына әлем ғалымдары да ерекше назар аударып отыр.

Атырау облысының әкімдігі мен Х.Дос­мұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің бір­лесе ұйымдастыруымен өткен «Қа­­зақ хандығынан – Егемен Қа­зақстанға» тақырыбымен халық­аралық ғылыми-тәжіри­белік конференцияда өз зерттеулерін ұсынды. Олардың қатарында Әзербайжан, Ресей, Индонезия, Франция, Қытай және Үндістаннан қатысқан жетекші ғалымдар бар. Әрине, конференцияда отан­дық ғалымдарымыз да, соның ішінде Ш.Уәлиханов атын­дағы Тарих және этнология институтының директоры, про­фессор Хангелді Әбжанов, «Оты­рар» кітапханасының директоры, филология ғылымдарының док­торы Тұрсын Жұртбай, Л.Н.Гу­милев атындағы Еуразия ұлттық университетінің профессоры Жұмабек Бұсырманов, М.Әуезов атын­дағы Әдебиет және өнер институтының бөлім меңгерушісі Светлана Ананьева, «Мәдени мұ­ра» бағдарламасының тарихи мәселелер бойынша сарапшысы Саттар Мәжитов және Батыс Қа­зақстан облыстық тарих және археология орталығының директоры Мұрат Сыдықов ғибратқа толы тұ­шымды баяндамалар жасады.

– Қазақ хандығы жайдақ жерде құрылған жоқ. Хандық заманға дейін де Еуразияның жон арқасын қоныстанған бабаларымыз ба­тыс­­та Византия, Рим империяларымен, шығыста Парсы, Қытаймен терезесі тең көрші болып, үстемдік етіп дәурендеген дәуірлер де бол­ған. Көне түркі заманында бұл жер шығысты батысқа, батысты шы­ғысқа қосып, Ұлы Жібек жолы атты экономикалық-логистикалық белдеуге айналды. Бүгінгі күннің бас­ты термині – жаһанданудың ір­гесі байтақ даламызда қаланды десек, артық айтқанымыз емес. Ұлы Дала халқының екінші дәу­рендеуі – «қазақ» деген эт­но­ним­нің төңірегінде топтасып, Қазақ хандығын құрумен байланысты. Қазақтың алғашқы он төрт ханының жетеуінің жорықта қаза тапқанын ескерсек, елдікті сақтап қалу­дың оңай болмағанын байқаймыз. Бүгінге үлкен ұлағат қалдырып, ішкі-сыртқы себептерге байланысты хандықтың дәуірі де өтті. Түркі заманынан есептесек, бүгінгі тәуелсіз Қазақстанымыз – Ұлы Даланы мекен еткен ха­лық­тың үшінші дәуірлеу кезеңі, – деді халықаралық конференцияны ашқан облыс әкімі Б.Ізмұхамбетов.

Халықаралық конференция­да Қазақ хандығы тарихына қа­тысты баяндамаларда тарихи оқи­ға­лар мен деректер, тарихи тұл­ғалардың қайталанбас рөлі туралы орынды пікірлер айтылды. Мә­­селен, белгілі шығыстанушы, Р.Сүлейменов атындағы Шығыс­тану институтының директоры, профессор Әбсаттар қажы Дер­бісәлінің айтуынша, Қазақ хандығының құрылуын баяндаған ең негізгі жазба деректің авторы ретінде 1499-1551 жылдары өмір сүрген Мұхаммед Хайдар Дулатиді айтуға болады. Өйткені, ол өзінің «Тарих-и-Рашиди» деп аталатын еңбегінде ХIV-XVI ғасырларда Ор­­талық Азия аумағында өмір сүрген халықтар мен олардың мем­­лекеттері туралы тарихи-эт­нографиялық, географиялық сипатта мол мағлұмат жазып қалдырған.

Бұл деректі Дели университетінің профессоры, Индира Ганди атын­дағы өнер орталығының ғылыми жетекшісі Мансура Хай­дардың пікірі де қуаттай түседі. Ол бү­гін­­гі заманғы қазақ ұлтын қо­ла дәуіріндегі қазақ этногенезі ре­тінде қалыптаса бастаған деп есептейді. Ал ұлт ретінде атауды XV ғасырдың II жартысында ал­ғанына назар аударды. Бұған дәлел ретінде Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и-Рашиди» ең­бегінде жазылғанын алға тартады. «Қазақ халқының талассыз та­мыры берік құндылықтарына сүйсінемін, диалектісіз қуатты қазақ тілін, оның таза табиғатын жоғары баға­лаймын», деген Үндістан ға­лымы өзі еңбек ететін университетте қазақ тіліндегі үйірменің жұмыс жасай бастағанына тоқ­талды.

Ал Ресей Ғылым академия­сы жанындағы Ресей тарихы инс­титутының бас ғылыми қызметкері Найля Бекмаханова Қазақ тарихының бастауын тым тереңнен зерттеу қажеттігіне тоқ­талды. «Кезінде тарихымызды объективті зерттеу болмады. Соғыс, өзге де күрделі кезеңдерді бастан өткерген қа­зақ жерінде зерттеу жүргізуге толық мүмкіндік те, оқулық та бол­­ған жоқ. Енді, міне, сол себеп­тен, Ермұхан Бекмаханов бастаған зерттеушілердің жолын жалғастырып, тарихтың маңызды сәттерін зерттеп, халыққа жеткізу жолында жапа шеккен тұлғалардың аманатын орындаумыз қажет», деп ой түйген Н. Бекмаханованың пікірімен Ресейдің тағы бір ғалы­мы, М.В. Ломоносов атындағы Мәс­кеу мемлекеттік университеті жа­нындағы Азия және Африка елдері институтының профессоры Михаил Мейердің де көзқарасы ұштасып жатыр. «Біз қазақтың тари­хын көп білмедік. Енді, міне, Ұлы Дала елінің тарихының сырына қанықтым. Жалпы, осы секілді тарихи мерекелерді тойлаудың маңызы зор. Әлі де зерттеле түссе, Қазақ хандығына 550 жыл емес, одан көп болуы мүмкін», дейді Ресей ғалымы.

Қазақ хандығының тарихы Франция ғалымдарын да қызықтырады екен. Париж­дегі Шығыс тілдері және өркениеттері ұлт институтының профессоры Пужоль Катриннің пікірінше, қазақтың тарихы XIX-XX ғасыр зұл­мат­тарынан аман өткендігімен ерекшеленеді. Қаншама қиын­дықты бастан өткерсе де жойылып кетпей, ұлт ретінде сақталып қалғандығымен дараланады. Ол: «Қазақтың өткені өзге елдердің тарихынан мемлекетті адами және аумақтық ресурстармен басқаруы таңдандырады. Мұндағы сансыз петроглифтер де, тарихи ескерткіштер де Ұлы Даланың қайталанбас кі­тап­ханасын қалыптастырып, Қазақ елі­нің тарихын қуатты ете түседі» десе, осы елдің және бір ғалымы, Пуа­тье университетінің профессоры Патрис Нодэн: «Қазақ – текті халық. Бұл халық жаугершілік заманда да, бодандық пен түрлі қиын-қыстау кезеңде де мойымады. Қазақ­тың қанындағы бір ұлы қасиет – тарихқа де­ген құрмет, ұлт­тық құндылықтарға деген сыйластық. Бұл Ұлы Дала елінің дарқан­дығынан-ау деп ойлаймын», деп ағынан жарыла пікір білдірді.

Сарайшықта шертілген сыр

Қазақ хандығының 550 жыл­ды­ғы туралы айтқанда Сарайшықтың тарихын айналып өтуге болмайды. Өйткені, қазақ даласындағы ежелгі Сарайшық қалашығының әлі ашыл­маған тылсым сырлары көп. Сарайшық та­ри­хи-мемориалдық кешенінің директоры Молдаш Бер­дімұратов халықаралық кон­ференцияға қатысушыларға ежел­гі қала­шықтың тарихы туралы әсерлі әңгімелеп берді. Оның ай­туынша, мұнда жеті хан жерленген. Ежелгі қалашықтың тарихы шетел ғалым­дарын ерекше қызықтырады. Әсіресе, қала­ның инфрақұрылымының ерекшелігі, археологиялық қаз­ба орнынан табылған тарихи жәдігерлердің сыры әлі толық ашыла қой­маған секілді көрінеді. Ұлы Жібек жолы­ның бойындағы ежелгі қалашыққа бірнеше сауда керуендерінің тоқтағаны да дәлелденіп отыр.

Сарайшықта Қазақ хандығынан арна тартқан халқымыздың тарихын паш ете­тін көрме ұйымдастырылды. Соның ішін­де қолөнер шеберлерінің ежелден келе жат­қан үрдісті бүгінгі ұрпаққа мирас еткен ісмер­лігі назар аудартады. Көрмеде ұлттық құндылықтарға баланатын домбыра, бесік, қамшы, ою-өрнектермен өрілген ұлттық нақыштағы туындылар да жұртшылықтың ықыласын туғызды. Ал «Сарайшық сыр шертеді» атты театрландырылған көріністе Қазақ хандығының тарихынан, сол дәуірдегі өмірден сыр шертер көрініспен бастау алды. Жұртшылық алдына Қазақ хандығының бас­тауында тұрған Керей мен Жәнібек бас­тап, қазақтың жеті ханы шықты. Қазақ хандарының келбеті келісті сомдалыпты. Қазақтың үш биі –Қазыбек би, Төле би, Әйтеке би шараға жиналған жұртшылыққа бата берді.

– Сарайшықта жерленген жеті хан – біздің үлкен тарихымыздың жалғасы. Бұл ата-бабадан аманат болып қалған жер бүгінде шекарамен шегенделіп, мыңдаған ша­қырым жолдар, жүздеген әлеуметтік нысандар бой көтеріп, адамдардың заманауи өмір сү­руіне барлық жағдай жасалып отыр. Бүгінгі Қазақстанның Ұлы Даласы байлыққа толы. Ол дамып, өркендеуде. Қазақстан халқы бүгінде жарасым мен келісімде өмір сүруде, – деді Сарайшықтағы салтанатты шараның ашылуында облыс әкімінің орынбасары Ш.Мұқан.

Мұнда өнер шеберлері қазақ әндерін әуелетті, қоңыр домбыра шанағынан күмбір-күмбір күй төгілді.

Дереккөз: Егемен Қазақстан