Бұл күндері қызыл кірпіштері ырсиып көрініп, кейпі қаша бастаған ғимаратқа ұйқылы-ояу күйде басы салбырап келіп, сүлесоқ қалпы кабинеттен алып шыққан допты балаларға қарай лақтырып жіберіп, өзі әлсін-әлсін есінеп күнге қыздырынып отыратын Әбілтайдың мектепке директор болатыны туралы хабар ауылға бір-ақ күнде тараған. Мына жаңалықты естіген Жалқамыс жұртын бір жерге жинап, қалай таңырқағандарын тыңдар болсақ, «Ойпырымаааай, не дейді?!» деген зор дауыс жер-әлемді жаңғырықтырып кетер еді. Әбілтайдың мектепті қалай бітіргені, оқуға қалай түскені, оны қалай оқығаны, ауылға келіп мектепке қалай жұмысқа тұрғаны осындағы жұрттың көз алдында.

«Жақыпбекке күйеуге тигенде шашым көмірдей қап-қара еді. Жетпегір, Әбілтай, сен ағарттың!» деп сынып жетекшісі Күлпәш жер тепкілей жынданып, сүмірейген оқушысын тоқтаусыз жұлқылап, ақырында көз жасына ерік беріп, мұрнын пыш-пыш еткізіп отырып қалатын.

Әбекең мектеп бітірген соң «оқымаймын» деп әлек салды. Әкесі Шәмілтай жатып кеп жалынып жүріп, көндірген. «Мал болса, азайып барады. Ертең мен кетсем, күнің не болар? Одан да бір жапырақ қағаз алып алшы» деген соң әрең келіскен. «Күнде сабақ айтып, емтиханға дайындалып, сессия тапсырып жүруге уақытым жоқ. Сырттай оқимын» деген онда да. Шәмілтай «тым құрыса, жылына бір рет барып, мұғалімдеріңе көрініп кет» деп ертелі-кеш сұр «Жигулидің» астында жататын ерке баласын зорға суырып алатын. Әбекең т»алай оқуға кеттім» деп ойлап, қалаға барған соң кафеден кафеге орғып, қызық қуалап қайтып келетін. Ондай кезде Шәмілтай шамырқанып кетіп, «уа түйсіксіз, уа санасыз, уа жетпегір» деп үйді айналдыра қуалайды. Биологиясы әп-әйдік болса да, психологиясы әлі ауылды айналшықтап шыға қоймаған Әбілтай кейде әке ашуынан сескеніп, сұр «Жигулидің» ішіне кіріп, есік-терезесін кілттеп алады. Шарасы таусылған Шәкең дымы құрып, көнере бастаған көлікті әрі-бері сілкіп қоя салады. «Уа түйсіксіз, «Жигулиіңмен» қосып, анау сайға итеріп жіберер ме еді?»» деп күйінеді.

Бірақ қайткен күнде де бауыр еті емес пе. Баласы диплом алған күні Шәмілтай ағайын-туғанды шақырып, дастархан жайған. Екі-үш ай өтпей көрші Сексеуіл ауылымен құдандалы болған. «Әйел алған соң, жаман «Жигулимен» жүргенім ұят болмай ма?», - депті Әбілтай бір күні шәй үстінде сұлу жары Моншақтың көзінше. Келіннің алдында мынадай бұйымтайға қарсылық білдіруге ыңғайсызданған Шәмілтай, өзінде бар ақшаның басын құрап баласына су жаңа жапон көлігін әперіп құтылды. Темір тұлпарды тақымға басқан соң ауыл мен қала арасына әрлі-берлі адам тасып ызғытады да жүреді. Ата-ене мен күйеуін жақынырақ танып, көңілі орныға бастаған Моншақ бір күні «Қашанғы шапқылайсың? Дипломың бар емес пе? Жұмысқа тұрсаңшы» деп қиылғанда барып, Әбекеңнің ойына жұмыс жайы сап ете қалған.

– Е-е-е деген, – сонда есінеп тұрып, – Жұмысқа тұру керек екен ғой...

 Алайда жұмысқа орналаса салу Әбілтай ойлағандай оңай болмай шықты. Әкесіне жұмсақтап айтып көріп еді, «бір күні тамақты шайнап, аузыма салып бер дейтін шығарсың» деп ашуға басыпты. Содан шаруаны Моншақтың өзі қолға алған. Ақылына көркі сай, пысық, алымды әйел директордың алдына күйеуін ертіп барып жүріп, зейнет жасына екі жылы қалған Жұмаділ Аспантауовты көндіргенге ұқсайды. Әйтеуір, көп өтпей Әбілтай аузына ысқырығын қыстырып, қолына добы мен журналын ұстап, дене тәрбиесі пәнінің мұғалімі болып шыға келді. «Мұны жумаса болмайды» деп кешке біраз думандатқан көрінеді.

 Кеш орталанып, соңына тақағанда Әбілтай сөзінен сүрініп, көзін бір ашып, бір қалғып кетіп отырып: «Мұғалім болғанымды қайтейін, бір жыл айлық алмаймын» депті ызаланып. Сөйтіп, Моншақ пен Жұмаділ Аспантауов арасындағы аса құпия келісімді жариялап қоя берген. Абырой болғанда, сол түні сыраны суша сіміргендер ертесіне не істеп, не қойғандарын жаппай ұмытып, ашылған құпия ауада қалықтап біраз тұрыпты да, ғарыш кеңістігіне сіңіп кете барыпты. Міне, содан бері екі жыл табан аудармай, педагог деген мәртебелі атақты арқалап келе жатыр. Әлде, педагог мәртебесі мұны арқалап келе жатыр. Әйтеуір, ілдебайлап өмір сүріп келеді. Сөйтіп жүргенде жарқ еткен жаңалықтың сиқы осы. Директорлық!

 Соңғы уақытта зейнет жасына таяған директор Аспантауовтың қызметін доғаратыны анық болып жүрген. «Орнына кім келеді?» деген сауал Жалқамыс ауылын толғандырған маңызды жайтқа айналған еді. Қай үйге барсаң да, осы сауалды мөлдірете талқылап отырған жұртты оңай кезіктіресіз. Бірақ басқа-басқа «Әбілтай директор болады ау» деген болжам бұл ауылдағы жан баласының миына кіріп шықпаған. Өндірдей жап-жас, ісі шалағайлау жігіттің біраз уақытқа ұшты-күйлі жоғалуы, ауласында қымбат көлігінің де көзге шалынбауы оның директор болу мүмкіндігін ауыл арасында арттыра түскен. Көп ұзамай үстіне костюм-шалбар киген Әбілтай жымың-жымың етіп мектепте қайтадан пайда бола кетті. Әдетте қызыл трикосының ауын тіккен ақ жібі салбырап, үстіне ескі спортивкасын іле салып құр сүлдерін сүйретіп келетін Әбілтайдың мына тұрқы расында бөлек еді. Шашын да еппен қайырып, түрі шырайлана түскен. Осыдан соң-ақ мұғалімдер оның мектептің келесі басшысы болатынына түк те күмәнданбаған. Қаумалап, ортаға алып еді, Әбілтай бастапқыда «ойбай, мұны кім шығарып жүр?» деп тулаған екен, кейін «уақытында көресіздер ғой...» деп жабасіркелей құтылыпты. Оның мына сөзі ауылдықтар үшін біржола пәтуа ретінде қабылданып, жаңа директорға жағыну іс-шарасы басталып кете барған.

Қараңғы түспей ағып-тамып үй жаққа қарай келе жатқан аз адамды көріп Моншақ күйеуін біраз сілкілеп алды.

Директорлығымен құттықтаған жұрт құр келмейді, әйтеуір. Жылы-жұмсақ, тәтті-пәттісін ала келеді. «Баласы директор болады» дегелі Шәмілтай мен әйелі Шәрипа да біраз көтеріліп қалған. 

–Әбілтайжан, кішкентайынан ерек еді ғой. Тентек болса да, ақылды тентек болатын, – дейді жасы қырықтан енді асқан, мектеп жұмысшысы Сайлау. – Жаман нағашың сыртыңнан сүйсіне қарап, үміт күтіп жүрді ғой.

–Рахмет, аға, – дейді Әбілтай ыржалақтап.

–Жұмысың қалай боп жатыр? – деді қанша күннен бері ауыл адамдарының сөйлеу тактикасына бой үйретіп алған Шәмілтай.

–Сол жұмыс жағын айтқалы келіп едім, – деп Сайлау енді негізгі бұйымтайға көшті. Сөйтіп, қазіргі завхоз Тайырды біраз жамандады.

–Кезінде колхоз болып тұрғанда қырманның басына түнейтін едім ғой, білесіз Шәке. Кез келген шаруаны ұршықша үйіріп әкетем, – деп бастап, сөзінің соңын ала шаруашылық меңгерушісінің орынтағынан үмітті екенін аңғартқан. Зал тамға жаңадан жайылған қызыл кілем де Сайлаудың сөзін қостағандай, терезеден түскен күн сәулесіне шағылысып, жалт-жұлт етеді.

 Басшылықтың буына еліткен Әбілтай өкілеттілігін әзірден пайдаланып, «аға, тас қыламыз» деп жібереді кейде. Мұндай сәтте Моншақ бір бүйірінен түртіп қалып, тәубесіне түсіріп қояды. Топырлаған қонақтың бірде бірі құр келмейді. Бірі мұның машинасының орындықтарына әдемі жабу, бірі малға деп шөп әкеліп төгіп тастады. Әсіресе, завуч болудан үмітті Тандыбайдың сыйлығы бәрінен асып түсті. Қазір физикадан беретін ағайы «сиырлардың жем-шөбі менен болсын» деп 100 бау пішенді қораның аузы-мұрнынан шығарған. Біртіндеп мұндай сыйлыққа Моншақ та үйрене бастады. Нәті әйел емес пе, жаны жылып, көңілі өсіп қалатын болды. Кей үміткерлер «Әбілтай мен шаруашылықты ойлай бермей, келінге де жағайық» деді ме, үй әп-сәтте шаңсорғыш, қысқа толқынды пеш, үтік сияқты заттарға толып, Моншақ «қайсысын қай жерге жайғастырамын» деп басы қатқан.

Келушілер сый-сыяпатын құр әкеле салмай, болашақ директорды әбден мақтап, сөз аяғына қарай кеудесіндегі үмітін сыздықтатып жеткізеді. Әбілтай ешқайсының меселін қайтармайтын жомарт жүрек жанға айналып алған. Тіпті біреулер «алдымыз қыс ғой» деп бұған жағалы тон мен Түркияда тіктірілген ұзын қоныш етік те кигізіп кетті. Сөйтіп, айналдырған екі аптада Шәмілтайдың шаңырағы дүние-мүлікке сықай толды. Мұншама дүниенің қызығын көріп Әбілтай да, оның келіншегі де мәз. Мектепке барса, әні-міне зейнетке шыққалы жүрген сынып жетекшісі Күлпәш айналып-толғанып өбектейді.

–Әсілі, мен адам танимын Әбәлөк, – дейді мұны өзінше еркелетіп, – сен сабақ оқымасаң да көзқарасың терең бала едің ғой, – деп бастап:

–Әй, осы анау Шәнөк, Айбарша, Тұрлан, Ғазиздермен хабарласып тұрсыңдар ма? Олар қайда жүр өзі? – деп сыныбындағы балаларды түгендеген болады. Әбілтай ватсаптағы конференцияның арқасында кімнің қайда жүргенін аңдып отырады. Сондықтан апайының сұрағына іркілмей, жауап беріп тастайды.

–Әә, жөн. Аман жүріңдер, айналайын. Өй, жаным. Әбәлөкжан, Жақыпбек көкең аурушаң болып кетті. Бәрі өзінен ғой. Ішпе десем де, ішеді. Баяғыда келін болып түскенде шашым көмірдей қап-қара еді. Жетпегір, Жақыпбек ағартты ғой, – деп ауылдағы жалғыз автобусты айдайтын шалын біраз сыбап алады.

– Сен маған жәрдем ет. Пенсияға шыққан соң да бірер жыл сабақ беріп жүре тұрайын, қалқам. Оған дейін Сәкебай да оқуын бітіріп, жұмысқа тұрып қалар. Ол да мұғалім ғой. Түріне қарамай, менің жолымды қуды, – деп ұлына қатысты емеурінін де аңғартып қояды.

 Әбілтай ешкімнің бетін қайтарған емес. «Жарайды, апай» дейді күлімсіреп. «Сіз айтсаңыз болды ғой!».

 Енді бүкіл ауылға жаңа директордың мырзалығы жайлы жағымды хабар кеңінен жайылған. Үйіне «кездейсоқ кеп қала салатын», әдейілеп ат басын бұратын, бұларды «сағына қалатын» адамдар ағыны да толастамады. Ешбірінің сөзі құрғақ емес. Бәрі тегіс шежірені жаттап келген бе, бір жағынан Әбілтайға туыс болып шығады. Онысын құр айта салмай, қай ата жағынан екенін де дәлме-дәл дәлелдейді. «Осыншама туысым бұған дейін қайда жүрген?» деп Әбекең де аң-таң. Өмір бойы Кендірбай қыстағында мал баққан, ауылға анда-санда келетін Зылиха кемпір де ентігіп жетіпті. «Қой бағып жүрген Зәуірбегімді мұғалім етші. Өзі бір қара күш иесі. Кез-келген шаруаңды жапырып жібереді»,- дейді. Басына бір емес, екі орамал тартып келіпті. Сол екі орамалдың ортасына арнайылап, көрінетіндей етіп бес бірдей он мың теңгелік ақшаны жайып қойыпты. Әбілтай мен Моншақ мынаны көріп, көңілдерін күлкі қысады.

 –Апа, балаңыздың жоғары білімі жоқ қой, – дейді Әбілтай өзінше уәж айтқан болып.

–Ойбай-ау, білімі жоқ болса да, малы бар ғой. Не, сенің тақияңа тарлық ете ме? – дейді бірбеткей Зылиха кемпір.

 Шіркін, Кендірбайдағы мыңғырған малдың арасынан таңдап тұрып қалағанын әкелсе, оны өкіртіп сатса, түскен ақшаға ысылдаған су жаңа джип алса ғой деп арман етеді Әбілтай. Бұл ойын зәуде келіншегіне жеткізеді. «Әуелі сол креслоға отырып ал. Басқасын сосын көреміз» дейді Моншақ салқынқандылық танытып. Бірақ күн сайын келіп жатқан мал-дүние, адамдардың ыстық ықыласы, бұған бағыныштылығы Әбекеңнің көңілін көтеріп, абыройын асыра түскен. Абыройдың асуы – адамға да әсер етпеуші ме еді. Әбілтайдың да мінез-құлық, кескін-келбетінен өзгешелік байқалып, баяғы шала-шарпы қимылдайтын алаңғасар емес, салиқалы, салмақты жанға айнала бастаған.

 Жұрт сырттай Әбілтайды директор етіп «тағайындап» тастағанына қарамастан, мектептің қазіргі басшысы Аспантауов орнынан қозғала қоймады. Жүріс-тұрысынан да асығыстық байқалмайды. Маңғаз басып мектепке кіріп келе жатады. Асықпай адымдап шығып бара жатады. Екі апта үйінде жатып іші пысқан соң Әбілтай да жұмысқа келген. Аузына ысқырығын салып, қолтығына добын қысып сабағына кіріскен. Оңашада мұғалімдер «Әбеке, сіз қашан..?» деп директорлықты меңзеп қояды. «Жақында болып қалады. Асықпаңыздар» дейді Әбілтай өзі үшін де, өзгелер үшін де бейтаныс сабырлы мінезбен.

 Жұрт көңілі қоңылтақсып, Әбілтайдың директорлық мансабынан күдіктене бастағанда ауданнан бір топ комиссия сау етіп, Аспантауовтың кабинетінде екі сағаттай жиналыс өткізіпті. Мұны көрген мұғалім қауымы басшылықтың ауысатынына еш күмәнданбай, ақпаратты сүзгіден өткізіп әуре болмай-ақ ауыл-аймаққа хабарлап жіберген. Тіпті жиналыстан Әбілтайды көргендер де бар екен. Алайда комиссия ешкімді орнынан алмады, ешкімді тағайындамады, мұғалімдердің сабақ жоспарын тексеріпті де, қайтып кетіпті.

 Үміттері шынға айналмай, уақыттың созыла түскенінен қауіптенген жұрт, «жаңа директорға» сыйға берген тартулары үшін алаңдай бастағанда аудан орталығынан тағы да бір топ дөкей келген. Көңілдері күпті жұрт тағы да мектеп пен директордың кабинеті жаққа елеңдеп, жаңалық күткен. Бірақ жұрт күткен жаңалық тағы да болмады.

Арада екі күн өтпей, айтқаны айдай келетін, ауыл арасында «көріпкел» атанып кеткен Гүлмәрия «Әбілтайдың директор болатыны өтірік екен. Комиссия Аспантауовты тағы екі жылға орнында қалдырыпты» деген хабар таратқан. Қызықтың көкесі осы кезде болды. Жұрт жаппай Әбілтайдың үйіне ағылыпты. Тандыбай екі апта бұрын қораға түсіріп кеткен 100 бау пішенін қайта тиеп кетіп қалыпты. Құр кетпей ұрсып кетіпті. «Директор болмайтын болсаң, немене әуреге саласың?! Әй, өзім де ойлап едім, бұған директорлық қайдан біте қойды!» деп Әбілтайдың бетіне жамандап, бұрқ-сарқ қайнапты. Ауыл адамдары берген дүние-мүліктерін қайта сұрап Шәмілтай шаңырағының шаңын қаққан. Тіпті дүкенші Жамал қысқа толқынды пешті ішінде айналып жатқан тамағымен көтеріп әкетіп, онысы жолда үстіне төгіліп, ауылды шулатып әрең басылған. Сол күні кешке дейін біреу Шәмілтайдың шаңырағынан шаңсорғыш арқалап шықты, енді біреу көліктегі автожабуды қайта сыпырып алған. Шебер деп аты шыққан Қайырғали «баптанып отырып, шай ішіңіздер» деп сыйға тартқан орындықтар мен үстелін «өзімізге де керек болып қалды» деп салдыраған көлігіне тиеп тайып тұрыпты. «Завхоз боп жатсам, айтқан рахметім деп қабылдарсың» деп төргі бөлмеге әкеліп жайып тастаған ою-өрнегі мен қызыл түсі көздің жауын алатын кілемін әдемілеп бүктеп, орап, иығына салып Сайлау да шығып кетіпті. Шығып бара жатып, «ренжіме жиенжан, келесі директорға да қамдану керек қой» деп арқадан қағыпты. Не керек, Әбілтай мен Моншақ айналдырған бірнеше сағатта-ақ үйдің сәнін келістіріп тұрған дүние біткеннен айырылып қала берген. Әсіресе, Кендірбай қыстағын ен жайлап отырған Шернияз байдың кемпірі Зылиха алақанын шапаттап қуаныпты: «Бәсе, құлағынан сүйрегендей етіп оқытқан Әбілтай қайбір директор болып жарытар? Ымға түсінбеген, дымға түсінбейді деген. Басымды қайта-қайта иіп отырсам, «балаңның білімі бар ма?» дей береді, жетпегір» депті күбісін піскілеп тұрып.

Осылайша, ауыл адамдары берген дүниесі мен ақшасын қайтарып алып, көңілдерін демдеген күннің ертесіне-ақ Аспантауов қызметімен қош айтысқан. «Оу, бұл қалайша?» дегенше болған жоқ, аудандық білім бөлімінің басшысы Жылқыбай Шорахметов «Жастарға қазірден көңіл бөліп, оларды қызмет баспалдағына көтергеніміз абзал. Мемлекет бізден соны талап етіп отыр» деп Әбілтай Нұрмырзаевты Жалқамыс ауылдық орта мектебінің директоры деп таныстырған.

Оқудың иісі мұрнына бармайтын, директор болуға ықыласы да, ақшасы да жоқ Әбілтайға айдың-күннің аманында басшылықтың бұйырғаны, расында қызық. Бұл оқиғаға қайын атасы Жылгелдінің тікелей қатысы бар-тын. Кезінде аудан әкімінің орынбасары, мемлекеттік кіріс басқармасының бөлім меңгерушісі қызметтерін істеп жүргенде әуелі тарих пәнінің мұғалімі, кейін аудандық білім бөлімінің әдіскері болған Жылқыбай Шорахметовке зор әсері тиген. Өзі білімді, өзі белсенді, өзінің жылқысы көп Жылқыбай Жылгелдіге ә дегеннен ұнаған. Ақыры қызмет баспалдағында жетелеп жүріп Жылқыбайды білім бөлімінің басшысы деңгейіне де жеткізді. Аз күнде облысқа қарай жоғарыламақ. Ағасының жақсылығы ойынан шықпай, көңілі толқыған Жылқыбай қолда билік барда жақсылық жасап қалайын десе керек.

–Аға, інішектердің бірі болса айт. Көтерейік, – депті зейнет жасына жетіп отырған Жылгелдіге бір жолыққанда.

 Жылекең әрі-бері қараса ыңғайлы адам көзге ілінбейді. Мың қайтара ойлана келе өзінің тұла бойы тұңғышы Моншақты алып, бүгінде берекелі отбасы болып отырған Әбілтай еске түсе кетпей ме? Содан күйеу баладан директор жасау процесі бақандай бес айға созылыпты. Аспантауовты қызметтен қалай алу керек, Әбілтайдың санасына басшылық қызметті қалай сіңіру керек, оны қалай дайындау керек, бұл істі Жылгелді ақсақал, бастық Шораханов, әйелі Моншақ үшеулеп жүріп ретке келтірген. Ұяты жібермеді ме, әлде директор болу деген ой санасына сыймады ма, Әбілтай бастапқыда ат-тонын ала қашқан. Кейін ақыры көнсе керек. Енді әні-міне жылы орынтаққа отырғалы жатқанда Аспантауов арызданып, «оңайлықпен қызметімді бермеймін» деп біраз әлекке салған. Осы кезде ғой жұрттың өздері берген дүние-мүлікті қайтадан жапа-тармағай тәркілеп кететіні. Әйтеуір, Шораханов бар беделін салып жүріп аузына ысқырығын, қолтығына добын қыстырып, сүлесоқ жүрген Әбілтайды өйтіп-бүйтіп директор қылды.

 «Баяғыдан күткен директорымыз осы Әбілтай секілді жалынды, белсенді жас еді ғой» деп сөз сөйлепті мұғалімдер бірінен соң бірі. Орындарына отырған соң ауыздарын қолдарымен көлегейлеп «пішту, мынау бастық болған соң не айтасың» деп күбірлесіпті. Сол күні кешке дейін ақ алдыңғы күні иелерінің етегіне жабысып кете барған дүние-мүлік шып-шырғасы бұзылмай, Шәмілтайдың шаңырағына қайта оралған көрінеді.

 Абай Аймағамбет