Соның бірі – дін. Ағымдарды шынайы исламға қарсы қою арқылы азаматтардың арасында араздық тудыруда. Мұның негізгі мақсаты ел ішінде бүлік шығару арқылы елдердің орталық билігін құлату. Бұл мәселе Орталық Азия елдерінен оқшау  емес. Жоғарғы бөлімдерде Орталық Азияға саяси-әлеуметтік ықпалдар мен идеологиялық тартыстарды сарапталды. Енді осы мәселелерге әлемдік тәуелсіз сарапшылардың пікірімен қарасақ.

International Crisis Group – ICG сынды халықаралық дағдарыстық топ Орталық Азия елдері радикализммен шынайы күресіп отырған жоқ деп атап өтеді. Аталмыш сарапшылар қауымдастығы Орталық Азияға қатысты мынадай сипаттама береді: «Орталық Азияның коррупция жайлаған мемлекеттері радикалдық исламға қарсы іс жүзінде ешқандай әрекет жасап отырған жоқ. Бұл аймақтағы елдердің билігі керісінше, азаматтардың еркіндігін шектеп, өзгеше ойлайтындарды қуғынға салып радикалдану процесін жеделдетіп жатыр». Әрине бұл біржақты пікір деп санаймыз. Себебі Орта Азия мемлекеттері мүмкіндігінше сыбайлас жемқорлықпен күресіп, сананы өзгертуге, жеке көзқарасқа мүмкіндік беруде. Бірақ жеке көзқарастың саясатқа айналып, елдің арасында бүлік салмауына мүмкіндік бермей. Біз сараптап қарасақ, бұл аймақтағы елдердің ғасырлық таным-түсінігімен санасуымыз қажет деп санаймын.

Халықаралық дағдарыстық топ Орталық Азия елдері үкіметтерін қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы ынтымақтастықты жақсартып, діни еркіндікке қатысты заңнамаларды либералдандыруға және жастардың экономикалық жағдайын жақсартуға шақырған.

Астанадағы Назарбаев университетінің саяси ғылымдар мен халықаралық байланыстар бөлімі профессоры Элен Тибо Орталық Азияның діни ахуалын былайша сипаттайды: «Орталық Азиядағы елдерінде дінге ықылас артып келеді. Әрине, Түркіменстандағы жағдайды жақсы білмейміз, өйткені ол елге бара алмаймыз. Жасына қарамастан дінге бет бұрған және дінді уағыздайтын адамдар саны қоғамның барлық топтарында көбейіп келеді. Орталық Азияда секуляризм құндылықтары да мықты. Халықтың көп бөлігі мемлекет дінге араласпауы тиіс (мемлекет діннен бөлек болуы) деген саяси принципті мықты ұстанады. Бірақ радикал топтардың шығып жатқаны да рас. Бұрын ондай топтар болмаған. Бұл құбылыс онша көп тарай қоймағанымен, оған назар аудару керек. Қырғызстан мен Тәжікстанда кедейлік деңгейі жоғары екенін рас. Мысалы, Сирия мен Иракқа аттанған Орталық Азия тұрғындарының ішінде мигранттар көп. Олар өзге елден жұмыс іздеуге шалқып өмір сүріп жатқандықтан кеткен жоқ. Олардың көбі - мұқтаж жандар. Мына бір маңызды жайтты айту керек - олар радикалдар қатарына кедейліктің кесірінен емес, қоғамнан шетқақпай көргендіктен қосылған. Ресейдегі мигранттардың өмірі қандай қиын екені белгілі: жұмыс ауыр, кемсітушілік факторлары көп, мигранттар ол жақта өздерін екінші сортты адам сезінеді. Бұған қоса, олар туыстарынан жырақтап, қоғамнан шеттетіліп қалғандай сезінеді. Сирия мен Ирактағы «Ислам мемлекеті» радикал ұйымына қосылғандардың ішінде ислам дінін енді ғана қабылдаған еуропалықтар да көп. Олар да өздерін қоғамнан әлеуметтік шетқақпай көргендей сезініп радикалдарға ерген. Олардың бәрі кедей деуге болмайды. Демек мұның себебін кедейлікпен қатар, олар тап болған әлеуметтік оқшауланудан іздеу керек».

«Адамның діни сеніміне қысым күшие берсе, радикализм арта береді. Орталық Азияда бұл жағынан Тәжікстан, Өзбекстан мемлекеттерін атауға болады», - дейді Варшавадағы Шығыс зерттеулер орталығының сарапшысы Йозеф Ланг.

Тәуелсіз сарапшылардың сараптамасына назар салатын болсақ, қоғамда, жазасын өтеу орындарында діни сеніміне еркіндік бере отырып, өзара сұхбат негізінде дәстүрлі құндылықтарды, бейбітшілік идеясын саналарына сіңіру қажет деп есептейді. Сонымен қатар, елдің әлеуметтік жағдайын көтеріп, еркіндік, демократия құндылықтарын сақтаудың маңыздылығын алға тартады.  Азаматтардың санасындағы рухани ваккумға азаматтар өз еркіндіктерімен жету қажет деп есептейді. Сараптап қарасақ, бұл ұғымдардың маңыздылығы жоғары болғанымен, теріс әрекеттерге итермелейтін идеологияларға әр ел өзіндік ұлттық болмысын қарсы қою арқылы ғана мәселені жеңілдетпек деп санаймыз. Себебі философия, тарих, тағы да басқа ғылымдардың негіздеуі бойынша әр халықтың өз болмысын іздеуінен өзге болмысқа шаталып кететінін ұсынылуда. Яғни, аталып отырған мәселелермен күресте бірнеше бағытты қолдануды қажет ететіндігін бүгінгі тәжірибе көрсетіп беруде.

Жарас Ахан,

тарихшы