Ótken jyly qazaqtyń birtýar uly, qoǵam qaıratkeri Mustafa Shoqaı týraly «Mustafa Shoqaıdyń jolymen» atty derekti fılm jaryqqa shyqqan edi. Bul fılmdi túsirýge muryndyq bolǵan belgili aqyn Qasymhan Begmanov. Al atalmysh fılmniń Óskemende ótkizilgen kórsetiliminen keıin jergilikti «Flash!» gazeti Mustafa Shoqaıdy ««qazaqtyń Vlasovy, fashıserdiń quıyrshyǵy», «Mustafa Shoqaı - Qazaqstan men Orta Azıanyń bola almaı qalǵan ámirshisi, fashısik uıymnyń basshysy, «Túrkistan legıonynyń» ıdeıalyq jetekshileriniń biri» degen aıyptar taqqan eki birdeı maqalany jarıalaıdy.

Alashtyń qaıratker ulyna jabylǵan qaralaýlardyń sebepsiz ekenin aıtyp, Qasymhan Begmanov gazetti sotqa beredi. Alaıda sot «maqaladaǵy teris pikir fılmniń avtoryna emes, keıipkerine qatysty aıtylǵan» degen sheshim shyǵarypty. Sottyń sheshimine qarasaq, atalmysh gazettiń Mustafa Shoqaıdy «qazaqtyń Vlasovy, fashıserdiń quıyrshyǵy», «Mustafa Shoqaı – Qazaqstan men Orta Azıanyń bola almaı qalǵan ámirshisi, fashısik uıymnyń basshysy, «Túrkistan legıonynyń» ıdeıalyq jetekshileriniń biri» degen aıyptaýlaryn quptaǵan sıaqty. Sot sheshimine kelispegen Qasymhan Begmanov qazir qaıta shaǵymdaný ústinde. Sotta jeńý nemese jeńilý basty másele emes. Basty másele – jalpy sońǵy kezderi elimizde ulttyq dúnıelerge qatysty, ulttyq tulǵalarymyzǵa qatysty mundaı maqalalardyń jıilep ketkeni qoǵamnyń úlken alańdaýshylyǵyn týǵyzyp otyr. El táýelsizdik alǵanyna jıyrma jyl toldy. Jıyrma jyl ishinde qazaq tarıhynyń aqtańdaq betteriniń kóbi aıqyndalyp, jazyqsyz qurban bolǵandardyń esimderi aqtaldy, Otanyna qaıta oraldy. Tipti Alash arystarynyń keıbiriniń súıegi elge qaıtarylyp, óz Otanynyń topyraǵyna jambasy tıip jatqan tusta, olardy qaıta qaralap, jaǵymsyz keıipker jasaý kimge paıdaly boldy eken? Biz osy másele tóńireginde ult zıalylarynyń pikirin bilgimiz keldi. Sonymen, Mustafa Shoqaıdy qaralaýdyń astarynda ne jatyr? Dos Kóshim, saıasattanýshy: – 90-jyldardyń basynda halyqtyń rýhynyń kóterilýiniń arqasynda memleket ulttyq baǵytqa moıyn burǵan sıaqty áser etip edi. Biraq qazir biz keri ketip bara jatqan sıaqtymyz. Bul – sonyń bir aıǵaǵy ǵana. Alǵashqy dúmpýmen búkil halyqtyń sanasy ulttyq baǵytqa buryldy da, qazir sol toqtaı bastaǵan kezde qalyptasqan, qatyp qalǵan eski ıdeologıanyń aýrýlary qaıtadan shyqty. Bul – Mustafa Shoqaıǵa degen kózqaras, bul – Alashqa degen kózqaras. Ras, qazir Alashqa degen kózqaras jaqsy. Biraq onyń da ózgerýi ǵajap emes. Sebebi, 2010 jyldan bastap, bizde keri ketý prosesi bastaldy. Bul – ulttyq múddelerden keri ketý, til máselesinen keri ketý, oralman máselesinen keri ketý. Sondyqtan men muny bir jaǵynan toqyraý prosesi dep te aıtar edim. Keńes Odaǵy kezinde Mustafa Shoqaı men «Túrkistan legıonyndaǵy» adamdar jaıynda teris pikir qalyptastyrǵany belgili. Bizdiń mıymyzda osy teris pikirlerdiń qalyptasyp qalǵany aıdan anyq. Qazir mektep baǵdarlamasyndaǵy tarıh oqýlyqtarynda ne jazylǵanyn bilmeımin. Jeltoqsan týraly ne jazylǵanyn bilem, óıtkeni oǵan ózimiz aralastyq. Keńes úkimeti ornaǵannan keıingi Mustafa Shoqaı sıaqty qaıratkerlerimizdiń kózqarasy týraly mektepte qalaı oqylatynyn men bilmeımin. Shyndyǵynda olar memleketshildik deńgeıde beriletin bolsa, quba qup. Biraq «adam maımyldan tarady» degen sıaqty máseleniń aıasynda toqyrap qalatyn bolsaq, onda shynyn aıtý kerek, jańaǵydaı maqalalardyń shyǵyp jatqanyna men tańǵalmaımyn. Endi, ekinshi másele. Jalpy, búginde qazaqtyq, ulttyq máselege qarsy azamattar kóp. Bular kóptiń ortasynda júredi. «Shyn máninde ulttyq memleket bolyp ketemiz be?» degen qorqynyshy bar adamdar bar. Bularǵa toqyraý kezeńi ózderiniń oıyn ashyq aıtýǵa múmkindik beredi. Sondyqtan qazaqtyq máselege, onyń ishinde qazaq tili, qazaq mektebine qarsy pikirlerin ashyq aıtý bastaldy. Bul óte qorqynyshty nárse. Olar qazir ultshyl uıymdardan qoryqpaıdy. Bizdegi ultshyl uıymdar ulttyq máselelerdi qorǵaýshy ǵana. Memlekettiń kózqarasyn pıǵyly túzý emes adamdar kórip, baıqap otyr. Meniń oıymsha, bul jerdegi eń úlken kiná, bıliktiń ulttyq ıdeologıasynyń áli durys qurylmaýy. Ulttyq kózqaras – bul memleketshildik. Al memleket – ultshyl emes. Osyndaı kereǵar jaǵdaıǵa kelip qaldyq. Sondyqtan olar qaıtalap bas kótertip jatyr. Biraq onyń aıtqanyna men er-toqymymdy baýyryma alyp, týlaǵanym joq. Sebebi olaı aıtýǵa, óziniń kózqarasyn bildirýge tolyq quqyǵy bar. Biz demokratıalyq elmiz. Sondyqtan olardyń Mustafa Shoqaıdy «nemistiń shpıony» nemese «Keńes úkimetine qarsy» dep aıtýǵa tolyq quqy bar. Óıtkeni olardyń túsinigi, deńgeıi sondaı. Bul pikirdi aıtqan adamdarǵa meniń eshqandaı renishim joq. Sebebi olar ishki oılaryn ashyq aıtty. Al mundaı oı áli talaı adamnyń ishinde jatqany jasyryn emes. Biz ol adamdarmen aıqaılasyp esh nátıje shyǵara almaımyz. Eń durys sheshim – memlekettik ıdeologıany turaqtandyrý dep sanaımyn. Mámbet Qoıgeldi, tarıhshy: – Mundaı Alash ardaqtylaryna synı pikir aıtý birinshi ret emes. Buǵan deıin Álıhan Bókeıhanov jaıly orystildi gazetterdiń birine «Álıhan Bókeıhanov – terrorıst» degen maqala shyqqan bolatyn. Álıhan Bókeıhanovtyń atyna kóshe berý týraly qaraǵandylyq zıalylar máslıhatqa másele qoıǵan eken. Sodan keıin jańaǵydaı maqala jarıalap otyr. Kórdińiz be? Bul maqalaǵa baılanysty óz pikirimdi bildirgen edim. Bókeıhanovtyń murasy jaryq kórdi. Halyq ony túgelimen qabyldady. Aqtaldy. Soǵan qaramastan, atqarylǵan jumystyń bárin syzyp tastap, ony terrorıst etip shyǵarmaq boldy. Qoǵamda mundaı ustanymdaǵy adamdar bar degen sóz. Týra osy másele araǵa úsh-tórt jyl salyp, qaıtalanyp otyr. Bul joly Mustafa Shoqaıdy qaralaýda. Mustafa Shoqaı jaıly kóptegen zertteý eńbekter jarıalandy. Elinde Mustafa Shoqaıǵa eskertkish qoıyldy. Halyq Mustafa Shoqaıdyń eńbekteri jáne qyzmetterimen tanysty. Soǵan qaramastan, Mustafa Shoqaı satqyn, fashıs degen pikirler aıtylypty. Muny jazǵan avtorlar Sergeı Mıheev pen Denıs Danılovskıı bilmeıdi dep oılamaımyn. Bular biledi. Olar saýatsyz adamdar emes. Olar ózderin tarıhshymyz dep júr ǵoı. Demek, olar Mustafa Shoqaı jaıynda bárin de biledi. Bul jerde másele basqada. Bular ımperıalyq kezeńdi ańsaıdy. Sol kezdi saǵynady, kókseıdi. Olar qazaq halqynyń qoǵamdyq pikiri, oıy ımperıalyq kezeńnen uzap ketpese eken, ulttyq sana nyǵaımasa eken, qazaq halqy únemi Reseıge jaltaqtap otyrsa eken degen maqsaty bar. Biz qoǵam bolyp óz ustanymymyzdy qorǵaýymyz kerek. Qoǵam bolyp, zıalylar bolyp, óz pozısıamyzda tabandap turýymyz kerek. Álıhan Bókeıhanov pen Mustafa Shoqaı syndy arystarymyzǵa qara kúıe jaǵýyna jol bermeýimiz kerek. Olarmen kúresýdiń joldaryn qarastyrǵan jón. Aldan Smaıyl, QR Parlament májilisiniń depýtaty: – Mustafa Shoqaı jaıynda jarıalanǵan materıaldyń avtorlaryn sotqa bergen Qasym Begmanov sotta jeńilis tapty. Qandaı argýmentke súıenip, gazetti aqtap alǵanyn bile almadym. Munyń bárin túbimen anyqtaý kerek. Mustafa Shoqaı jaıynda sondaı pikir aıtqan avtorlar qalaı jeńiske jetti? Maqalany jazý barysynda olar qandaı derekke súıengendigin de bilmeımin. Qazaq úshin kúresken rýhy bıik asyl azamattarymyzdy qaralaýǵa bolmaıdy. Sondyqtan da sol maqalany jarıalaǵan gazet te, avtorlary Sergeı Mıheev pen Denıs Danılovskıı de qazaq qoǵamy aldynda keshirim suraýy kerek. Biz olardan osyny talap etýimiz qajet. Berik Ábdiǵalıev, Arqalyq qalasynyń ákimi: – Bizde komýnıstik ıdeıa áli basym. Komýnıstik kózqarastan áli aryla almaı kelemiz. Alashordashylar áli de ózderiniń laıyqty baǵasyn ala almaı jatyr. Mustafa Shoqaı – Túrkistan uıymyn komýnıser ıdeıasynan azat etý úshin qurdy. Mustafa Shoqaı komýnıstik ıdeıamen, bólshevıktermen kúresýdi kózdedi. Uıymdy, tutqyndaǵy adamdardy aman saqtap qalý – Mustafa Shoqaıdyń túpki maqsaty. Túrkistan uıymyna da saıası baǵa durys berilmeı jatyr. Alashordashylardyń kim ekenin, olardyń qandaı is jasaǵanyn áli tolyq jetkize almaı kelemiz. Mustafa Shoqaıdy halyq jaýy dep qaralaý orynsyz. Biz Mustafa Shoqaıdyń obrazyn áli tolyq ashqan joqpyz, osy máseleni qolǵa alýymyz kerek. Daıyndaǵan Gúlzına BEKTASOVA, Ásel ÁNÝARBEK

"Túrkistan" gazeti