Zertteý taqyryptarym týraly suraqtar bar. Jeltoqsan shyndyǵy ashyldy ma? dep suralǵan. Joq. Ókinishke oraı, ǵalymdardyń bul týraly zertteýler júrgizbegeni meni tańqaldyrady. Jeltoqsan qazaqtyń úlken maqtanyshy. Jastardyń osy áreketi tarıhta «halyqtar túrmesi» dep atalǵan Keńes Odaǵynan halyqtardyń táýelsizdik alýyna alǵashqy naqty qadam bolyp tabylady. Bul áreket álemdik nátıjesi bolǵan úlken qozǵalys. Bul Qazaqstan táýelsizdik tarıhynyń altyn paraǵy.

Ókinishke oraı búgingi tańda kóp adam Qazaqstannyń táýelsizdik tarıhy, uly  tulǵalary degendi, kóbinese Qazaqstannyń táýelsizdik alǵannan keıingi kezeńi dep túsinedi. Negizinen otarlyq ezgiden qutylyp táýelsizdikke qol jetkizgen ár eldiń táýelsizdik tarıhy táýelsizdikten aldynǵy jáne keıingi bolyp eki kezeńnen turady. Bul eki kezeń birin-biri tolyqtyra túsedi. Biri kem bolsa, táýelsizdik tarıhy mánin joǵaltyp alady.

Sondyqtan jeltoqsan tarıhy da, Alash Orda tarıhy da, Mustafa Shoqaı da táýelsiz Qazaqstan úshin mańyzdy. Bir oqyrman Mustafa Shoqaıdyń murasyn túgendedik pe? dep suraıdy. Birsypyra ǵalymdar jankeshtilikpen osy oraıda jumys istegenmen, olardyń shoqaıtaný ǵylymyndaǵy jetistikteri halyqqa keń kólemdi jetkizý jaıynda jumystar az bolyp otyr. Máselen, táýelsizdikke jetý tarıhymyzdyń kórnekti tulǵasy Mustafa Shoqaıǵa arnap Qazaqstannyń táýelsizdiginiń sımvol qalasy Asatanada bir eskertkishtiń bolmaýy ókinishti.

Mustafa Shoqaı armandaǵan Túrkistandy qurýǵa múmkinshilik barma dep suralǵan. Árıne bar. Bul týraly Qazaqstan Prezıdenti 2005 jylǵy 18 aqpan kúngi joldaýynda ashyq túrde aıtyp Ortalyq Azıa odaǵyn qurý týraly ıdeıa tastaǵan. Ol iske aspaıtyn arman bolsa, árıne Elbasy ol týraly sóz qozǵamas edi. Ókinishke oraı, onyń bul usynysy aımaqta qoldaý tappady. Búgingi tańda odan da aýqymdy Túrki Elderi Yntymaqtastyq Keńesi jumys istep otyr. Biraq áli kemshilikteri bar. Máselen oǵan Ózbekstan men Túrkmenstan áli tolyq múshe bolyp kirmeı otyr. Biraq qaıda barady? Eger bul Keńes alǵan baǵytynan taımaı jumys isteıtin bolsa olar aqyr sońynda múshe bolady. Óıtkeni olarda buǵan múddeli.

Bul jerde Túrki Elderi Yntymaqtastyq Keńesi baǵytynan taımaı jumys istese dep otyrǵanym, budan bylaı oǵan Reseıden kedergilik bolama  dep oılaǵanym. Óıtkeni, qazirgi tańda Reseı oǵan oń kózben qaramasa kerek. Osy birneshe kún aldyn, atap aıtqanda 2012 jyly, 8 maýsym kúni Pýtınniń Qazaqstanǵa barǵan sapary kezinde Reseıdiń qazaq jerine zymyran atyp synaq jasaýy kezdeısoq bolmas. Bul Qazaqstanǵa budan bylaı aıaǵyńdy ańdyp bas degen eskertý bolsa kerek.

Osy habardy estigende osydan bir aıdaı buryn Túrkıada ótken “Táýelsizdikterine 20 jyl tolýyna baılanysty Túrki respýblıkalarymen Túrkıa arasyndaǵy baılanystar” taqyrybyndaǵy halyqaralyq ǵylymı jınalysta bir mamannyń aıtqandary esime tústi. Ol bylaı degen edi:

“Reseı HVİ ǵasyrdyn orta sheninen bastap Altyn orda memleketiniń esebinen jerin keńeıte bastady. Ol kezde halyq arasynda “Táńir ózine jaqqan ýaqyttarymyzda bizge Syr dárıany, jaqpaǵan kezimizde orystardy jiberdi” degen mátel shyqqan eken. Qazirgi tańda Ortalyq Azıa tek Reseıdiń emes, búkil dúnıejúzilik alpaýyt elderdiń kúsh synasqan aımaǵyna aınalyp otyr. Reseıdińde armany jahandyq kúsh bolý. Máskeý sol armanyna jetý úshin eń aldymen jaqyn shetelderdi ýysyma alý qajet dep sanaýda. Sol sebepten Pýtın bir jaqtan jaqyn sheteldermen baılanystaryn kúsheıtýdi, ekinshi jaqtan olardyń ózinen basqa eldermen baılanystaryn shekteýdi kózdeýde. Osy oraıda Pýtın SHYU, EEO, Eýrazıalyq odaq syndy uıymdarmen áser-yqpalyn arttyra túspek. Arǵy jaqtan AQSH bolsa Reseıdiń Eýrazıa aımaǵyndaǵy energıadaǵy ústemdigin joıýǵa kúsh jumsaýda. Qytaı bolsa jumystaryn aımaqta ári Reseıdiń ári AQSH-tyń áser-yqpalyn álsiretýge baǵyttaýda.”

Iaǵnı qazir Qazaqstan jáne Ortalyq Azıadaǵy elder úshin endi óte qıyn-qystaý kezeń bastalyp otyr. Atalǵan alpaýyt elderdiń qyspaǵynan qutylýdyń eki-aq amaly bar. Birinshiden, Ortalyq Azıa elderiniń baqaı esepterdi tastap 2005 jyly Elbasynyń jasaǵan usynysy boıynsha Ortalyq Azıa odaǵynda bas qosý, ekinshiden jalpy túrki halyqtarynyń yntymaqtyq keńesi arqyly kúsh biriktirý. Mine bular Shoqaı armandaǵan maqsat. Demek Shoqaı armandaǵan dúnıe bos qıal emes, ol Ortalyq Azıa elderiniń múddesi. Sondyqtan Shoqaıdyń bir Túrkistan ıdeıasyn iske asyrýdan basqa aımaqtaǵy elderdiń sharasy joq.

Latyn alfavıty týraly suralǵan. Qazaqstan buǵan ótýge tıis. Túrki halyqtary arasyndaǵy búgingi saıası yntymaqtastyq mádenıette de jalǵasyn tabý kerek. Sol úshin Qazaqstanda latynǵa ótýge tıis. Sonda 16,6 mıllıondyq Qazaqstan baspasóziniń, kitaptarynyń, basqa jazbasha materıaldardy 200 mıllıon túrki dúnıesi oqıtyn bolady. Olardyń jazǵandaryn qazaqtar da oqıdy, árıne.

Alashtaný ǵalymdarynyń eńbekterine kóńilim tolady. Olar jumys istep-aq keledi. Biraq, sol jumystardyń nátıjesi halyqqa kóp nasıhattalyp otyrmaǵanyn baıqaımyz. Bularǵa tek árqandaı oryndarda bılik tizginin ustap otyrǵan azamattar ǵana emes, jazýshylar, jýrnalıster, ónerpazdar da jetkilikti mólsherde kóńil bólmeýde.

Meniń bir baýrym, Jańaózen jáne til máselelerinde siz ún qatpaısyz. Bularǵa nege aralaspaısyz dep suraıdy. Durys aıtady. Men ásirese Jańaózen máselesi týraly esh nárse aıtpadym jáne jazbadym. Meniń ózimniń prınsibim – mamany bolmaǵan máselelerge aralaspaý. Ásirese kúndelikti saıası máselelerge aralaspaý týraly ustanǵan baǵytym bar. Bul tek Qazaqstan úshin ǵana emes. Túrkıa úshinde solaı. Bul týraly kóp synalyp jatyrmyn. Túrkıada da saıası máselelerge aralaspaǵanym úshin meni synaıtyndar bar. Menińshe ǵalym ǵalymdyǵyn bilý kerek. Óıtkeni ǵalym halyqqada kerek, saıasatkergede kerek. Qazir men Túrkıadaǵy búkil saıası partıalarǵa teń qashyqtyqtamyn. Solardyń árqaısysy shaqyryp tarıhı máselelerde keńes alady nemese jınalystarynda konferensıalarynda sóz sóıleımin. Jáne de meniń zertteý taqyryptarymnyń biri Túrkıa Respýblıkasynyń saıası tarıhy. Eger men saıası máselelerge aralasatyn bolsam, onda keıbir partıalar beıtaraptylyǵyma shek keltirer edi. Alaıda durys tarıh jaza bilýim úshin men olarmen etene aralasyp júrýge mindettimin. Máselen qazir Turǵyt Ózaldyń Ortalyq Azıa týraly saıasaty jaıyndaǵy monografıa jazyp jatyrmyn. Bul týraly árqandaı saıasatkerden nemese partıadan málimet suraǵanymda olar qoldaý kórsetti. Qorytyp aıtqanda, men qoǵam qaıratkeri emespin, tarıhshymyn. Kásibime saı áreket jasaýdamyn.

jalǵasy  bar

sýret "Halyq sózi" gazetinen alyndy