Baǵystyń jańa jerdegi jigittermen tanysýy da qyzyq. Ómirdiń jalǵasýy da qyzyq. Bárin basynan bastaıyq.

Ákesi hylyq jaýynyń quıyrshyǵy degen jalǵan jaladan bas saýǵalap Túrkistan, Sháýildir aımaqtaryn panalap, Baǵys týǵan aýyl Shaıanǵa kelip turaqtaıdy. Oqý bitirip, ásker qataryndaǵy úsh jylyn kazarmada ótkizip kelgennen keıin ákesi: «Seniń atyń áıgilenip boldy. «Sadko» degen páleden qutylý úshin el jańartý kerek dep sheshti. «Qýǵyn súrginnen, bas saýǵlap kelip edim, endi el tabaıyq» dedi. Sonymen, Arqanyń «Jumysker» aýylyna kóship bardy. Óz úıi, óren tósegi degendeı 1919 jyly óz qolymen soqqan jappa úıi, terezeleri taýyq kúrkeniń aýzyndaı tórt áınekti bes jerden qoıylǵan. Bes bólmeli degen sóz. Myjyraıyp shógip ketken. Kirer esikten qabyrǵalas onshaqty metr alysyraq mal kiretin esik.  İshi syrtyn tazalap, aǵaıyndary jınalyp aldyna mal salyp berdi. Syrtynan qarasań úıdiń eni men kóldeneńi birdeı. Uzyndyǵy da otyz, eni otyz metr. Qabyrǵalarynyń bıiktigi eki metr bolǵany, tas aralasqan balshyqtan soǵylǵany kórinip tur. Baǵysqa bári tańsyq. Qudyq úıdiń ishinde, tezek, kómirdiń oryny, butarlanǵan qaraǵandy jınap qoıatyn jer, et saqtaıtyn sholan bári bólek-bólek. Úıdiń kire berisindegi aýyz úıden tamaq ishetin keń zaldyń terezesi tóbesinde. Eni men kóldeneńi birdeı qar, jańbyr sýy aǵatyndaı etilip qıǵashtatylyp ornatylǵan. Tóbesi keptirilgen bórene taldarmen biriktirilip jabylǵan. Buryn aqtalmaǵan bolsa da, keıin aqtalǵany bilinip tur. İshinen qarasań muntazdaı. Eden joq, alasha kıiz tóselgen. Shaıanda úsh bólmeli úıde turýshy edi. Aǵasynyń eki qyz, tórt uly bar. Baǵys  buryn áke sheshesi jatqan bólmde jatsa, endi óz aldyna bólek páter tıgendeı boldy.

Almatyda tórt jyl oqyp úılenetin de jaǵdaıǵa jetti. Almatynyń asaý qyzy myjyraıǵan úıdi mensine me?! Másele osyǵan tirelip keler jyly, arǵy jyly dep júrgende otyzǵa da kelip qaldy. «Úıim nashar deýge aýyzy barmaıdy». Qaıraqty mektebine muǵalim bolyp jumysqa ornalasty. Dırektory Abdrahımov Sýhıbek Alashordashylardyń bel omyrtqasynan jaralǵan istiń adamy bolatyn. Úıip tógip saǵatty da bergen, onyń ústine mekteptiń esepshi-kássiri. Aqsha mys-mys boldy. Alystan súıgen jarynań hat keldi. «Ornyńa jaman bireý talasyp júr» degen syńaıly. Aýylynda da qyz kóp, birinen biri ótedi. Áke sheshesi de «quda jekjattyń   aýylda bolǵany durys» dep qyńqyldaıdy. Aýyzynan súıip, tósine bet tıgizip qoıǵan soń ýádeniń aty ýáde, Astrahannyń Otshaǵylyna jol tartty da ketti.

Astrahannan Baısary aýylyna deıin «kýkrýznık» degen samoletpen birjarym saǵatta jetedi eken. Baısarydan  «Otshaǵyl» aýylyna jetýi kerek. Ol qyryq shaqyrymnan asady. Kúnine bir mezgil avtobýs júredi eken, odan endi úmit joq. Buıyrmaıtyn boldy, kesh qalypty. Qonatyn jer joq, qonaq úı aýyldyń arǵy shetinde eken dep daǵdaryp turǵan Baǵysqa «oǵan barǵansha, myna bizdiń túıeli arbaǵa minińiz «Otshaǵylǵa» jyldam aparady» dedi qatar turǵan túıeli arbanyń ıesi bala batyr. «Qansha aqsha alasyń» dep qyzyqty balalardyń daýysy qatty shyǵyp «avtobýs bes som, biz úsh som alamyz» dedi. «Sharshamaısyz, barǵansha uıyqtap barasyz» dep qosyp qoıdy. Kóldeneń mashına júrmeıtin bolǵan soń, amaly joqtyqtan jalpaq arbanyń ústine bir jambastap, Baǵys ta jantaıa ketti. Arbakesh bala jas, úshinshi-tórtinshi klasta oqıtyn bolýy kerek túıeniń muryndyq jibin bos jiberip, toqym kópshigin basyna yńǵaılap, ol da qısaıa ketti.

- Áı, bala atyń kim? Myna túrimizben qashan jetemiz? – qattyraq aıdasańshy dedi mazasyzdanǵan Baǵys.

- Atym Oraq. Keshki tamaqqa deıin jetemiz. Siz bul jaqtyń adamy emessiz ǵoı. Qaı úıge barasyz?

- Aýyldyń barlyq adamyn bilesiń be?

- Nege bilmeımin. Bilemin. Úsh uzyn baraq, alty aýyl 11-12 úıden. Orys joq. Úsh kárıs, onyń ózi qazaq bop ketken - dep qysqa-qysqa jaýap berdi.

- Tursynbaı degen kisiniń úıin bilesiń be? - dedi.

- Bilem. Alty qyzy bar, aldy otyzda sulýlyǵynan izdep kelgen kúıeýlerdi mensinbeı júr deıdi eldiń sózi, kishisi jıyrmaǵa jaqyndap qaldy. «qyz bitkenniń sulýy bolmasa, ıt ólgen jerden izdep kelemin be?» - dep Baǵys ishteı marqaıyp qaldy. Jeke úıde emes, 7-shi barakta turady, men 4-shi aýylda turamyn, aýyldarymyzdyń arasy alys emes. Áńgimemen jol qysqaryp kún batpaı, keshtete aýylǵa da kelip qaldy.

- Anaý, jeroshaqta qamys jaǵyp otyrǵan úı Tursynbaıdyń úıi. Dalaǵa jáıdan jáı ot jaqpaıdy, úıine kisi keletin bolǵan ǵoı - dep ton piship, bal ashyp qoıdy.

Úıdiń janyna kelip toqtap, arbadan túskenshe izdep kelgen Danaı sulýy da aldynan shyqty. «Birden, qasyńda kisiler joq pa?» dep qabaǵyn shytyp amandasqan sulýǵa. «Kisi ertip kel» dep aıtqan joqsyń dep ózine jabysty. «Qansha quda keledi eken, nege aıtpaısyń» dep ursyp jatqanyna renishti kórinedi. Bir-eki kóılek, qaǵaz qalam salǵan kónetózdeý bylǵary sýmkasyn qolyna alyp, úıge burylǵansha balanyń úsh somyn berip raqymet aıtyp, úıge kirdi. Qolǵa sý ákelip quıyp jýynyp shaıynyp bolǵan soń tór úıdegi jatqan aqsaqalǵa ertip baryp sálem bergizdi.

Jasy alpystan assa da betiniń nury taımaǵan narttaı qyzyl, kóziniń qarasynan aǵy basym, kirpigin qyryp tastaǵandaı oryny qan talap tur. Qabaǵy  túsińki, suıyq qara shashynyń kekili kózine túsip, jaýyp kala bergennen oń qolyna tynyshtyq joq, qaıta-qaıta qaıyryp álek. «Er muryndy, at erindi keledi» degendı qońqaq muryny erekshelenip at jaqty kelbetin sustandyryp bir qaraǵanda ishine kirgen shúńirek kózi óńmenińdi tesip jibererdeı ushqyndaıdy. Saqal murtsyz shyǵyńqy ıegin jıi qımyldatqan saıyn jalpaq eki kúrek tisi aqsıa túsedi. Baǵystyń sálemin sýyqtaý qabyl alyp tórge shyǵýdy usynyp qolymen kórsetip ısharat bildirdi. Baǵys sypaıylyq saqtap, kúıeý tórge otyrmaıdy degen qaǵıdamen tómenirek jaıǵaspaq edi, «sen áli kúıeý emessiń, qonaqsyń» dep tórge shyǵardy. «Tórde oryn bolsa, bosaǵada neń bar» degendeı maldas quryp kisi bop shyǵa keldi. Shyntaǵyna bir jastyq tastap, ózi jastyqty qushaqtaı Baǵysqa jaqyndap, aıaǵyn kósilip jiberip jantaıa ketti. Iegin kóterip ersili qarsyly qımyldatyp alyp:

- Áke, sheshe, týǵan týystaryń bar ma? Nege kelmedi - dep betine tesile qarady. Danaıdyń «renjip jatyr» degeni esine túsken Baǵys aqtala sóılep áliptiń artyn baǵyp ár sózin tókpelemeı juptap sóılep:

- Bar. Áke sheshem alys jolǵa jaramaıdy, qoly bos aǵaıyn týys joq, sovhozdyń jumysynda - dep kóp sóılemeýge tyrysty «kúıeý bala».

Dastarhan basyndaǵy áńgime jalǵasyn tappaı saıabyrsyı bastap, qyzdarynan uıaldy ma, dámniń ákelinýi áser etti me, sózin short kesip basyn kóterip tamaqqa yqylas tanytty. Bóten kórshi-qolan kórinbeıdi, Baǵys «kúıeý balasyn» synap alýdy oılastyrdy ma, kempiri ǵana dastarhan basynda otyrdy. Úlken sharaǵa et týralyp, ústine tuzdyq quıylyp «tamaq alaıyq» dep ısharat bildirilip úsh qol shuńǵyl sharanyń ystyq sorpasyna súńgip ketti. Shólmek, stakan qoıylmaǵanǵa ishpeıtin jandar ekenderin topshylap otyrǵanda «araqpen qalaısyń» dep dúrs ete qaldy. «Oǵan peıildi emespin, onyń ústine áke sheshemmen birge turamyn» dep ınabattylyq tanytty. Sóziniń máıegin shyǵarmaǵan «atasyna» «kúıeý balasy» da elpildeı qoımady qansha degenmen otyzdyń aty otyz emes pe sabyrlylyq saqtap kitaptan oqyǵanyn, ómirden kórgenin kóz aldyna elestetip otyrdy. Toı basqaryp asaba da boldy, kúıeý joldas bolyp qudalyqqa da barǵan «kúıeý balasynyń» mysy basyp otyrǵandaı otyrysty únsizdik jeńip, «enesi» de eleńdemeı estilik tanytyp, jelingen tamaqqa aqsaqaly «áýmın» aıtyp ydys aıaqtyń syldyryn shyǵarmaı dastarhan jınaldy.

 Bozalatańnan Danaı jumysqa barý kerek eken, Baǵysqa da birge baryp Baısary qalasyn kórip, tanysyp qaıtýǵa keńes berilip termostaǵy sháı, eki úzim nanmen orazalaryn ashyp avtobýsqa shyqty. Baısary qalasynyń qonaq úıine birge baryp epıdomolog dáriger retinde tanystyǵyn paıdalanyp Baǵysty bir adamdyq bólmege ornalastyryp ketti. Jalǵyzdyq ártúrli oıǵa salyp «quda, qudaǵı ákele almaıtynyna» kózi jetip ári sári bop jatqanda tor setkany toltyryp Danaı tamaq bolarlyq kók ónisti dámdermen stol ústin jaınatyp qoıdy. Shúıirkelesip otyrǵanda «keshkisin jezdesiniń úıine qonaqqa» shaqyrǵandyǵyn, telefonmen habarlap aıtqanyn jetkizdi.

Seısenǵalı jezdesi bir baǵlan qozyny soıyp quıryq maımen et aralastyryp dalada shashlyk jasap jatyr eken eski tanysyndaı qushaqtap amandasyp «kelgenińe qýanyshtymyz» dep jatyr. Áıeli Yrysty da úıden shyǵyp sálemdesip mangaldyń qasyna bir-eki oryndyq qoıdy. Baǵystan úsh-aq jas úlken Seısenǵalı araq sharabyn stolǵa qoıǵyzyp «joldaryń bolsyn», «baqytty bolyńdar» degen tilekpen hrýstal rúmkalarǵa quıyp shashylyktyń bir taıaqshasyn qolyna ustatyp «ishpeýshi edim» dep aıtýǵa murshasyn keltirmeı tost kótertip jiberdi. Yrysty da, Danaı da qalyspaı kúreń vınony qatar alyp «kópten ishken joq edik, kelgenderiń jaqsy boldy» dep kóńildi áńgimesin Yrysty apasy kúlkimen jalǵastyrdy. Seısenǵalı Tursynbaı aqsaqaldyń telefon soǵyp «qatty renjip» otyrǵanyn aıtty. «Jalǵyz júrgen jolbarysqa arqalatyp jiberetin, meniń qyzym baspaq emes» degenge deıin bardy deıdi.

- Osy aǵaı da qyzyq eken. Alty qyzdy saýsyldatyp qamap otyra ma? Jaqsy jermen, paıdasy tıetin elmen quda bolýymyz kerek - dep qyzdarynyń qulaǵyna quıady da otyrady.

- Ákem ne dese o desin, men jumystan shyǵyp qujatymdy qolyma aldym. Aldynan óttik, Ulyqsatyn bermese ózi bilsin. Men ózimniń qalaýymmen.... sózin aıaqtatpaı úzgen Seısenǵalı:

- Danaıjan, ashý shaqyr ma, áli de bolsa sóılesip kóreıin. Ulyqsatyn berer. Baı jerge beremin dese qur alaqan emes qoı, qolynda bes qyz qalady. Tańerteń habaryn alyp beremin.

Senbi kúnge qonaqtaryn shaqyrǵan Tursynbaı ORS-nyń qoımasynan óndiristiń dırektoryna eki qoıdyń etin jazdyrtyp alyp kórshi qolańyn shaqyryp as berip qyzynyń kúıeýge shyǵatynyn habarlady. Keshki beste Baısarydan ushatyn «kýkrýznıkke» shyǵaryp salatyn bop Seısenǵalı asyǵystyq tanytyp, taǵy bir jeńil máshıne taýyp, áıeli men ekeýi jol qamyna kiristi. Kóp erkek jınalmasa da qaptaǵan áıelder kámpıtten shashý shashyp Danaıǵa qutty bolsyn aıtyp shýyldasyp júrdi. «Kúıeý bala qaıda» dep bireýi suramaıdy. Baǵys bul aýylǵa kúıeý bolyp kelmegen sıaqty, shetkerirek turǵan Ernıaz degen Danaıdyń týys inisimen osy aýyldyń balasyndaı bolyp, shyǵaryp salýshylardyń biri retinde júrgendeı ý-shýǵa jaqyndamaıdy. «Kýkrýznıktiń» keletin ýaqtysyna jetý úshin eldi asyqtyryp, Baǵys pen Danaıdy máshınege mingizip elmen qoshtastyrǵanda Tursekeń:

- Bala asyǵys kelip, asyǵys kettiń. Qyzym saǵan amanat, úı sharýasyna orasholaqtaý sińlileri kóp, erke ósti, renjitpe, aınalaıyn - dep tapsyryp, joldaryń bolsyn - dedi. Baǵys úndemeı ishinen «endi qaıtyp «Otshaǵyldy» jelkemniń shuqyry kórsin» degen sózin aıta almaı «saý bolyńyz» dep burylyp máshınege ketti.

Joldyń maıly shańyn burqyrata «Baısary» qalasyna betin buryp  ala shalbardyń bir butyn bıik aǵashqa ilip «aeroport osy jerde» degen belgige bir jarym saǵatta jetkizdi. Baǵymyzǵa Seısenǵalıdyń qoıǵan ataýymen «kýkýshka» bir saǵatqa keshigip keletin bop máshıneniń kapotyna oramal jaıyp bir shólmegimen orap ákelgen stakandaryn qoıdy.

- Tursekeń qaınaǵam toıǵa dep ákelgen ógizin soıǵanda et mol bolatyn edi, endi maıly balyqtyń konservisimen toıattaıtyn bolasyzdar - dep ashyp Baǵys atańnan uıaldyń ba, araq aýyz tımediń. Men, álde qalaı, keregi bolyp qalar dep Yrystyǵa oratyp máshınege saldyra salyp edim, mine, iske asty. Al, jolyń bolsyn baja! Bajalyǵymyzdy jýaıyq. Esh nársege renjime quda qudaǵı kelmedi dep ókpelegendegisi ǵoı. Danaıdy shynyn aıtsam Yrystynyń kúshimen berdi. Ekeýi biraz aıtysyp tartysyp Yrysty jeńdi. Shańyraqtaryń qutty bolsyn. Aman saý bolyp habarlasyp turyńdar - dep tostyny aldyrdy. Qoltyqtasyp qushaqtasyp rızashylyqpen qosh aıtysqan bajalar, apaly-sińliler uzaq ýaqyt kórispeıtinderin sezisip, kózderine jas aldy.

Bas bilmegen asaýdaı tońqı jenelgen Seısenǵalıdyń «kýkýshkasy» jerden teńsele kóterilip Astrahanǵa bet aldy. Baǵystyń atasynan estigen ókpe nazdary, Danaıǵa aıtqan «jaqyn jerden bireý tabylmady ma?» degen sózderi júrekke tikenekshe qadalsa da, erkindik alyp kóńili aspandap ushyp keledi. Astrahanǵa jetip poezǵa úlgerse bári umyt bolyp, bes sótke sartyldaǵan, syqyrlaǵan patshalyq reseıden qalǵan aǵash vagon, býdaq-býdaq tútinin burqyratqan paravoz baqyrǵan saıyn, uıqyńdy sháıdaı ashyp Arqanyń «Saryarqa» stansasyna jetkizedi.

Qalanyń aty qala emes pe, aeroportta samsaǵan taksıdiń birine minip vokzalǵa jetti. Osy jerden «Kele jatyrmyz» dep telegramma berýge bolar edi, odan ózderi jyldam barary anyq bolǵan soń,  kasadan Orynborǵa belet alyp kóńilderin jaılady. Kóp kúttirmeı júretin Astrahan-Moskva poezyna otyryp erteńgi tústikke Orynborǵa jetti. Endi, Moskva-Almaty poezyna otyryp Shý stansasyna jetý kerek. Poez tańǵa jýyq keletin bolǵandyqtan qazaqtyń burynǵy astanasy retinde, qalany aralap Alashordashylardyń, Sáken, Sábıttiń rabfakta oqyǵan jerlerin qydyrtyp, jýrnalıs bolǵan soń tarıhtan habary bar ekenin tanytyp Danaıǵa bilgeninshe túsindirip júrip, kúndi batyrdy.

 Shý stansasyna jetken soń poez aýystyryp «Saryarqa» beketine erteńine tús mezgili bolmaı jetti. Tanys aǵaıyndardyń jeńil mashınasy kezdesip úıine ákelip «kelin keldi, kelin keldi» dep súıinshilep eldi basyna kóterdi. Úıden jeńgesi «Qystaýbaıdyń qyzy» shyǵyp sasqanynan basyndaǵy aq jaýlyǵyn kelinniń basyna salyp úıge, Baǵystyń bólmesine kirgizdi. El shaqyrýsyz-aq lek-legimen shashý tabaqtaryn kóterip «qutty bolsyn,  qutty bolsyn» degen tilekpen kelip jatty. Bet ashar toıy bastalyp, bir-eki qoı soıylyp, eki-úsh jerden qazan kóterilip, aýyl máre-sáre boldy. Erteńine bir jylqy soıylyp sovhoz ortalyǵyna atpen bala shaptyrylyp «Jamby ata kelindi boldy» degen habar taratyldy. Restoranǵa, kafege toı jasaý qalyptaspaǵan kez jaqyn týystardyń 4-5 úıine qazan kótertip, kelin alǵanyn jarıa etip, Jamby aqsaqal balasyn úılendirip ákelik paryzynan qutyldy.

Arqanyń alty aı qysy aq boranymen, úskirik aıazymen tabıǵat bar ónerin kórsetti. Qonaq kútetin bólmeniń tóbesindegi terezeniń nege kerek ekenin túsindi. Syrtqy esiktiń mańdaıshasyna deıin omby qar basyp qalǵan. Taza qardy oıyp taı qazanǵa salyp astyna tezek qalap ot jaqty. Erigen sýyn shelek-shelekterge quıyp sháı qaınatýǵa tundyryp qoıdy. Jumysqa, oqýǵa ketkender kelgenshe     Baǵystyń jeńgesi «Qystaýbaıdyń qyzy» dalaǵa shyǵatyn sańlaý ashyp qoıady. Eki sıyr saýylyp, odan alynǵan sút seperatorǵa tartylyp, alynǵan qaımaqtan «bal qaımaq» qaınatylyp ataǵa sháı beriledi. Sóıtkenshe tús, kesh bolyp kózge kórinbeıtin tynymsyz sharýa bitpeıdi. Jańa túsken kelin kún kózin kórmeı-aq, alty aı qys bitti. Alaqandaı aýylda, Qaıraqty kentinde Danaıdyń mamandyǵyna jumys tabylmaı, mektepte «orys tiliniń muǵalimi bol» degenge kónbeı úıde otyra bergendi durys kórdi.

Danaıdyń aýyly «Otshaǵyl» men «Baısary» ystyqqa órtenip munaı ısi tanaýdy keptirip turǵan kezinde «qaryndasynyń barǵan jerin kóremiz» dep aǵasy Ámın, jeńgesi Aqzıa keldi. «Qutty qonaq keldi» dep «Aqsarly» jaılaýynda (№2 qoı fermasy) aralaryn alshaqtatyp jeli tartýǵa yńǵaılap otyzdan astam úı tigilgen-di. Onyń 5-6 úıi aktıvterdiki. Áke sheshelerin, bala shaǵalaryn demaldyryp, qymyz ishkizýge arnaıy tikkizgen. Saryarqanyń jaıma shýaq shybyn shirkeısiz salqyn samaldy jaılaýynda otyrǵan el jurt úı basy eki bıeden baılap jan raqatyna bólengen kez. Qaryndasy Danaıdyń eki kún qonaǵy bolǵan Ámın men Aqzıa basqa kúnderi úıden sháı ishýge murshalary kelmedi. Kúnde qozy soıylyp, ara kidik qoı soıylyp «Qyzjibektiń» aýylynan kelgen ardaqty qonaqtar boldy. Ámınniń dombyradaǵy tókpe kúıleri tógilgende, kúı atasy Qurmanǵazynyń ózi kelip tórde otyrǵandaı áser qaldyrdy. Ár kúıdiń tarıhyn, shyǵý tegin tamyljyta aıtqan áńgimesi tyńdarmandaryn úıirip aldy. Kelinshegi Aqzıanyń áni men termesi, ádemi kúlkisi «qulaqtan kirip, boıdy alyp» jandy jadyratyp tula boıyńdy sergitedi. Ekeýi-aq Almatydan keletin ártisterdiń konsertin úsh orap alatyn aǵyl-tegil án termesimen, kúnde jańa eki-úsh kúı qosyp tartyp eldi eliktirip jiberdi. Jatar orynǵa túndeletip kelip júrgen  Ámın men Aqzıa Baǵystyń ákesine:

- Jáke, biz qaıtpasaq bolmas. Qoı men qozynyń obalyna qaldyq kúnde eki qozy, qoıy taǵy bar - dedi Ámın.

- Shyraqtarym, buıyrǵan nesibeleriń, demalys degen bir aı bolmaýshy ma edi, nege asyǵasyńdar?

-  Erteń Espenbet, Dospanbet degen kisiler shaqyryp otyr. Soǵan baramyz. Sizben áńgimelesip otyrmadyq qoı. Tańerteń ketemiz, qonýǵa kelemiz, erteń el jurtyńyben qoshtasyp kelemiz - dep Ámın shyn qaıtqylary kelgenin aıtty.   

- Ol ekeýi aǵaly inili kisiler. Shertpe kúıdiń sheberleri, ónerlerin kórseteıin degen ǵoı - dep tanystyrdy Jamby aqsaqal.

Eki kúıshi Ámınge qymyz dastarhanyn jasatyp, úıine erte shaqyrtyp aldy. Qonaǵynan Qurmanǵazynyń buryn estimegen úsh kúıin úırenip alyp Ámınniń aldynda qaıtalap tartyp, qosylyp tartyp eskertpelerimen qolyn jattyqtyrdy. Qyzyqty dýmandy jarty aı óte shyqty. Qos qos shapan, kóılek jaýlyqpen syı sıapat alǵan qonaqtar erteńine «Saryarqa» beketinen elderine aparatyn poezǵa otyrǵyzylyp qosh aıtysty.

Jaz aıy bitýge aınaldy. Kelininiń jumysy oıynan shyqpaı júrgen Jamby aqsaqal bar máseleniń túıinin sheshýge balasyn jeke shaqyryp alyp:

- Balam, qolymda qolǵabysym bar, tamaq istep beretin adam bar. Shý qalasy degen alys jer emes, sonda birde ekili naǵashyń bar, ózińe «eki qolǵa bir kúrek» degen, kelinge mamandyǵymen jumys taýyp berer. Áýeli, baryp kelesiń be, shabadanyńdy arqalap birden ketesiń be, óziń bil - dep kesip aıtqan áńgimeni dırektory Sýhıbek aǵaǵa aıtyp edi Jákeńdiki durys. «Saǵan muǵalim bolatyn kelinshek tabylmady ma» dep kúldi de «áýeli, baryp kelisip kel, jumystan shyǵý qashpas» - dedi dırektor aǵasy.

«Qaıdan júrgen adamsyń degizbeı, kelinshegińdi ala bar» degen ákesiniń aqylymen qol ustasyp Shý qalasyna keldi. Buryn bir-eki ret kórgen Qurmash naǵashysynyń úıine toqtap, apasy berip jibergen sálem saýqatyn tabystap, dastarhan basynda jumys izdep kelgendikterin aıtty. Sózderiniń syńaıyn túsingen naǵashysy:

- Bir naǵashyń Aıaǵan qalany tirep tur, bir naǵashyń Ysqaq aýdandy tirep tur, jumys tabylar. Búgin demalyńdar, erteń ekeýine de jolyqtyraıyn - dedi.

Ystyq basylǵan keshki salqynda ortalyqqa qaraı baryp qaıtqan Baǵys pen Danaı qamyspen jabylǵan úılerdi qyzyqtap orystyń kóp ekenine kózderi jetti. Esiginiń aldynda taýyqtyń neshe túri, Ǵabıtsha (Músrepov) aıtqanda talpaq tanaýlar, qaptap júrgen toraılaryn syrtqa shyǵaryp qorasyn tazalap, qı topanyn darbazanyń aldyna úıip qoıǵan.  

- Tezirek júreıikshi, mynaý ıis tunshyqtyryp barady - dep Baǵystyń jeńinen tartyp alǵa ozdy. Sasyq ıis kósheniń uzyna boıynan úziler eıes.

- Erteń sen epıdemolog bolyp ornalassań SES - tiń tazalatýǵa shamasy kele me?

- Nege kelmeıdi? Eki-úsh shtraf salsań shoshqasyn satyp qutyla almaıdy.

- Onda erterek jumysqa turyp, jolymyzdy tazalap alaıyq - dep qattyraq júrgenmen ıisten arylmady. Orystardyń shirkeýine deıin kelip  syrtynan tamashalap qaıtarda ishinen shyqqan qart orys shaldan «qashan soǵylǵan» dep surap edi.

- Oı, davno dep aldy da 1821 jyly soǵylǵan. Arǵy betinde jazýy bar - dedi qazaqsha. Ákem 1900 jyldary Ýkraınadan kóship kelipti. Sodan beri osyndamyn. Qalaı,  qazaqsha bilmeımin, bilemin - dedi qart. Qol ustasqan ekeý jańaǵy kóshemen júrmeı, syrt aınalyp, ózen jaq kóshemen úıdiń tusynan bir-aq buryldy.

Erteńine Qurmash aǵasymen ielsip, kósheniń topyraǵyn burqyldata júrip Aýdandyq partıa komıtetine keldi. Uzynnan uzaq ǵımrattyń eń túkpirgi buyryshyndaǵy bólmede otyratyn Shedenov Ysqaqtyń kabınetine úsheýi de kirdi. Aman saýlyqpen, tanystyqtan soń telefonmen zvondap:

- Mamed Salımovıch - dep amandasyp aldy da «Mende Almatydan oqý bitirgen Astrahan oblstyq SES-inde epıdemolog bolyp jumys istegen maman qyz maǵan kelin bolyp keldi. Telefonnan «qutty bolsyn» degen daýys estilip turǵanda trýbkany ornyna qoıyp:

- Qazir  bas dárigerge baryńdar. SES-tiń meńgerýshisin shaqyrtyp sóılesemin - dedi. Sózine qaraǵanda bos oryn bar kórinedi. Jyldam baryńdar dep shyǵaryp saldy. Aýrýhana alys emes eken, úsheýi tezdetip kelip, Bas dárigerdiń esigin qaǵyp, ishke kirdi. Kóp kúttirmeı SES-tiń meńgerýshisi de keldi.  Danaıdyń eńbek kitapshasyn surap dıplomyn kórip:

- Molodes s krasnom dıplomom - dep Bas dárigerge kórsetti.

- Teper, rabotý naıdech? - dedi aýdannyń Bas dárgeri M. S. Abdýllaev.

- Da, po ee spısalnostı vakantnye mesto est Zavtra mojno prıstýpıt.

Sátin salǵan is ońynan kelip syrtqa shyqqan soń SES-tiń qaıda ekenin kórip, jaıaýlap úıge qaıtty.

  Erteńine jumysqa barmaq bolǵan Danaıdy SES-tiń bastyǵyna jolyqtyryp naǵashysy men Baǵys Shý qalasyna avtobýspen jetti. Qalalyq atqarý komıtetiniń tóraǵasy Aıaǵan Ospanovtyń kabınetine keldi. Otyryp jaıǵasqan soń Qurmash aǵa kelgen búıimtaıyn aıtyp jıenin tanystyrdy.

- Bul jigitti men tanımyn ǵoı. Almatyda Isekeńniń (Isal Baǵystyń sheshesiniń inisi) úıinde kórgenmin. Qazir G.K. Osıpovqa (qalalyq partıa uıymynyń birinshi hatshysy) kireıik, nusqaýshylyq bir oryn bar dep edi, sóılesip kóreıik. Siz otyra berińiz - dedi Qurmashqa.

Oılamaǵan jerden Baǵys partıa qyzmetkeri, «Úgit nasıhat bóliminiń» nusqaýshysy bolyp shyǵa keldi. Qurmash naǵashysy úıge qaıtyp ózi Borıs Andreıevıch Tkachev degen bólim meńgerýshisiniń qasynda qalyp jumyspen tanysty. B. A. Tkachev óte bilimdi, saýatty jigit eken, eki-úsh kúnniń ishinde Baǵys aryz aıtýshylarmen de, aqyl aıtýshylarmen de partıalyq prınsıppen sóılese aldy. Oǵan eki jyldyq muǵalimdik tájirbıesi, jýrnalısik bilimi, tabıǵı sheshendigi kómektesti. «Balanyń jaqsy bolmaǵy naǵashysynan» degendeı naǵashylarynyń arqasynda jas semányń jumys qıhmetteri oń da, tez sheshildi. Jumysqa kelip ketý qıyndyq týǵyzǵanmen qyzmettiń abroılylyǵy dátke qýat bolyp kóńildi ósirip tastady. Ókinishtisi qyzmet jasaǵanyna bir jyl tolmaı qalalyq partıa komıteti tarap aýdanǵa qosylatyn boldy.

1964-shi jyldyń basynan bastap partıalyq qujattardy ótkizý bastaldy. Aýdannyń birinshi hatshysy Japar Túebekovtyń kelýi jıilep, Baǵys ta sálemshil bolyp aldy. Sondaı bir kezdesýde:

- Aǵa, endi mende aýdannyń azamatymyn ǵoı, kelinińiz de aýdannyń dárigeri, jumyssyz qaldyrmassyz dep edi.

- Sóziń jaqsy eken. Nege, Aıaǵan naǵashyńmen Moıynqumǵa barmadyń - dep qarsy suraq qoıdy.

- Áke, sheshem jasy kelgen kisiler. Qatnasyp turýǵa temir joldyń boıy bolǵan soń,  osy jerde qalǵym keledi.

- Jaraıdy, kóship qonyp bolaıyq - dep, burylyp esikten shyǵyp ketti.

G. K.Osıpov ta, A. Ospanov ta qyzmetkerleriniń barlyǵyna minezdeme berip, jumyssyz qaldyrmaýyn tapsyrǵanyn J. Túebekovten estip, jyly sózine kóńili jaılandy. Bir jyldyq demalysynyń tıesili aqshasyn alǵan soń elge baryp qaıtýǵa nıet etip ol kezdegi bazarlyqtyń úlkeni qolǵa túse bermeıtin 2-shi sortty úndi sháıi bolatyn. Aýdanaralyq bazaǵa (dır. R. Jeksembın) baryp qoımadan úsh kelisin, naǵashysynyń sheshesine bir kelisin bólek oratyp tor setkege salyp,  dırektor mingizip jibergen máshınamen úıine jetip aldy.

Jubaıymen aqyldasyp, úı ishine eskertip erteńine keshkisin poezǵa minip tańerteńgisin ertelep áke sheshesine keldi. Jumysqa ornalasqandaryn aıtyp, kún jylysa bólek úıge shyǵatyndaryn jetkizdi. Úsh kún bolyp qaıtatyn Baǵysqa soǵym etinen arqalatyp, sybaǵa berip «enshińdi alýǵa qashan kelesiń» dep qalǵan áke sheshesi jáne jeńgesi «Qystaýbaıdyń qyzy» vokzalǵa aparyp salýǵa kelgen júk máshınesine shyǵaryp saldy.            

Jańa jyldy týǵan týystarymen ótkizip Shý aýdandyq partıa komıtetiniń birinshi hatshysynyń qabyldaý bólmesine keldi. Otyrǵan qyzǵa jónin aıtyp, hatshyǵa habarlatty. Aldy bos eken kóp keshikpeı, «kirsin» degen zvonoktan sekretar qyz sypaıy ǵana «kirińiz» dep hatshynyń esigin ashty. Baǵys kirip sálemdesip qabyrǵadaǵy tizilip turǵan oryndyqtardyń hatshyǵa jaqyndaýyna otyrdy. Stolyndaǵy knopkany basyp sekretar qyzǵa «aýdandyq gazettiń redaktoryn qostyr» dedi.  Hatshy stolyndaǵy tórt telefonnyń birin alyp «qaldaryń jaqsy ma dedi de, saǵan qazir bir jigit barady. Sóılesip, kórip senderge oblystan «radıo orgonızator» degen bir shtat berilgen. Unasa, osy jigitti qabylda» dep trýbkany qoıa saldy. «Unasa» degen sózine shamdanyp qalǵan redaktor Q. Qazybaev Baǵystyń aryzyna kóńilsizdeý buryshtama qol qoıyp, «jaýapty hatshyǵa apar» dep jumystyń jaı japsaryn túsindirmeı, qatýly qabaǵyn jazbaı stolǵa tirelip ornynan turdy. Esiktiń syrtyna shyqqan Baǵys «meni ujymmen tanystyrar» dep kútip, shyqpaǵan soń, qarsy esikti ashsa, shashy áppaq qýdaı úlken kisi otyr eken, eriksiz kirip sálem berdi.

- Sálemshi bolsań otyr. Qaıdan júrgen balasyń? - dep betine tesile qarady da, tanymadym ǵoı - dedi.

- Tanymaısyz, aǵa. Bul jerdiki emespin - dep edi.

- Sonda, qaıdan keldiń?

- Qaraǵandy oblysy, Shet aýdany degen jerden.

- Meniń týǵan jerim ǵoı. Arǵynnyń tóresi bolamyn. Munda kimge keldiń?    

 - Aıaǵan, Ysqaq, Qurmash degen naǵashylarym bar edi.

- Eee, jón, jón. Aıaǵan qalaı naǵashy bolady, ol Qoja ǵoı.

- Apamyzǵa úılengen, jezdemiz.

- Solaı dep aıtpaısyń ba? Al, munda neǵyp júrsiń?

- Jumysqa turǵaly kelip edim - dep qolyndaǵy aryzyn kórsetti.

Ózin «Nurmaǵambet» dep tanystyrǵan Ordabaev redaktordyń orynbasary bolyp shyqty. Aýdandyq gazettiń «Kırovshy» atalyp, birinshi nómirinen bastap Redaktor bolyp qol qoıǵan. Zeınetke shyqqan soń orynbasar bolyp otyrǵan beti. Jasy jetpis altyda, qolynan qalamy túspeı bas maqala jazyp, hattardy qorytyp, redaksıaǵa bas kóz bolyp otyr. Baǵystyń aryzyn qolyna alyp telefon soǵyp, arjaǵynan daýys shyqqan kezde:

- Kókish - dedi qyryldaǵan daýysyn bildirmeı jótkirinip - myna bizdiń eldiń balasyn «radıo orgonızatorlyqqa» qabyldapty. Eshkim jónin aıtyp túsindirmegen. Adam jiberip baǵyt baǵdar beresińder me, qaıtesińder?

- Erteń adam jiberemin, kútsin - dedi.

Baǵys qolyndaǵy aryzyn jaýapty hatshyǵa berip, buıryq shyǵartyp, kóshirmesin aldy. Erteńgi túski avtobýspen kelgen oblystyq radıonyń tilshisin redaksıadan kútip alyp, tanysyp biraz málimetter aldy. Qoldan keletin sharýa ekenine kózi jetti. Jazý jazatyn stol, oryndyq joq bolyp bos oryndardy paıdalaný usynyldy. Poshtanyń bastyǵyna baryp, radıo torabtyń bas ınjeneri evreı Lıbenson Gerek degen jigitpen habar taratatyn oryndy kórdi. Magnıtofon, dıktofon degen ol kezde joq. Tikeleı efırde jumys isteý kerektigin túsindirdi. Baǵys birinshi habar júrgizýdi Gerektiń kómegimen efırge shyǵarmaı, úı ishinde estiletin etip, mıkrofonnan daýystap oqyp, tyńdatyp jattyqty. Eki kún boıy «Shý óńiri» gazetiniń tigindilerinen  birinshi hatshy Japar Túebekovtyń maqalalaryn taýyp oqydy. Aýdan ekonomıkasyn kórsetetin sıfrlar keltirip mal tóldetý, kóktemgi egis naýqanynyń jaýapty ekenin tilge tıek etip,  on mınýtqa dep bes bet maqala daıyndady. Oqytyp redaksıalatýǵa hatshynyń qabyldaýyna kirip jumys jaǵdaıynan málimet berdi. Ár juma saıyn, keshki 17-50 de 10 mınýttan tikeleı efırde habar berý kerektigin aıtty. Maqalany oqyp kórip, birneshe jerine túzetý kirgizip, «Maqalany meniń atymnan óziń oqy. Men jumysta otyryp tyńdaıyn» dep tapsyrma berdi. Bul Baǵystyń jaýapkershiligin kúsheıtti. Maqalanyń basyna anotasıa qosyp jazyp, birneshe ret daýystap oqyp jattyqty. Sonymen, birinshi habar efırge shyǵyp tyńdaýshylarynan jaqsy baǵasyn aldy. Erteńine shaqyrtyp kezdesken hatshy: «Men Túebekovpin dep oqı berýińe de bolady eken» dep baǵa berdi. Baǵystyń boıyndaǵy óneriniń bir qyry bireýdiń daýysyn aksentimen aınytpaı keltirip telefonmen pálenshe, túgenshe bolyp sóılese berý bolatyn. Sol tásilmen Japar Túebekovtiń sóıleý mánerin saqtap, oqyǵanyn redaksıa jigitteri de tyńdap (olarǵa eskertilgen) «hatshyny sóıletýiń úlken jetistik» dep daýryǵa quttyqtap jatty. «Men ǵoı oqyǵan» dep aıtpady.

«Komýnızm» qoı sohozynyń 62 myń qoıy bar ekenin, dırektorynyń burynǵy «halyq jaýy» ekenin bilip zerttep alǵan Baǵys aýdandyq komıtetke kelgen portorgyna jolyqty. «Sovhozdaryńyzdyń malsharýashylyǵyn aralap, mamandarymen tanysqym keledi» degen ótnishin qabyldap jınalystan soń ala ketetinin aıtty. Sovhoz dırektorymen tanysyp ózi de mal aralaýǵa shyǵatynyn bildirdi. Shý ózeniniń boıymen jaǵalaýdan edáýir qashyq otyrǵan, maldy aýyldy aralaı otyryp shopandardyń azyq-túlik, qant, sháıiniń jetkiliktiligin surap, malǵa jem berilip turýyn tabystap «kúzde kúıli, qońy qalyń bolǵan qoı qysta qınalmaıdy» dedi. Dırektordyń sózin muqıat tyńdap qasynda turǵan Baǵysqa «suraǵyńyz bar ma» dedi.

- Avtoklýb, avtolavka, dárigerlik kómek, gazet jurnal ýaqtyly kelip turama dep surady Baǵys.

- Avtolavka, dáriger, gazet jurnaldan kende emespiz. Qoıly aýyldar jıi otyrǵan soń bala shaǵa kóp avtoklýby jetisine bir kelse degen ótinish bar. Aılap kelmeıtini ókinisht-aq. Bastyqtarynyń qulaǵyna salarsyz - dedi uzyn boıly, saqalyn aq shalyp alpysty eńsergen Dáýit Abdrahmanov aqsaqal.Úlgergenderinshe 16 otar qoıdy aralap, qońyn baıqap, shopandarmen sóılesip aýylǵa qaıtar jolda Baǵys:

- Ábeke, sizdiń «Alǵa» sovhozyndaǵy dırektor qurdasyńyz Qadekeńniń esebinshe qoıynyń sany 57 myńnan aldaǵy jyly 60 myńǵa jetedi dep otyrǵanyn aıtyp edi.

- Ol shal qyzylshasymen ozbasa, qoı sanynan oza almaıdy. «Komýnızm» sovhozynda  qoı sany 70 myńǵa jetedi eken dep gazetińe jaz. Qadekeń oqysyn.

- Jaraıdy, aǵa!

Jolda Qosqudyq orman sharýashylyǵynyń bastyǵy Glazov Iýrıı Anatolevıch kezikti. Bul kisimen Baǵys qalalyq komıtetten tanys-ty. Dırektordyń mashınasyn aýdan ortalyǵyna áýrelemeı kezdesken GAZ-69 pen qaıtqandy jón sanap Ábekeńmen kezdeskenine qýayshty ekenin aıtyp, qosh aıtysty.

Baǵystyń qazirgi jumysy naǵyz tvorchestvolyq júmys. Juma kúni 10 mınýttyq habar daıyndap óziniń qazaqsha 7 árip saldyryp alǵan «Moskva» mashınkasymen 4-5 bettik jazý jazýǵa tóselip alǵan. «Ábekeńniń taǵylymy» degen atpen gazetke kólemdi maqala daıyndap berdi. Óziniń radıosyna da eki-úsh jumalyq azyq. Shý tarıhynan derekter jınap 2-3 belgili kárıalardy izdep, surastyryp júrip kezdesýdi ádetke aınaldyrdy. Negizgi derek kózderi Shý aýdanynyń ejelgi turǵyndary Qaden Qabyshov (Alǵa sovhozynyń dırektory), Ábımolla Kóshenov (Komýnızm sovhoynyń dırektory) Áljan Álishov (Memlekettik mal tuqymyn asyldandyrý stansıasynyń bastyǵy)  aqsaqaldardan alynyp «Eldiń eldigi erinen» degen kólemdi ocherki gazettiń eki nómirine bir betten jarıalandy. (Keıin aýdannyń qurylǵanyna 50 jyl tolǵanyna baılanysty) «Qazaq ádebıeti», «Ana tili», «Qazaq» gazettrine Japar Túebekovtiń túrli sýretterin paıdalanyp, maqalany qaıta óńdep, tolyqtyryp taqyryp-taqyryppen bastyrdy.

Aýdandyq komıtettiń úgit nasıhat bóliminiń meńgerýshisi Asqar Adambekov Baǵysty shaqyrtyp alyp:

- Kelesi jyly Oktábr revolúsıanyń 50 jyldyq toıyna qarsy aqyndar aıtysyn daıyndaý kerek. Sen eldi kóp aralap júrsiń, jazǵandaryńnan baıqap júrmiz Smaıl Qalıpanov, Sultan Kenbaev, Baltabaı, Atabaı degen aqyn shaldar bar eken solardy uıymdastyryp, jastardy qosyp aýdandyq aıtys ótkizý kerek. Bul birinshi hatshynyń tapsyrmasy. Kerek bolsa Mádenıet bóliminen bir avtoklýb bóldirip beremiz. Baǵysty «maqulǵa» kóndirip birinshi hatshyǵa alyp bardy. A. Adambekov Baǵysqa aıtqanyn qaıtalap túsindirgen soń, bir nársege rızashylyqpen jymıyp:

- Baǵys - dedi - Oraqbaı aqynnyń óleńderin, ómirbaıanyn qaıdan taýyp jarıalap júrsiń. Ol bizdiń atalarymyz bolady, urpaqtary bizder, ádebıetshi inimiz Ýásh te bilmeıdi. 28 óleń degen kóp óleń ǵoı, taǵy uzaq óleńder, poemaǵa bergisiz «ashyq júrse nasybaı sasymaıly» degen jeri bar eken, ózgertpediń be?

- Ǵulamalardyń ornymen aıtylǵan sózderin nege ózgertemin - dedi Baǵys.

- Asqardyń aıtyp otyrǵany durys. D.Arqabaevany (mádenıet bóliminiń meńgerýshisi) shaqyryp alyp ýaqytsha aılyǵymen bir avtoklýb bólgizip ber. Shurqyrap júrgen qyzdarynan kem jumys istemeıdi. Ózine kómekshi de bolady - dep sózin aıaqtap, biraz aqyl keńester aıtty.    

Birde Baǵysty hatshynyń shopyry Kámeljan kelip «erteń seni ózimen birge ala ketedi» dep eskertti. «Baǵyty qalaı eken» dep suraǵan Baǵysqa «shetki Jaısan», «Shatyrqul» barlaý ekspedısıasyna, «Tarylǵan» jaılaýyn aralamaq»  dedi  Kámekeń. Ol jaqta jeti sharýashylyqtyń iri qarasy, qoıy, jylqysy barynan burynnan habardar Baǵys fotoaparat, qalam qaǵazdaryn daıyndap ýáde boıynsha redaksıadan kútti. «Shetki Jaısandy» bettep Lenın kolhozynan shyqqan soń  shopyryna «myna bala jýrnalıs jumasyna 10-aq mınýt jumys isteıdi. Qoly bos bolǵan soń sharýashylyqpen, adamdarmen tanyssyn dep ala shyqtym.

- Bul balany tanımyn. Gazetke shyqqan maqalalary artqy terezeniń aldynda jatyr. Sizdi kútip otyrǵanda oqyp, ásirese, aýdannyń qurylýynan  kóp maǵulmat aldym. Oraqbaı aqynnyń óleńderin oqyp tushyndym. Eski aqyndardyń óleńderi ótkir ǵoı.

(Jalǵasyn myna siltemeden oqısyzdar)                                              

Sadyq  Smaǵulov