– Bizde ádebı syndar jazylyp jatyr. Syn múlde joq dep aıta almaımyz. Syn joq dep burynnan aıtylyp keledi, óte jattandy áńgime. Biraq ádebı syndar únemi sátti bola bermeıdi. Aıtalyq, Maǵ­jannyń aqyndyǵy týraly Júsipbek Aımaýytovtyń 1926 jyly Tashkentte jasaǵan baıandamasy Maǵjandy aqtaý turǵysyndaǵy baıandama bolatyn. Sebebi, 1924-25 jyldary Maǵjan qýǵynǵa ushyrady. Sábıt Muqanovtar aqynnyń basyna qara qap kıgizip, rýhanı, ádebı sot júr­gizdi. Aqyn óleńderin joqqa shyǵaryp, Sovet úkimetine qarsy, ultshyl, kertartpa aqyn retinde jurtqa jaıdy. Sol kezde Júsekeń ara túsip, Tashkentte qazaq jastaryna Maǵ­jannyń aqyndyǵy týraly baıandama jasady. Qazir sol baıandamany synı maqala dep qa­byldaýǵa bolady. Maqalada aqyn óleńderin taldap, «Maǵjan nesimen aqyn, aqyndyq ereksheligi qandaı?» degen máselelerdi kótere otyryp, Júsipbek Aımaýytov aqyn poe­­zıa­synyń búkil este­tıkalyq qyryn ashyp shyǵady. Bul maqa­lanyń qundylyǵy Júsipbektiń Maǵjandy úlken romantık, jańashyl, Eýropa deńgeıine kóterilgen iri aqyn retinde taldap, kórsetip bergendiginde. «Maǵjan keremet, jaqsy» degen bir aýyz sóz joq onda. Taza, kásibı deńgeıde jazylǵan synı maqala. Meniń oıymsha, qazaqtyń kásibı syny Júsipbek Aımaýytovtyń osy maqalasynan bastaldy. Taǵy bir aıta ketetin jaıt, Ahmet Baı­tursynovtyń «Ádebıet tanytqysh» degen kitaby bar, 1926 jyly shyqqan. Ahańnyń budan da erterek jarıa­lanǵan Abaı týraly «Qazaqtyń bas aqyny» degen maqalasy bar. Bul kisiniń kitabyn ıakı maqalasyn bolsyn kásibı syn degennen góri, fılologıalyq eńbek degen oryndy shyǵar. Nege? Sebebi, Ahmet Baıtursynov fılolo­gıaǵa tán barlyq júıeni «Ádebıet tanyt­qyshta» jasap ber­di. Taǵy bir shoqtyǵy bıik ádebı syn Táken Álim­qulovtyń «Jumbaq jan» degen kita­bynda shyqqan Abaı týraly, Qasym týraly jazylǵan esseleri. Táken Álimqulovtyń sol kólemdi esselerinde Abaı men Qasymnyń aqyndyq álemi ǵajap ashylyp, taldanady. Sosyn, Asqar Súleımenov jap-jas kezinde (1961 jyly bolsa kerek) ádeıi ádebı proseske qozǵaý salý úshin, bir jaǵynan aǵa býynnyń keıbir kemshiligin aıtyp, Tolstoı, Áýezovterdi taldaı otyryp «Til týraly birer sóz» degen maqala jazǵan. Úlken ádebı másele kótergen. Ol da ádebı synnan góri, ádebı fılosofıaǵa jaqyn. Júsipbek Aımaýytovtyń, Táken­ Álimqulovtyń biz atap otyrǵan maqalalary ádebı teorıalyq, ádebı fılosofıalyq tolǵanystarǵa toly. Ol maqalalardyń bári tikeleı bir shyǵarmaǵa aıtylǵan ádebı syn emes, tutas qazaqtyń júz jyldyq ádebı úrdisin qorytyndylaǵan, taldaǵan eńbekter dep oılaımyn. Osyndaı ádebı-fılosofıalyq oı-tolǵamdardy Tursynjan Shapaıdyń «Shyn júrek – bir júrek», «Tynyshtyq metaforasy» degen se­kildi eńbekterinen ushyratamyz. Úlken ádebı-fılo­so­fıalyq, estetıkalyq dúnıeni sarapqa salatyn eńbekter asa kóp te, joq ta emes. Ádebı syn tek ǵana bir shyǵarmaǵa aıtylmaıdy, ádebı dáýirlerdi de qamtı­dy. Joǵaryda atap ótken bes maqalany (Júsip­bektiń Maǵjan týraly maqalasyn, Táken Álimqulovtyń Abaı, Qasym týraly maqalasyn, Asqar Súleımenovtyń til týraly maqalasyn, Tursynjan Shapaıdyń eki maqa­lasyn) ádebı dáýirlerge pikir aıtqan eńbekter dep esepteımin. Al, ondaı deńgeıge, órege asa tal­ǵamdy, sezimtal, júrekti synshylar ǵana bara alady. Daıyndyqpen keledi. Orystyń ádebı sy­nyndaǵy máńgilik mura – Belınskııdiń til týraly bes ma­qalasy, Mıhaıl Bahtın fılosofıalyq tol­ǵa­nystary, Tomas Elıottyń eńbekteri, Hose Ortega ı-Gassettiń ádebı, mádenı iz­denisteri, Iohan Heı­zın­ga­nyń álemdik aýqymdy shyqqan dúnıeleri – tutas ádebı jańalyqtardyń ashylýyna túrtki boldy. Bizde ónerdi taldaǵan, saraptaǵan synnan góri, ádebıet tarıhynyń zertteýleri, onan qalsa talǵamsyz jazyl­ǵan dúnıeler basym. Qazir taza ádebı pikirtalas, úlken ádebı tolǵanystar, kórkem shyǵarmany taldaıtyn synshylar joqtyń qasy. Qarap otyrsańyz, ádebı qubylys bolyp jatady. Máselen, Muqaǵalı óte úlken qu­bylys. Al, Muqań nesimen myqty, nesimen jurttyń júreginen oryn tepti degenge kelsek, áli ashylmaǵan qupıa kóp. Onyń syryn oqyrman da, ádebı orta da bilmeıdi. Múmkin bir-eki synshy bilgen shyǵar, olar da jazǵan joq. Múmkin, Asqar Súleımenov, Zeınolla Serikqalıev, Tólegen Toqbergenov bilgen shyǵar... Mysaly, Ábish Kekilbaevtyń 1972 jyly shyqqan ádebı syn-maqalalary bar, tutas kitap. Sonda Ábekeń Muqaǵalı Maqa­taev, Farıza Ońǵarsynova, Tólegen Aıbergenov, Oljas Súleımenov, Tumanbaı Mol­daǵalıev týraly jazady. Sol dáýirdegi ádebı qubylysty túgel jazdy. Biraq Ábish Kekilbaevtyń sol maqalalary sıpattama turǵysynda qalyp qoıdy. Ol jerde jańaǵy aıtyp otyrǵan Asqar Súleımenov, Táken Álimqulovtiki sıaqty taldaý joq. Ol jerde dym joq edi degen sóz emes, óz deńgeıinde paıym-túsinikpen jazylǵan maqalalar. Biraq, Ábish Kekilbaev epıkalyq jazýshy, synshy emes eken. Táken Álimqulov aıtqandaı janryn tapqan jazýshy boldy... Negizi syndy esersoq bireý bolmasa, barlyq adam qabyldaıdy. Durys aıtylǵan syn eshkimniń shabyna shoq tastamaıdy. Ornymen keketpeı, muqatpaı aıtqan syndy, nege qabyldamasqa. Máseleniń bári adamnyń óresi jetken jerine baılanysty. Kóńil jyqpastyqpen bireýdiń shyǵarmashylyǵy týraly synshylar jazsa jazatyn shyǵar. Oǵan toqtap qalaıyn dep turǵan ádebı proses joq. Erterekte Aıgúl İsmaqova «Qazaq ádebıeti» gazetine «Mereıtoılyq emes maqala» degen maqala jazǵan bolatyn. Ol maqala jaıdan-jaı jazylmasa kerek. Óıtkeni, mereıtoılyq maqalalar kóp jazylatyn bolǵan soń, sony synady. Shynymen de qazir bireýdiń mereıtoıy bolsa «Qazaq ádebıeti», «Aıqyn», «Túrkistan», «Alash aınasy», «Almaty aqshamy» gazetterine mereıtoı ıesi týraly keremet pafospen jazylǵan maqalalar shyǵady. Oǵan deıin de, odan keıin de ondaı maqalany kóre almaısyń. Múmkin, bul da kerek shyǵar. Jalpy, adamzattyq qoǵamda tek talǵamdy adam­darǵa ǵana bılik beretin, solar ǵana eldiń, ónerdiń taǵdyryn sheshetin jaǵdaı bolmaıdy. Bolýy da múmkin emes. Ózimiz eljirep eske alatyn Alash orda zamanynda ondaı nárse bolmady. Alash orda zamanynda Sovettik baǵyttaǵy synshylar men shynaıy ult janashyrlary arasyndaǵy aıtys-tartystar ádebı, kórkemdik taldaýlarǵa qurylǵan joq. Taptyq kózqarastar negizinde órbidi. Maǵjan, Muhtarlardyń olarmen sóz talastyratyn ýaqyty da bolǵan joq. Qýǵyn­da júrdi. Biraq Maǵjannyń, Muhtardyń, Mirjaqyptyń, Ahmettiń ózderi ǵana pikir almastyryp, keńes quratyn, tasqa basylma­ǵan talǵamdy ortalary boldy. Ondaı orta búgin de bar. Gazetke jazylmaıdy, basqosý­larǵa barmaıdy. Ózimen-ózi. Ondaı máde­nıetti jalpy halyqtyq deń­geıge shyǵarý, adamzat úshin múmkin bolmaı keledi... Qorytyp aıtqanda, ádebıet zert­teý­shilerimiz bolsyn, aqyn-jazýshylarymyz bolsyn olardyń jasaǵan eńbekteri ádebı proseske jaýap berip, zaman suranysyn qanaǵattandyrsa, urpaqtan urpaqqa jetip jatady. Mysaly, qazir Júsipbek Aımaýytovty Alash bolǵany úshin oqyp jatqan joqpyz. Maǵjandy da solaı. Áıtpese, Alash quramynda Maǵjannan basqa aqyn, Júsip­bekten basqa jazýshy joq deısiń be? Kór­kemdigi, beretin estetıkalyq lázzaty, rýhanı suranysymyzdy qanaǵattandyratyn erek­sheligi úshin kóz maıyńdy taýysasyń...

Daıyndaǵan Yrysbek DÁBEI.

sýret "Azattyq radıosynyń" saıtynan alyndy