Bilim jáne ǵylym mınıstri laýazymyna taǵaıyndala sala shýly bastamalarmen daýǵa qalǵan Erlan Saǵadıev tengrinews.kz saıtynyń ınternet-konferensıasyna qatysyp, ózekti taqyryptardy qamtyǵan birqatar suraqtarǵa jaýap beripti. Qamshy.kz oqyrmandarynyń nazaryna sol suhbatty usynyp otyrmyz.

Erlan Kenjeǵalıuly, 1 qyrkúıekten bastap Qazaqstan jańa bilim berý júıesine kóshedi. Bilim berý júıesindegi ol jańalyqtar qandaı sıpatta bolady?

Álemniń damyǵan elderiniń kóbi 80-jyldardyń ortasynda bilim berýdiń jańa tıpine kóshý kerek degen qorytyndyǵa keldi. Ol bilimniń sanyna emes, fýnksıonaldyq saýattylyqqa negizdelý kerek boldy. Iaǵnı, adamnyń kóp bilýi mańyzdy emes, onyń qolynan ne keledi jáne bilimin qalaı paıdalana alady degen máselege nazar aýdaryldy. 1988 jyldan bastap ekonomıkalyq áriptestik jáne damý uıymynyń elderi birinen soń biri mektepterdegi osy jańa mazmunǵa kóshe bastady. Bul proses 90-jyldardyń ortasyna qaraı tolyq aıaqtaldy. 1997 jyly kóp elder PISA dep atalatyn ortaq standartqa kóshý týraly kelisimge keldi. Mine, 1 qyrkúıekten bastap Qazaqstan da osy júıeni barlyq mektepterdiń birinshi synyptaryna engizeli. Júıeni tolyq engizýge tórt jyl qajet bolyp otyr.

Jańa baǵdarlamada qandaı naqty ózgerister bolady?

Muny myna eki suraqty mysal ete otyryp túsindirýge bolatyn shyǵar. Birinshisi, «Tyń ıgerý jyldarynda qansha gektar jer ıgerildi? degen suraq. Bul UBT-ǵa tán suraqtardyń biri. Bul jerde bar bolǵany naqty datalardy, faktiler men sıfrlardy bilse jetkilikti. Ekinshi suraq: «Jaryq pen sýdyq bir birine qandaı qatysy bar?» degen suraq. Jaýap nusqalary: dybys pen amplıtýda, jyldamdyq pen jıilik, taǵysyn taǵylar. Bul joǵary oqý ornyna túsý úshin tapsyrylatyn fýnksıonaldy saýattylyq synaǵy suraqtarynyń klasıkalyq tıpi.  Munda fızıkadan bazalyq bilim baǵalanady, biraq eń bastysy – balanyń oılaýy men logıkasy. Bul bolashaqta UBT-ǵa enetin suraqtardyń túrleri. 1 qyrkúıekten bastap enetin ózgerister osyndaı suraqtarmen erekshelenedi desek bolady.

Nazarbaev zıatkerlik mekterterinde onda qabyldanar aldynda emtıhan tapsyrǵan balalar oqýda jáne olardyń materıaldyq-tehnıkalyq bazasy, muǵalimderdiń jalaqysy da joǵary. Qarapaıym mektepter muny alyp kete ala ma?

Birinshiden, baǵdarlama osy ýaqytqa deıin beıimdeldi. 30 pılottyq mektep – Qazaqstandaǵy qarapaıym mektepter, olardyń ishinde aýyl mektepteri de, shaǵyn jınaqty mektepter de bar. Biz basqa mektepterdiń de, oqýshylardyń da buǵan shamasy keletinine senimdimiz. Jańa júıe Nazarbaev mektepterinde jáne otyz pılottyq mektepte synaldy. Buǵan birneshe jyl ketti. Ata-analar da, oqýshylar da buǵan kóńilderi tolady, oqytýshylar qoldap otyr. NZM-ge túsý úshin baıqaýda búgin bir orynǵa 15 adamnan keledi. Dál osy oqytý baǵdarlamalary barlyq 7,5 myń mektepke enetin bolady.

Ekinshiden, muǵalimderge qajet ádistemelik materıaldardyń tolyq resýrsy: oqý baǵdarlamalary, sabaq josparlary, oqýlyqtar, muǵalimderge arnalǵan basshylyq quraldar, baǵalaý boıynsha usynystar ázirlendi. Osy materıaldardyń barlyǵy jaqyn kúnderi muǵalimderge biliktilik jetildirý kýrstarynda tanystyrylatyn bolady.

Úshinshiden, ol mektepterdiń materıaldyq-tehnıkalyq bazasy aıtarlyqtaı jańarmaıdy. Másele oqýlyqtardyń mazmunynda bolyp otyr. Biraq, men mektepterdiń qural-jabdyqtaryn jańartý kerek degenmen kelisemin, kóp nárseni satyp alý kerek, jańartý qajet, bul máselelerdiń barlyǵyn biz úkimet pen ákimdikterdiń aldyna qoıamyz.

Tórtinshiden, biz NZM-nan «Órleý» biliktilik jetildirý ulttyq ortalyǵynyń 540 oqytýshy-trenerin, mektepterdiń 140 muǵalimin oqytatyn 80 oqytýshyny daıyndap qoıdyq. Sonymen qatar, mektep muǵalimderiniń biliktiligin arttyrý júrýde. 760-tan astam trener búginde bastaýysh mektepterdiń 73 myń muǵalimin osy jazdaǵy baǵdarlamanyń jańa mazmunyna oqytýda. Bul jumystar barlyq óńirdegi 280 mektepte ótetin bolady, oǵan bastaýysh synyp muǵalimderi qatysady.

Iaǵnı, jańa júıege biz tolyqtaı daıynbyz ba?

Iá, biz daıynbyz. Munyń barlyǵy aıaq astynan jasalyp jatqan joq. Sońǵy úsh jylda 52 myń oqytýshy jańa júıe boıynsha oqytý ádistemesinen biliktilik arttyrý kýrstaryn ótti. Aıtsa da, aılyqtaryna ústemeler qosyldy. Sondyqtan, muǵalimder áńgime ne týraly bolyp otyrǵanyn biledi jáne olar buǵan daıyn. Osy jyldar boıy aýqymdy daıyndyq jumystary júrdi. Balalardyń mekteppen qamtylýyn biz 5 jylda 36-dan 82 paıyzǵa arttyrdyq. 2019 jylǵa qaraı mekteppen qamtý 100 paıyz oryndalý kerek. Iaǵnı, balalar mektepke belgili bir daıyndyqpen keletin bolady.

Sondyqtan, «Jańa mınıstr kelip bárin ózgertip jatyr» degen kezde eldiń jańa mazmunǵa kóshýge uzaq jyl daıyndalǵanyn da oılaý kerek. Bizde jańa baǵdarlama boıynsha eksperımentaldy mektepterde oqyǵan balalar endigisi mektep bitirdi. Prezıdent tapsyrmasy boıynsha bul reforma 15 jyl buryn bastalǵan. Maǵan birneshe mınıstr buǵan deıin aınalysqan sol jumysty júzege asyrýdyń aýqymdy bóligin atqarý buıyryp otyr. Biz ol mınıstrlerge alǵys aıtýymyz qajet.

Jazǵy kanıkýldardyń qysqaratyny týraly málimdemeńiz de narazylyqqa tap boldy...

Jaz – oqýshylar úshin mańyzdy kezeń. Biraq, senbi de – mańyzdy kún. Ol buryn bolmaǵan. Ol kún balalarǵa da, ata-analarǵa da kerek. Barlyq órkenıetti elder otbasyndaǵy qarym-qatynas, jaqyn aralasýdyń mańyzyn aıtyp otyr. Bir kún ol úshin jetkiliksiz. Biz otbasynda ótetin ýaqytty, otbasylyq tárbıe men balanyń qosymsha jetilýine qajet ýaqytta eki esege jýyq arttyrǵaly otyrmyz. Endi balalardyń sportpen, mýzykamen, ónermen aınalysýyna mol múmkindikter týady.

Osy senbi kúngi demalystyń arqasynda oqýshy qosymsha 34 kún demalys alady eken. Men muǵalimder saǵattar úshin alańdaıtynyn túsinemin. Alańdaýǵa negiz joq, elde muǵalim jetispeıdi, halyq sany ósýde. Sondyqtan, eshkim jumyssyz qalmaıdy. Qazir eń mańyzdysy – baǵdarlamany jańartyp, bilim sapasyn kóterý.

Endi jazǵa kelsek. Bastaýysh synyptar tek 31 mamyrǵa deıin oqıtyn bolady. Iaǵnı, tolyq úsh aı demalady. Negizgi mektep jáne joǵary synyp oqýshylarynyń oqý jyly bar bolǵany 10 kúnge uzarady. Birde-bir synyp oqýdy 10 maýsymnan ary jalǵastyrmaıdy. Al, senbi kúngi demalys eseinen qosymsha 34 kún demalatynyn osy jerde taǵy eske salamyn.

Bes kúndik oqý júıesine oqý jylyn 10 kúnge uzartpaı kóshýge bolmaı ma?

Oqý baǵdarlamasy júzdegen ádiskerlerdiń, muǵalimder men ǵalymdardyń eńbegi ekenin umytpaý kerek. Bala belgili bir taqyryptar men deńgeılerdi ıgerýi qajet. Mysaly, fızıkadaǵy optıka bólimin alaıyq. Baǵdarlamany qysqartýdy qalaıtyndar «Optıka bólimin alyp tastaıyq. Tym aýyr» deıdi. Muny qalaı túsinemiz? Bala jaryq tabıǵatyn, jaryqtyń synýy men bólinýin bilmeýi kerek pe? Árbir kezekti deńgeı aldyńǵysymen baılanysty. Segizinshi synypqa barǵanda jetinshi synyptyń baǵdarlamasyn bilýiń kerek degendeı. Barlyǵy baılanysty jáne bir-birine negizdelgen.

Qazaqstanda úsh tilde oqytý júıesine kóshý týraly burynnan aıtylýda. Alaıda, ata-analar men keı smarapshylar mektepter oǵan áli daıyn emes dep otyr.

Birinshi úsh tildilik kólemin túsinip alaıyq. Eshkim 1 qyrkúıekten bastap mektepterde mindetti túrde úsh tildi oqytý synyptaryn engizgeli otyrǵan joq. Baǵdarlamaǵa saı tek 10, 11-synyptar ǵana, 2019 jyldyń qyrkúıeginen bastap, tek tórt pándi (fızıka, hımıa, bıologıa, ınformatıka) aǵylshyn tilinde oqıtyn bolady. Bul aptasyna 8 saǵatty quraıdy. Bul jine tek tórt jyldan keıin enedi. Sonymen birge, qazaq tilinde oqytatyn mektepterde matematıka, qazaq tili, qazaq ádebıeti, Qazaqstan tarıhy, geografıa jáne taǵy basqa pánder qazaq tilinde oqytylady. Barlyǵy – 16 saǵat. Eger ınvarıantty saǵat sandaryna shaqsaq, barlyq 22 saǵattyń 14 tsaǵaty qazaq tilinde oqytylady. Buǵan dene tárbıesine arnalǵan 3 saǵatty qosyńyz. Ol da qazaq tilinde ótedi. Orys tili men orys ádebıeti, álem tarıhy orys tilinde oqytylady. Orys tildi mektepterde de osyndaı qatynas bolady.bul 2019 jyldan bastap, tek joǵary synyptarǵa enedi.

Basqa synyptarda búgingi bazalyq qaǵıdalar saqtalady. Árıne, tildik júktemeler artady, óıtkeni, balalar joǵary synypta úsh tilde oqýǵa ázir bolýy kerek. Biz negizgi mektepterde de pánderdi úsh tilde oqýǵa múmkindik beremiz. Biraq, bul mektepterdiń ázirligine baılanysty júzege asady. Muǵalimderdi jappaı daıyndaý bıyl bastalady.

Qazir aımaqtarda osy baǵyttaǵy jumys qyzý júrýde. Shyǵys Qazaqstan oblysyn alaıyq, máselen. Qyzylordada, Aqtóbele de kóp jumys atqaryldy. Biz bul júıeniń tabysty bolatynyna kúmándanbaımyz.

Kóp adamdy bul júıe qazaq tilin oqytýǵa qalaı áser etetini tolǵandyrady.

Memlekettik tildi oqytýda basymdyq boldy, bola da beredi. Odan bólek biz qazaq tilin bilýge úlken talap qoıyp otyrmyz. Bul úsh tildi oqytýdyń mańyzdy bóligi. Barlyq mektepterde, orys tildi mektepterdi qosa alǵanda, joǵary synyptarda qazaq tili men qazaq ádebıeti, Qazaqstan tarıhy pánderi qazaq tilinde oqytylatyn bolady. Bul, taǵy qaıtalap aıtamyn 2019 jyly engiziletin júıe.

Aǵylshyn tiline kelsek. Qazaqstanda aǵylshyn tilin meńgergen oqytýshylar jetkilikti me?

Onda sanaıyq. Joǵary synyptarda tórt pándi aǵylshyn tilinde oqytý úshin bizge 32000 muǵalim kerek. Bizde barlyǵy 365000 oqytýshy bar. Eger ár jıyrmasynshy muǵalim tórt jyl ishinde aǵylshyn tilin meńgerip alsa, biz qajetti normanyń jartysyn oryndaǵan bolamyz. Al, men ondaı muǵalimderdiń kóp bolatynyna senimdimin. Buǵan qosa biz jyl saıyn 12-13 myń muǵalimdi jańadan jumysqa alamyz. Eger olardyń úshten biri aǵylshyn tilin biletin bolsa, bul qajet normanyń qalǵan jartysyn tolyqtyrýǵa múmkindik beredi. Shynymen de biz bundaı muǵalimder kóp bolady dep otyrmyz. Áli úsh jyldan astam ýaqyt bar. Biz aǵylshyn tilinde daıarlanatyn PhD-di, magıstratýrany birneshe ese arttyrýdy josparlap otyrmyz. Tilderdi oqytýdyń jańa tehnologıalary týraly da umytpaýymyz kerek.

Jalpy, osynyń barlyǵynyń maqsaty ne?

Maqsatty Elbasy qoıdy – barynsha damyǵan 30 eldiń qataryna ený kerekpiz. Bul – Izraıl men Estonıanyń deńgeıi. Iaǵnı, biz joǵary tehnologıaly, joǵary bilimdi, halyqaralyq qyzmet kórsetý týraly aıtyp otyrmyz.

Garvard aspıranttary kezinde medısınalyq oqýlyqtardy ár tilde zerttegen, zertteý nátıjesinde keı tilderdegi oqýlyqtarda adam aǵzasy týraly bilimniń 30 paıyzy qamtylmaǵanyn anyqtaǵan.

Qazaqstan mektepterinde oqıtyndar tildik júktemelerdiń astynda qalyp qoımaı ma?

Barlyǵy ǵylymı zertteýlerge negizdelýi kerek. Zertteýler eki jáne úsh tilde oqıtyn balalardyń 7 jyldan soń mıyndaǵy neırondyq baılanystar sanynyń bir tildilerge qaraǵanda áldeneshe artyq bolatynyn kórsetken. Bul qandaı da bir qosymsha oqytýsyz bolady. Bala týa sala júktemesi kóp ortaǵa tap bolady da, jeti jyldan soń onyń potensıaly bir tildi qatarlastaryna qaraǵanda arta túsedi. Bala ony ózi baıqamaýy da múmkin. Mı da soǵan saı avtomatty túrde jattyǵyp otyrady.

Aǵylshyndar 20 jyl buryn ekinshi tildi mindetti oqytýdan bas tartty. Olar álemniń onsyz da aǵylshyn tilinde sóıleıtinin bildi. Biraq, osy zertteýlerdiń nátıjesi jarıalanǵan soń, olar mindetti túrde ekinshi tildi oqytý júıesin engizdi. Osy rette kóp tilde oqytýǵa matematıkanyń qolaıly ekeni de dáleldenip otyr. Jalpy aıtqanda, kóp tildi balalar tabysty bolady. Bizdiń balalar da álem boıynsha kóp tilde oqytýǵa neǵurlym daıyn balalar bolyp otyr.

Bala 12 jasqa deıin ana tilinde ǵana oqýy kerek degen túsinik bar ǵoı.

Bul pikir zertteýdi qajet etedi. Buny aıtyp júrgender kóbinese Japonıanyń tájirıbesine súıenedi. Bir qaraǵanda qulaqqa da jaqsy estiledi. Alaıda, munda birqatar jańa problemalar týyndaıdy. Japonıa – birultty memleket. Al, biz kópultty elmiz. Balalarymyz týa sala kóp tildi ortaǵa túsedi. Bul - bir.

Ekinshiden, ekonomıkalyq áriptestik jáne damý uıymynyń zertteýleri oqý saýattylyǵy boıynsha qazaq tilinde oqıtyn balalar orys tilinde oqıtyn balalardan 1,5 jylǵa artta qalatynyn kórsetip otyr. Bul el ishindegi kórsetkish. Bir tilde oqytýdy bekitý arqyly biz osyndaı artta qalýdy bekitemiz. Birinshi qazaq tilinde oqytý sapasyn Japonıanyń deńgeıine jetkizip alýymyz qajet. Biz osy máselemen júıeli túrde aınalysqymyz keledi.

Úshinshiden, tulǵalyq jospar degen bar. Biz barlyǵymyz balalarymyz Geıts, Sýkerberg bolǵanyn qalaımyz. Geıts – IT-tehnologıah boıynsha álem chempıony. Biz mánerlep syrǵanaýdan álem chempıony bolý úshin 3 jastan bastap jattyǵý kerektigin bilemiz. Al, bir tilde oqytýdy usynatyndarǵa qatysty aıtar bolsaq, bizge 12 jasqa deıin bokspen aınalysyp, sosyn mánerlep syrǵanaýǵa kóshýdi usynyp otyr. Qazirgi jaǵdaıda bul qanshalyqty aqylǵa qonymdy. Oǵan jastar qalaı qaraıdy?

Tórtinshiden, bul argýmenttiń negizin jastarǵa degen qorqynysh quraıdy. «Qazirgi jastar baılyqty jaqsy kóredi, teris qylyqtary bar, úlkendi syılamaıdy, t.b.». buny kezinde Sokrat ta aıtqan. Odan beri qanshama urpaq ótti. Sonyń barlyǵy keıingi urpaq týraly osylaı aıtyp keldi. Bári beker. Bizdiń balalarymyz da patrıot bolady, olar da otanyn súıedi. Bizdiń mindetimiz – olardy álemdegi eń saýatty adamdarmen teńestirý.

Siz osyǵan baılanysty jarıalanyp jatqan ashyq hattarǵa, úndeýler men petısıalarǵa qalaı qaraısyz?

Olardyń barlyǵyn tyńdap, olar ne aıtyp júr, nege olaı aıtyp júr degen máseleni túsinip alý mańyzdy. Biz – ashyq mınıstrlikpiz. Problemalardyń birshama jınalyp qalǵany túsinikti. Olardy júıeli túrde sheshý kerek. Biz sheship jatyrmyz.

Alaıda, men ata-analarǵa mynany aıtqym keledi. Bilim – balalaryńyzdyń bolashaǵy. Onyń erteń bilimdi bolmaǵy – sizdiń qolyńyzda. Petısıalarǵa qol qoımas buryn erteń balańyz jumyssyz qalatynyn, eshkimge kereksiz bolatynyn oılańyz. Sol kezde siz álgi sizdi úgittegen belsendini qaıdan izdeısiz? Balańyz sizge sol kezde raqmet aıta ma? Petısıalar bolatyn shyǵar, biraq, bizdiń halyqtyń negizgi bóligi saýatty, óz betimen oılana alady.