Bul kúnde ulttyq bı týraly, onyń ishinde, «Qara jorǵa» bıi týraly oı tolǵamaǵan qazaq baspasózi kemde kem. Biraq biz áli kúnge «Bıimiz bar ma, joq pa?», «Qara jorǵa» qazaqtiki men, mońǵoldiki me?» degen suraqtardan ári asa almaı júrmiz. Al ózge jurt óz mádenıetin álemge pash etýde. Tipti, kórshi Qytaı eli sondaǵy ósip-órkendegen qazaq bıin «Qytaı mádenıetiniń aıyrylmas bir bóligi» dep qarap, onyń pisip-jetilýine barynsha jaǵdaı jasaýda. Oǵan dálel retinde  «Qazaq bıi» jeke mamandyq retinde 3 jyl oqytylatynyn aıtsaq ta jetkilikti.

Al óz elimizde eresekterdi aıtpaǵanda búldirshinderimiz denelerin jartylaı jalańashtap,  úndiniń, ózbektiń, orystyń bıin bılep júr. Bul ult bolashaǵyna, eldiń erteńine tikeleı qatysty  másele. Básekege qabiletti ulttyq bılerimiz joqtyǵynan sábılerimizdiń sanasyn jat uǵymdar jaýlap barady. Erteń ulttyq qundylyqtaryna muryn shúıire qaraıtyn urpaq solardan shyqpasyna kim kepil?! «Bákege qabiletti» dep otyrǵanymyz «Qara jorǵa» bıiniń halqymyzdyń kóńilinen qalaı shyǵyp, ele arasyna tez taraǵany kóz aldymyzda. Bizge sol sıaqty ómirsheń bı kerek.

«Qazaqta bı joq» deýshilerge de aıtar ýáj daıyn. Arysy, elimizden tabylǵan tańbaly tastardaǵy toptyq bı naqyshtary, berisi,  uly tulǵa Muhtar Áýezovtiń, bı maıtalmany Shara Jıenqulovanyń zerdeli sózderi biraz shyndyqtyń betin ashady.  «Qazaqtyń mıdaı dalasy... Kókpardy kóz aldyńyzǵa elestetip kórińiz. Báıgeni kórdińiz be? Jorǵanyń júrisin kórdiń be? Mine, osynyń bári qımyl-qozǵalys. Attyń jelisi, jáı júrisi, sylbyr júrisi, shabys júrisi osynyń bári bı emes pe, bı. Qazaqtyń kúıin tyńdap kórińiz, qandaı áýen ıirimderi, yrǵaqtar jatyr. Qol óneri, aǵash úıdiń ózi, oıý, kilem toqý, órmek toqý, shı oraý, osynyń bári qımyl, osynyń bárin oılap mýzykasyn taýyp, kúıin taýyp sáıkestirseń bı bolyp shyǵady». Bul álemdi sóz qudiretimen tamsandyrǵan Muhtar Áýezovtiń sózi. Al qazaq bıine ólsheýsiz úles qosqan Shara Jıenqulova eń alǵashqy bılegen sátin bylaı dep sýretteıdi. «Qyzdar «Shara bı bıleıdi» dep ortaǵa shyǵardy... Amalsyz bıleı bastadym. Sonda kóz aldyma qustardyń qalyqtap ushqany, raýandap atyp kele jatqan tań aldyndaǵy gúlderdiń búr jarǵany, kún sáýlesiniń ushqyny, sý tógilmes taıpań jorǵanyń júrisi, taý tekeniń shyń basynan sekirgeni, kúı yrǵaǵyn órshelendire túsken kúıshi qolynyń qımyly ­ – bári-bári maǵan mýzyka sazyndaı estilip, sonyń yrǵaǵymen urshyqsha úıirilip, shyr kóbelek aınala berdim».

Qarańyz, eshqashan bı bılep kórmegen Shara birden qalaı bılep ketti?! Nege ol sý tógilmes taıpań jorǵanyń júrisin elestetti. Bul qazaq dalasynyń qarshadaı qyzdyń qanyna sińirgen qasıetiniń kórinisi emes pe? Osydan keıin qalaı bir halyqta bı bolmaǵan deýge aýzymyz barady. Osy kúnge deıin «Aıý bıin», «Qara jorǵa» bıin ata-babasynan jalǵastyryp kele jatqan aqsaqaldardy qaıda aparamyz. Aıtalyq, Qytaıdyń Altaı aımaǵynda «Aıý bıin» úrim-butaǵyna taratqan Ahymetqalı, Sarqytjan, Qulmuqametteı qarttar ótken. Solardyń izin basqan kózi tiri Qabdelqan, Násipqandaı abyz qarıalar áli kúnge urpaqtaryn ulttyq ónerden sýsyndatyp keledi.

Endi sol «Aıý bıi» týraly birer sóz. «Aıý bıi» qazaqtyń dástúrli bı óneriniń ejelden kele jatqan bir túri. Bul bıdi zerttep-zerdelep jatqandar da joqtyń qasy. Qytaıdaǵy ǵalym qandasymyz Ádilet Ahymetulynyń eńbekterine súıensek, «Aıý bıinde» «Qara jorǵanyń» elementteri aıqyn kórinedi. Biraq «Qara jorǵadaǵydaı» emes bıshi eki ıyqty aldyǵa qaraı eńkeıte qozǵaltady. Aıýdyń qımyl-áreketin beıneleıdi. Jalpy osy bı týraly kóptegen ańyz-áńgimeler bar. Halyq arasynda eń kóp taraǵan ańyzdyń bireýi mynaý: Ertede bir ańshy bolypty. Bir kúni ol ań aýlap júrse orman arasynda bir aıý kıikti óltirip alyp, ony arly-berli  laqtyryp, oınap júr eken. Batyrlyǵyna eptiligi saı álgi jigit aıýdy tolyq baqylyp bolǵannan keıin ony soǵyp alady da, biteýdeı soıyp, terisin kıip aýylǵa qaıtady. Qýanyshyn jasyra almaǵan ol shattana bıge basady, ásirese, aıýdan kórgen alǵashqy qımyldardy qaıtalap bıleıdi. Jigittiń erligine súıingen jurt aq tilek aıtyp, mal soıyp toı jasaıdy. Sol toıdan bastap ańshy bılegen «Aıý bıi» jurt arasyna tarap, búginge jetken. Endi bir ańyzda ákeli-balaly ekeýi ańǵa shyǵady. Olar orman arasynda kele jatqanda, kenetten bir aıý aǵash túbinen shyǵa kelip, balanyń ákesin ustaı alady. Ekeýiniń arpalysy uzaqqa sozylady. Aqyry balanyń ákesi belindegi kezdikti alyp, aıýdy pyshaqtap óltiredi. Sodan ákeli-balaly ekeýi oljaly bolyp aýylǵa qaıtady. Bulrǵa tańdanǵan jurt: «osynshama úlken aıýdy qalaı soǵyp aldyńdar?» - dep suraıdy. Sonda jas bala ákesi men aıýdyń qalaı alysqanyn, aıýdyń qalaı qımyldaǵanyn bımen beınelep kórsetedi. Sodan bastap el arasyna «Aıý bıi» qalyptasqan.

Bul ápsanalardy tápteshtep aıtyp otyrǵanymyzdyń bir sebebi, árbir halyq bıiniń tarıhy tereńde ekendigin, halyqtyń uǵym-túsinigimen, turmys-tirshiligimen sabaqtasyp jatqandyǵyn qaperge salý. Belgili jazýshy Jádı Shákenulynyń «Qytaıdaǵy qazaqtar» kitabynda da, «ań aýlaý, tabıǵatqa tabynýdy beıneleıtin halyq bılerinen «Aıý bıi», «Ańshy men aıý», «Qaz bıi», «Búrkit bıi», «Orteke bıi» qatarlylar bar. 1985 jyly Qaba aýdanynan halyq murasyn jınaǵanymda elý eki jastaǵy aǵaı bizge «Aıý bıi» men «Qaz bıin» bılep berdi. «Aıý bıin» bılegende ishik pen tymaǵyn teris aýdaryp kıip, aıýdyń júrisine salyp, aınalasyna qarap, azyqqa umtylǵan áreketterin beıneleıdi. Bı áreketteri aıýdan aýmaǵan, óte qyzyqty. 1986 jyly seksen jasqa kelgen Qapash aqsaqal bizge «Búrkit bıin» bılep berdi» degen derekter keltiredi. Bir ókinerligi biz halyqtyń sol asyl jaýharlaryn jınap-zertteýge qulyq tanytpaı otyrmyz. Qazynaly qarttarymyzdyń búginge jetkizgen mol murasyn urpaq kádesine jaratsaq nur ústine nur bolar edi?!

Baıqap otyrsaq, tarıhy áride jatqan halyqtyq dástúrli bılerdiń deni Qytaı qazaqtarynda saqtalǵan. Al jalpy, qazaq bıin álemdik deńgeıge kóterip,  naǵyz ulttyq boıaýymen salalyq óner etip qalyptastyrǵan Shara Jınequlova ekenine eshkimniń daýy bolmas. Qazirgi Qytaı elinde mıllıard halyqty tamsandyryp, ózinshe órnegimen ulttyq óner retinde tanylǵan qazaq bıiniń ózi Sharanyń salǵan soqpaǵymen damýda. Bul kúnde Aspan asty elinde klasıkalyq qazaq bıi qalyptasty deýge ábden negiz bar. Biz mońǵoldiki dep júrgen «Qara jorǵanyń» ózin Qytaıda turatyn 56 ult ókili qazaqtyń halyq bıi dep moıyndap qoıǵan. Onyń ishinde mońǵol da bar. 1951 jyldyń ózinde qazaq bıiniń QHR tóraǵasy Maýzyduńdy tamsandyryp, qolyna qalam aldyrǵanyn kóbimiz bile bermeımiz. Pekın qalasynda Meńjamal bıshiniń «Aıgólegin» tamashalaǵan Qytaı basshysy qatty tebirenip, janynda otyrǵan aqyn Lú Iaýzyǵa óleń jazýdy tapsyrady. Lú Iaýzy sol sátte-aq:

Jalyn aǵash, kúmis gúl,

Túni joq búkil aspannyń.

            Ápeke-sińili, aǵa-ini,

          Kórdik bıge basqanyn.

         Dóńgeledi Aıgólek,

         Shyǵandady asqaq ún... – dep jyrlaıdy. Óleńge elitken Maýzyduńnyń ózi de bylaı dep óleń jazady:

            Túnerip uzaq turdy tún,

            Torlap elim aspanyn...

            Bes júz mıllıon halyqmyz,

            Qosa almaǵan bastaryn.

            Shyrqasymen áteshtiń,

            Nurlandy asty aspannyń.

            Án-kúıine bar ulttyń,

            Buıtıan sazy qosqan ún.

            Shalqyp aqyn erekshe,

            Aǵytty jyr tasqynyn.

Tek Qytaı elin ǵana emes qazaq bıiniń búkil álemdi tańdaı qaqtyryp júrgenin talaı bıshiniń aýzynan estidik. Tipti Uly Otan soǵysy kezinde Sharanyń bıin tamashalaǵan Jmýrov degen jaýynger: «Men birinshi oǵymdy qazaq halqynyń óneri úshin jaýǵa atam!» dedi emes pe?!  Egıpettiń ókimet basshysy Abdel Naserdy tańdandyryp, Sharanyń qulaǵyna syrǵa taqqyzǵan da qazaq bıiniń qudireti ǵoı!

«Bı halyq ónerinen týyndaıdy» deıdi Shara Jıenqulova. Shyn sóz. Ónerden kende halyq emes ekenimiz de barshaǵa aıan. Solaı bola tura ulttyq bıge kelgende kejegemiz keri tartyp turatyny bar. Ondaılarǵa beretin jaýap ta joq emes. Sharanyń óz sózimen aıtsaq, «aıgólek, aqsúıek, orteke, soqyr teke, túıe-túıe, altybaqan, oramal tastaý, betashar, jar-jar, shashý, mergen, saıys, kókpar, báıge, kúres, jaıaý jarys, at shabys, aıtys, qyz qýý, sadaq tartý sıaqty ult oıyndaryn, sondaı-aq, bulardyń syrtynda órnek toqý, keste tigý, tekemet, syrmaq basý, tuskıiz, kúmistep oıýlanǵan ertoqym, sandyq, kebeje, saba pisý, urshyq ıirý tárizdi qazaq áıelderiniń qolónerine qatysty is-qımyldary da bar ekenin eskersek, solardyń barlyǵy da mýzyka yrǵaǵyna tunyp turǵan qazaq bıi demeı, ne deımiz? Shańyraq kóterip, kızi úı tigý jáne ony jyǵýdyń ózi qandaı ásem kórinis...».

Áttegen-aıy Sovettik kezeńde Shara Jıenqulova shyǵarǵan bıikke Táýelsiz qazaq eliniń ulttyq bıi jete almaı otyr. Buǵan ne kedergi? Basqasyn aıtpaǵanda, dástúrli halyq bıleriniń ózi tolyqqandy jınalyp, zerdelenbeı jatyr emes pe?! Bir ǵana «Qara jorǵanyń» ózin «Sal kúreń», «Kelinshek» kúıleriniń áýenimen bılep júrmiz. Osylardyń arajigin ashyp, bir úlgige túsirmesek bizdiń ulttyq bı qaıdan damıdy? «Qazaq bıi bar, joǵary oqý oryndarynda oqytylady» deıtinder de tabylady. Biraq sony bilip jatqan qazaq balasy bar ma? Dombyradan kúı tógilgende bir yrǵaqpen bıge basqan qaı qazaqty kórdik. Óner bir orynda turmaıdy. Ony kezeńine qaraı laıyqtap, jetildirýmen birge halyqqa nasıhattap otyrý qajet. Sonda ǵana óner ómirsheń bolmaq.   Bizdi alańdatatyny án men bıdiń zamanynda óz ániń, óz bıiń bolmasa basqanyń qańsyǵyn tańsyq kórýiń sózsiz. Ulttyq qundylyǵynan sýsyndaı almaı, qaǵynan jerip jatqan qazaq balasy qanshama! Qyrandaı aǵysymen, tulpardaı shabysymen erekshelenetin qazaq bıininiń myń buralǵan ózbektiń, bel oınatqan úndiniń bıinen nesi kem?

Jalpy, «Qazaq bıi damydy» degen sóz ulttyń mártebesi artty, memlekettiń mereıi ósti degenmen para par. Mysaly, qazaq bıi úshin Qytaı eli ne jasady? 13000 adamǵa bıletip, gınester kitabyna engizdi. Oqýshylardyń jattyǵý bıine aınaldyrdy. Birneshe oqý ornynda mamandyq retinde oqytyldy. Ulttyq bı dárejesine  kóterdi. Osynyń barlyǵy zaty qazaqtiki degenmen  Qytaı eliniń abyroıyn asqaqtatty emes pe? Biz bolsaq «Qytaı áıtip jatyr eken, búıtip jatyr eken» degennen aspadyq. Aıdyń-kúnniń amanynda rýhanı, mádenı baılyǵymyzdy basqalardan tamashalap otyrǵanymyz eldigimizge jarasa ma? Buǵan kináni ulttyq qundylyǵymyzdy ulyqtap otyrǵan Qytaıdan emes, barymyzdy baǵalaı almaǵan ózimizden izdegenimiz abzal.

            Qazaq bıi – talaıdy tamsandyrǵan tańǵajaıyp óner, ulttyq qundylyq. Qolǵa alamyz ba, qur qalamyz ba? Oılanatyn ýaqyt ótip barady.

Haziret Ábdilda